فهرست مطالب مقدمه
مترجم مقدمه
مصحح شرح
حال مولف مذهبش
معلوماتش
مولفاتش
اساتيد
و صاحب اجازه اش روات
و شاگردانش اخلاق
و اوصافش ميلاد
و وفاتش 1
: جعفر بن ابيطالب شهادت
جعفر بن ابيطالب و علت آن بعضى ازاحوال و اخبار آن جناب 2:
محمد بن جعفر بن ابيطالب 3:
على بن ابيطالب جريان
شهادت آن حضرت و سبب آن (فاجعه جانگداز) 4:
حسن بن على بيعت
مردم پس از وفات اميرالمؤ منين عليه السلام با آن حضرت ، واگذارى خلافت بهمعاويه و
علت وفات آن حضرت عليه السلام 5:
حسين بن على 6:
مسلم بن عقيل بن ابيطالب 7:
على بن الحسين (على اكبر) 8:
عبدالله بن على بن ابيطالب 9:
جعفر بن على بن ابيطالب 10:
عثمان بن على بن ابيطالب 11:
عباس بن على بن ابيطالب 12:
محمد بن على بن ابيطالب (محمد اصغر) 13:
ابوبكر بن على بن ابيطالب 14:
ابوبكر بن حسين بن على بن ابيطالب 15:
قاسم بن حسن بن على بن ابيطالب 16:
عبدالله بن حسن بن على بن ابيطالب 17:
عبدالله بن حسين بن على بن ابيطالب 18:
عون بن عبدالله بن جعفر بن ابيطالب 19:
محمد بن عبدالله بن جعفر بن ابيطالب 20:
عبيدالله بن عبدالله بن جعفر بن ابيطالب 21:
عبدالرحمن بن عقيل بن ابيطالب 22:
جعفر بن عقيل بن ابيطالب 23:
عبدالله بن عقيل بن ابيطالب (عبدالله اكبر) 24:
محمد بن مسلم بن عقيل بن ابيطالب 25:
عبدالله بن مسلم بن عقيل بن ابيطالب 26:
محمد بن ابى سعيد احول فرزند عقيل بن ابيطالب 27:
ابوبكر بن عبدالله بن جعفر بن ابيطالب 28:
عون بن عبدالله بن جعفر بن ابيطالب 29:
عبيدالله بن على بن ابيطالب 30:
عبدالله بن محمد بن على بن ابيطالب 31:
زيد بن على بن الحسين بن على بن ابيطالب 32:
يحيى بن زيد بن على بن حسين ابن على بن ابيطالب 33:
عبدالله بن محمد بن على بن الحسين بن على بن ابيطالب 34:
عبدالله بن مسور بن عون بن جعفر بن ابيطالب 35:
عبدالله بن معاويه بن عبدالله بن جعفر بن ابيطالب 36:
عبيدالله بن حسن بن على بن الحسين بن على بن ابيطالب 37:
عبدالله بن حسن بن حسن بن على بن ابيطالب 38:
حسن بن حسن بن حسن بن على بن ابيطالب 39:
ابراهيم بن حسن بن حسن بن على بن ابيطالب 40:
على بن حسن بن حسن بن حسن بن على بن ابيطالب . 41:
عبدالله بن حسن بن حسن بن حسن بن على بن ابيطالب 42:
عباس بن حسن بن حسن بن حسن بن على بن ابيطالب 43:
اسماعيل بن ابراهيم بن حسن بن حسن بن على بن ابيطالب 44:
محمد بن ابراهيم بن حسن بن حسن بن على بن ابيطالب 45:
على بن محمد بن عبدالله بن حسن بن حسن بن على بن ابيطالب 46:
محمد بن عبدالله بن عمرو بن عثمان بن عفان 47:
پسرى از محمد بن عبدالله بن حسن 48:
محمد بن عبدالله بن حسن بن حسن بن على بن ابيطالب فصل
: در اينكه عبدالله بن حسن و خاندان او انكار داشتند كه محمد، مهدى موعود باشد و
اورا نفس زكيه مى دانستند خروج
محمد بن عبدالله و دعوت او براى بيعت گرفتن از مردم دنباله
داستان محمد بن عبدالله و جريان قتل او ذكر
اشخاصى معروف از بزرگان و دانشمندان و رواتى كه با محمد بن عبدالله خروجكردند و يا
فتوى به خروج با محمد داده و آن را كارى ستوده دانستند. 49:
حسن بن معاويه 50:
عبدالله اشتر 51:
ابراهيم بن عبدالله داستان
بشير رحال : يكى از ياران ابراهيم بن عبدالله كه با وى خروج كرد اطلاع
يافتن ابراهيم از كشته شدن برادرش محمد و حركت او به سوى باخمرىبرخورد او با
لشكريان منصور و جريانقتل او داستانى
از امام صادق عليه السلام با منصور پس ازقتل ابراهيم بن عبدالله دانشمندان
و روايانى كه با ابراهيم خروج كردند 52:
حسين بن زيد بن على 53:
موسى بن عبدالله بن حسن 54:
على بن حسن بن زيد 55:
حمزه بن اسحاق بن على دوران
خلافت مهدى 56:
على بن عباس بن الحسن 57:
عيسى بن زيد بن على بن الحسين بن على بن ابيطالب دوران
خلافت هادى عباسى و اولاد ابوطالب كه در زمان او بهقتل رسيدند: 58:
حسين بن على بن حسن صاحب فخ 59:
سليمان بن عبدالله بن حسن 60:
حسن بن محمد بن عبدالله 61:
عبدالله بن اسحاق بن ابراهيم جريان
قتل آن بزرگوار رضوان الله عليه ذكر
افرادى كه با حسين صاحب فخ قيام كردند. دوران
خلافت هارون الرشيد و فرزندان ابيطالب كه در اين دوره بهقتل رسيدند: 62:
يحيى بن عبدالله بن حسن جريان
شهادت يحيى بن عبدالله مناظره
يحيى بن عبدالله با عبدالله بن مصعب زبيرى دانشمندانى
كه به همراه يحيى قيام كردند. 63:
ادريس بن عبدالله 64:
عبدالله بن حسن بن على بن على بن حسين بن على بن ابيطالب و
اما داستان قتل عبدالله 65:
محمد بن يحيى بن عبدالله 66:
حسين بن عبدالله بن اسماعيل 67:
عباس بن محمد بن عبدالله 68:
موسى بن جعفر عليه السلام و
اما سبب دستگير نمودن و حبس آن حضرت 69:
اسحاق بن حسن بن زيد ابن حسن بن على بن ابيطالب دوران
خلافت محمد امين دوران
خلافت مامون و ذكر نام اولاد ابوطالب كه در دوران خلافت مامون كشته و يا
مسمومگشتند: 70:
محمد بن محمد بن زيد 71:
حسن بن حسين بن زيد 72:
حسن بن اسحاق بن حسين 73:
محمد بن حسين بن حسن 74:
على بن عبدالله بن محمد سبب
خروج ابوالسرايا 75:
محمد بن جعفر بن محمد دنباله
داستان ابوالسرايا نام
كسانى كه به همراه محمد بن ابراهيم و ابوالسرايا خروج كردند 76:
عبدالله بن جعفر بن ابراهيم 77:
على بن موسى بن جعفر جريان
شهادت آن حضرت در
سبب وفات آن حضرت 78:
محمد بن عبدالله بن حسن دوران
خلافت معتصم و فرزندان ابوطالب كه در زمان او خروج كردند: 79:
محمد بن قاسم بن على 80:
عبدالله بن حسين بن عبدالله زمان
خلافت واثق بالله كسانى
كه از آل ابيطالب در دوران خلافتمتوكل خروج كرده و كشته شدند و همچنين در زندان وى
از دنيا رفتند. 81:
محمد بن صالح بن عبدالله 82:
محمد بن جعفر 83:
قاسم بن عبدالله بن حسين 84:
احمد بن عيسى بن زيد 85:
عبدالله بن موسى دوران
خلافت منتصر دوران
خلافت مستعين 86:
يحيى بن عمر بن الحسين 87:
حسين بن محمد بن حمزة 88:
محمد بن جعفر بن حسن زمان
معتز 89:
اسماعيل بن يوسف 90:
حسن بن يوسف 91:
جعفر بن عيسى 92:
احمد بن عبدالله 93:
عيسى بن اسماعيل 94:
جعفر بن محمد 95:
ابراهيم بن محمد 96:
احمد بن محمد زمان
مهتدى 97:
على بن زيد بن حسين 98:
محمد بن قاسم 99:
طاهر بن محمد بن قاسم 100:
حسين بن محمد بن حمزه 101:
يحيى بن على 102:
محمد بن حسن 103:
جعفر بن اسحاق 104:
موسى بن عبدالله 105:
عيسى بن اسماعيل 106:
محمد بن عبدالله 107:
على بن موسى 108:
محمد بن حسين 109:
على بن موسى 110:
ابراهيم بن موسى 111:
عبدالله بن محمد زمان
معتمد 112:
احمد بن محمد بن عبدالله 113:
احمد بن محمد بن جعفر 114:
عبيدالله بن على 115:
على بن ابراهيم 116:
محمد بن احمد بن محمد 117:
حمزة بن حسن 118:
حمزة بن عيسى 119
و 120: محمد و ابراهيم فرزندان حسن 121:
حسن بن محمد 122:
اسماعيل بن عبدالله 123:
محمد بن حسين 124:
موسى بن موسى 125:
محمد بن احمد بن عيسى 126
و 127: احمد بن محمد و على بن محمد 128:
حسين بن ابراهيم 129:
محمد بن عبدالله 130
و 131: على و عبدالله 132:
على بن جعفر 133:
محمد بن عبدالله زمان
معتضد 134:
محمد بن زيد 135:
محمد بن عبدالله زمان
مكتفى 136:
محمد بن على 137:
على بن محمد 138:
زيد بن حسين 139:
محمد بن حمزة زمان
مقتدر 140:
عباس بن اسحاق (معروف به مهلوس ) 141:
محسن بن جعفر 142:
طاهر بن يحيى 143:
حسن بن محمد 144:
عبدالله بن محمد 145:
على بن على 146:
قاسم بن زيد 147:
محمد بن عبدالله 148:
محمد بن احمد 149:
على بن موسى 150:
قاسم بن يعقوب 151:
جعفر بن صالح 152:
عبدالرحمن بن محمد 153:
احمد بن قاسم 154:
حسين بن على 155:
محمد بن احمد 156:
محمد بن جعفر 157:
قاسم بن احمد 158:
جعفر بن حسين 159:
حسين بن حسين 160:
احمد بن حسن 161:
زيد بن عيسى 162:
على بن محمد 163:
جعفر بن اسحاق 164:
محمد بن على 165:
احمد بن على 166:
داود بن محمد 167:
ايوب بن قاسم 168:
جعفر بن على 169:
حسين - كوكبى 170:
عبيدالله بن حسن 171:
حسن عقيقى 172:
حسن بن عيسى 173:
محمد بن حمزة 174:
فرزندى از داود بن ابراهيم 175:
ادريس بن على 176:
سليمان بن على 177:
احمد بن عيسى 178:
داود بن احمد مقدمه مترجم
بسم الله الرحمن الرحيم
اوايل سال 1348 شمسى بود كه دوست محترم و فاضل ارجمند جناب آقاى على اكبر غفارى ،
دام توفيقه ، پيشنهاد ترجمه كتاب شريف مقاتل الطالبين را به اين بنده بى مقدار
كردند، بنده هم روى علاقه خاصى كه به مطالعه و ترجمه و تصحيح كتب دينى - اعم از
حديث و تفسير و تاريخ - داشتم پيشنهاد ايشان را پذيرفتم ، و در اولين زمان مناسب ،
ترجمه را شروع كرد. در آغاز كارى آسان و ساده به نظر مى رسيد، ولى چند ورقى كه بيش
ترجمه نشده بود كه متوجه شدم كار دشوارى است ؛ به خصوص با نسخه هاى مغلوط و غير
مصححه اس كه در دست ما بود، يعنى همان دو نسخه چاپى ، (چاپ تهران و نجف )، ترجمه
خيلى كند پيش مى رفت . از طرف ديگر كتابخانه مجهزى هم در دسترس نبود مكه لااقل
فقدان نسخه صحيح با مراجعه به ساير كتابهاى مبسوط تراجم ، تاريخ و ادب جبران گردد،
و از اين رو براى تهيه نسخه و آماده كردن وسايل ، وقفه اى در كار پيش آمد و حدود يك
سال اين كار به تعويق افتاد. البته گرفتاريهاى شخصى ديگر نيز به عقب افتادن اين امر
كمك كرد. در اثر تذكرهاى مجدد جناب آقاى غفارى و تهيه نسخه طبع مصر - كه خيال مى
كرديم مصححترين نسخه هاست - دنبال كار گرفته شد ولى در خلال متوجه شديم كه نسخه طبع
مصر نيز در تحريف و تصحيف و اغلاط دست كمى از ساير نسخ ندارد. به هر صورت با مشكلات
زيادى مواجه شديم كه دشوارى آن بر اهل فن پوشيده نيست .
آنچه براى ما تصحيحش قدرى مشكل بود و گاهى ساعتها ما را معطل مى كرد اشعار زيادى
بود كه در رثاى اعلام و يا مدح آنان نقل كرده و يا هر كدام از اعلام مترجم كه ذوق
شعرى داشته و اشعارى سروده اند قسمتى از اشعار آنها را در شرح حالشان آورده است ، و
چون خود مؤ لف از نقادان و بزرگان و اهل ادب بوده ، روى علاقه اى كه به شعر و
ادبيات عرب داشته است ، در بسيارى از اين موارد اختصار را نيز رعايت نكرده و گاهى
متجاوز از صد بيت شعر در رثاء و يا مدح كسى نقل كرده است .
و بر كسانى كه با زبان عرب و ادبيات آن آشنايى دارند پوشيده نيست كه در مرحله نخست
فهم اشعار عربى و اطلاع بر خصوصيات ادبى و تشبيهات و استعاراتى كه غالبا در اينگونه
اشعار هست و گاهى چنان است كه مبتدا در يك شعر و
خبر در دو شعر ديگر، و شرط
در آنها در قالب زبان فارسى به طورى كه لطافت و ظرافت خود را از دست ندهد و از طرفى
سليس و روان هم باشد، كارى مشكلتر و دشوارتر است كه به اين زوديها كسى زير بار
مسئوليت آن نرفته و حاضر به انجام آن نمى گردد، به خصوص اگر وسايل كافى هم در دسترس
نباشد.
كه ما در اين مورد ناچار شديم از خود جناب آقاى غفارى كه سالها بر روى تصحيح و
تحقيق كتابهاى حديث و ادبيات عرب كار مى كردند، والحق ايشان دانشمندى محقق و متبحر
در اين كار هستند، كمك بگيريم . ايشان نيز روى حساب دوستى با ما و يا به حساب اينكه
ناشر اين كتاب بودند و يا به هر حسابى كه بود، به ما محبت كرده و از كمكهاى لازم در
اين باره دريغ نداشتند، و گاه شد؟ برخى از اشعار يا جمله اى از متن كتاب را بدون
ترجمه براى ايشان باره مى گرفتند و يا روى ذوق خاص خود، بدون مضايقه ترجمه آن را به
قلم خودشان نوشته و همفكرى و همكارى كردند و حتى تصحيح مطبعى كتاب را نيز خود به
عهده گرفتند، و در پاره اى از موارد و همچنين در ذيل اشعار تذكراتى به امضاء مصحح
در پاورقى داده اند.
جزاه الله عن الاسلام واهله و عنا خيرالجزاء
مطلب قابل ذكر در اينجا اين است كه بنده از ابتداى كار فكر مى كردم ، اين كتاب ، به
جز قسمتهاى پراكنده آن كه مورخين پارسى نقل كرده اند، ترجمه نشده و ترجمه ما نخستين
ترجمه كتاب است ، تا اينكه در اواخر كار، آقاى غفارى دام توفيقه ، اطلاع دادن كه
خلاصه اين كتاب قبلا به قلم مرحوم جواد فاضل به نام فرزندان ابوطالب در سه جلد
ترجمه شده و يك دوره آن را نيز يكى از دوستان به طور امانت براى من آورده است .
بنده براى ديدن آن ترجمه به حجره ايشان رفتم و پس از مطالعه چند صفحه مختلف و تطبيق
آن با متن عربى كتاب ، متوجه شدم كه :
اولا، موارد زيادى از عبارات و بلكه قسمتى از احاديث مشكل از قلم مرحوم فاضل سقط
شده و يا به عللى آن را ترجمه نكرده اند.
ثانيا، پاره اى اشتباهات هم در ترجمه به چشم مى خورد كه البته هر مؤ لف و مترجمى از
آن مصون نيست و چه بسا خود ما هم دچار آن شده باشيم ، و ديگران پس از ما بيايند و
آنها تذكر دهند.
ثالثات قسمت مهم و بلكه اكثر اشعار - و به خصوص قصائد طولانى - اصلا ترجمه نشده و
به جز اشاره اجمالى ذكرى از آنها به ميان نيامده است .
رابعا، نام كتاب ايشان را نمى توان ترجمه مقاتل الطالبين ، ناميد، از باب اينكه
مترجم مقيد نبوده كه عبارات را به طور دقيق ترجمه كند، بلكه با كمى تامل معلوم مى
شود كه مترجم يك صفحه كتاب را مثلا مطالعه مى كرده ، آنگاه خلاصه آن را يادداشت مى
كرده است ، ولى ما مقيد به ترجمه لفظ به لفظ آن كتاب بوديم .
تنها كار مختصرى كه روى كتاب انجام شد و آن را هم نمى توان تصرف ناميد، اين بود كه
سندهاى طولانى احاديث را - كه معمولا مورد استفاده خوانندگان پارسى زبان نيست - به
جز راوى اول و آخر آن را حذف كرديم ، و در نسب اعلام نيز كه گاهى مولف حدود ده
واسطه يا بيشتر از پدرانشان را ذكر كرده ، ما يكى دو نفر از آنها را نام برده و سپس
با چند نقطه (...) بقيه متن را ادامه داده ايم . و جز اين كار مختصر، به طور مسلم
مى توانيم ادعا كنيم كه حتى يك كلمه هم در ترجمه سقط نشده و اگر خوانندگان محترم به
جايى برخوردند كه با متن تطبيق نمى كند بايد بدانند كه لابد متن كتاب مغلوط بوده و
ما با مراجعه به مصادر و اصول آن را تصحيح كرده و روى نسخه مصحح آن را ترجمه كرده
ايم .
بارى روى همين جهات اين حقير به كلى از استفاده آن ترجمه - حتى در باقيمانده كتاب
نيز هيچ گونه استفاده نكردم و به طور كلى از مراجعه به كتاب مزبور چشم پوشيد.
چنان كه در خلال تذكر داده شد، ما مدعى نيستيم كه در ترجمه خود دچار اشتباه و خطا
نگشته و در همه جا منظور اصلى محدث و يا شاعر را به پارسى بيان داشته ايم ، زيرا
همان گونه كه گفته اند : الانسان محل السهو والانسيان
و به قول يكى از مصححين : لا ابرى نفسى من هفوه ، و الا ابيع
هذا الجواد على شرط السلامة من كبوه
ضمنا در پاورقى ، برخى لغات مشكل اشعار را جناب آقاى غفارى توضيح داده اند كه چون
بدون امضاء بود، در اينجا تذكر داده شد.
و در عين حال با تمام تلاش و كوششى كه در صحت متن و ترجمه شده ، در صورتى كه
خوانندگان محترم به اشتباهى برخورد كردند، لطفا به وسيله ناشر محترم به ما تذكر
دهند كه بى اندازه از مراحم آنان سپاسگزار مى شويم ، والحمد لله رب العالمين .
سيد هاشم رسولى محلاتى .
امامزاده قاسم شميران
25 شوال / 90 مطابق با 4/10/49 .
مقدمه مصحح
اين كتاب چنان كه از نامش پيداست در ذكر حالات آن دسته از سادات و آل
ابيطالب تدوين شده است كه در راه عقيده خود قربانى شده اند و يا در زندانها عمرشان
به سر رسيده است . لكن مؤ لف چون بنا بر تحقيق ، زيدى مذهب بوده ، مى توان گفت هدف
اصليش ذكر تاريخ ائمه و بزرگان زيده است و گويا كتاب را براى طرفدارى از مذهبش
تاليف كرده ، زيرا ديده مى شود كه گاهى در تمجيد و تعظيم و مدح بزرگان زيديه مبالغه
نموده و پاره اى از آنها بر امام صادق و موسى بن جعفر عليه السلام برترى داده و اين
كار با عقيده اماميه سازگار نيست .
از آن جمله درباره عبدالله به گونه اى افراطى اظهار نظر كرده و با وجود امام باقر و
حضرت صادق عليه السلام عبدالله را از بزرگان خاندان بنى هاشم خوانده و او را بر همه
فرزندان ابوطالب چه از نظر علم و چه از نظر فضيلت اخلاقى و چه از جهات ديگر مقدم
شمرده است . و نيز درباره محمد بن عبدالله (نفس زكيه ) اظهار نظر كرده و گفته است :
محمد بن عبدالله كان من افضل اهل بيته و اكبر اهله زمانه فى
زمانه فى علمه بكتاب الله ، و حفظ له ، و فقه فى الدين ، و شجاعته وجوده و باسه ...
الخ
و مطالبى از اين و آن نقل كرده كه حاصلش اين است كه نظر محمد بن عبدالله در مسائل
(العياذبالله ) از امام صادق عليه السلام دقيقتر است . با اينكه مشهود همه علماى
اسلام است كه آنچه از امام صادق عليه السلام در جميع فنون علوم دين از مباحث الهيات
و معارف اسلام و تفسير قرآن و فقه و احكام از باب طهارت تا ديات ، و مسائل اخلاقى و
روانى به ظهور پيوسته ، يك هزارم آن از محمد بلكه نه تنها از محمد از همه سادات
زيدى و حسنى نرسيده است .
در اينجا تذكر دو مطلب ضرورى است :
مطلب اول : اينكه بايد دانست در ميان رهبران زيديه چه سادات حسنى و چه زيدى كه در
اين كتاب ذكرشان آمده است - آن دسته كه هواى امارت و خلافت در سر نداشته و تنها جهت
جلوگيرى از ظلم و جور خلفا قيام كرده اند و به امامت ائمه منصوب از جانب خدا و
پيغمبر قائل بودند امثال زيد بن على ، و پسرش يحيى و حسين بن على قتيل
فخ و شهداى زندان هاشميه و چندين تن ديگر، حسابشان از
ديگران جداست زيرا اينان براى نهى از منكر و امر به معروف قيام مى كردند و از اين
رو مدحشان در بسيارى از اخبار رسيده است .(1)
لكن جماعتى از آنها علاوه بر اينكه ممدوح اهل بيت عصمت عليه السلام نيستند، اعمال و
كردار و گفتارى داشته اند كه دلالت بر انحراف فكرى و عقيده اى از آنان مى كند و مى
رساند؟ آنها علاوه بر اينكه از امام زمان خود پيروى نمى كردند، اساسا او را امام
نمى دانستند و گاهى با وى مخالفت مى كردند و براى خويش از مردم به امامت بيعت مى
گرفتند، و چون حضرات اهلى سنت تعيين امام را وابسته به شوراى مسلمين مى دانستند، نه
به نص و نصب ، و تنها فرقشان اين بوده كه مى گفتند بايد از نسل فاطمه عليه السلام
باشد و از پاره اى از اخبار چنين استفاده مى شود كه مى گفتند :
كل فاطمى عالم زاهد شجاع سخى خرج بالامامة يكون اماما واجب
الطاعة سواء كان من اولاد الحسن ام من اولاد الحسين .
و عموما درباره شيخين نظر مخالفى نداشتند و يا ساكت بودند، و چون غالبا مردمانى
ظاهرالصلاح و خوش سيما و عابد، بلكه قائم الليل و صائم النهار و يا دائم الذكر
بودند و مردم را به مبارزه با حكام جور مى خواندند، مردم اطراف ايشان را گرفته و به
امامتشان معتقد مى شدند. و از اينان گاهى اعتراضات و جساراتى به ساحت قدس ائمه
معصومين عليه السلام در كتب حديث و تواريخ به چشم مى خورد كه اگر دوست باشد، موجب
بسى تعجب و شگفتى است و ما در اينجا براى نمونه چند مورد را ذكر مى كنيم و داورى را
به عهده خواننده محترم مى گذاريم ، اما خود در حق آنان جز خير نگوييم و جز نيك
نينديشيم .
1. كلينى رحمة الله در روضه كافى ، ص 363، مسندا از على بن جعفر نقل كرده ، گويد
معتب يا ديگرى برايم گفت : عبدالله بن حسن به امام صادق عليه
السلام پيام فرستاد كه انا اشجع منك و انا اسخى منك و انا اعلم منك . امام
عليه السلام فرستاده را فرمود تا بدو بگويد : اما شجاعت ، به خدا سوگند موردى پيش
نيامده كه معلوم گردد تو شجاعى يا ترسو. و اما سخاء آن است كه مالى از راه صحيح به
دست آيد و در موردى مكه خداوند فرموده مصرف شود (مرحوم مجلسى قدس سره در بيان اين
جمله فرموده : يعنى ، تو چنين نيستى و اموال امام را تصرف كرده و در مورد خلافت جور
پسرت محمد خرج مى نمايى ) و اما علم كه تو خود را اعمل مى پندارى ، پدرت هزار بنده
آزاد كرد، تو نام پنج تن از آنان را بگو. عبدالله چون اين جواب را شنيد پيام فرستاد
كه انت رجل صحفى يعنى تو علمت از روى كتاب است و
استاد نديده اى و هر چه مى دانى از مطالعه كتاب است . حضرت فرمود : آرى به خدا
سوگند علم من از روى كتب است اما چه كتبى ؛ صحف ابراهيم و موسى و عيسى .
2. ابوالفرج در همين كتاب و مفيد (ره ) در ارشاد نقل كرده اند كه عبدالله بن حسن ،
مجلسى ترتيب داد و بنى هاشم را براى بيعت با فرزندش محمد دعوت كرد و در آن مجلس
سفاح و منصور دوانيقى حضور داشتند، بعد گويند امام صادق عليه السلام وارد شد و
عبدالله احترام گذاشت و او را كنار خويش جاى داد و اظهار كرد : همه با فرزندم محمد
با امامت بيعت كرده اند شما نيز بيعت كنيد، حضرت فرمود اين كار را نكنيد زيرا اى
عبدالله اگر تو پنداشته اى كه مهدى موعود اين امت ، فرزند توست اشتباه كرده اى .
بعد كلماتى فرمود تا اينكه عبدالله برآشفته گفت : لقد علمت
خلافت ما تقول و والله ما اطلعك على غيبه ، و لكن يحملك على هذا الحسد لابنى
. يعنى تو به خوبى مى دانى كه مطلب تو غير از اين است و به خدا سوگند تو را خدا از
غيب آگاه نساخته ، ولى حسدت نسبت به فرزندم تو را بر اين سخنان واداشته است .
مفيد، عيله الرحمه ، پس از نقل اين خبر، خبر ديگرى نقل كرده ، و سپس مى گويد :
و هذا حديث مشهور كالذى قبله لا تخلف العلماء بالآثار فى
صحتهما.
3. در كافى ، ج 1، ص 363، داستانى بسيار طولانى از عبدالله بن ابراهيم جعفرى نقل
كرده و در ضمن گويد كه محمد بن عبدالله در اولين روزى كه خروج كرد با عيسى بن زيد
درباره بيعت بقيه بنى هاشم مشورت نمود. عيسى صلاح آن ديد كه نخست جعفر بن محمد را
احضار كنند. از او بيعت گيرند تا ديگران ناچار شوند. و چون حضرت را حاضر ساختند
عيسى با تندى گفت اسلم تسلم تسليم شو تا جانت به
سلامت ماند. حضرت فرمود : مگر چه خبر است ، مگر رسولى پس از محمد مبعوث شده ؟ محمد
گفت : نه لكن بيعت كن تا جان و مال و فرزندانت در امان باشند و سخنانى رد و بدل شد،
تا اينكه عيسى بن زيد رو به حضرت كرد و گفت : ولو تكلمت
لكسرت فمك اگر باز سخن گويى دهانت را مى شكنم . و بالاخره گماشته محمد
برخاست و بر پشت حضرت كوبيد و او را بيرون راند و به زندان افكند و تمام اموال آن
حضرت و بستگانش را كه با محمد بيعت نكرده بودند، مصادره كردند.
4. باز كلينى (رحمة الله ، در كافى ، ج 1، ص 366، نامه اى از يحيى بن عبدالله بن
حسن به امام كاظم عليه السلام نقل مى كند كه صورتش چنين است :
خبر نى من ورد على من اعوان الله على دينه و نشر طاعتة بما
كان من تخننك مع خذلانك ، و قد شاورت فى الدعوة للرضا من آل محمد و قد احتجبتها و
احتجبها ابوك بن قبلك ، و قديما ادعيتم ما ليس لكم و بسطتم آمالك الى مالم يعطكم
الله ، فاستهويتم و اضللتم و انان محذرك ما حذرك الله من نفسه . الخ . يعنى
: يكى از ياران دين حق و ناشرين طاعت خدا بر من وارد شد و آن دلسوزى كه براى ما
كرده اى و نيز عدم موافقتت را با ما پيام آورده ، آرى من در اين دعوت با ديگران
مشورت كردم ، لكن تو خود را پنهان نمودى چنان كه پدرت نيز هنگام دعوت محمد (نفس
زكيه ) همين كار را كرد و حاضر به بيعت با او نشد و اين مطلب تازه اى نيست ، شما از
قديم الايام ادعاى مقامى را داشتيد كه خدا براى شما نخواسته بود و شما همواره آمال
و آرزوى خود را به سوى چيزى كشيده ايد كه خداوند نصيبتان نفرموده ، لذا دنبال هوا و
هوس رفتيد و مردم را گمراه نموديد و من اكنون تو را مى ترسانم و زنهار مى دهم از آن
چيزى كه خداوند نسبت به خود تو را زنهار داده است ....
با اينكه يحيى از علاقه مندان به حضرت صادق عليه السلام بوده و رواياتى از آن حضرت
نقل مى كند و هميشه از وى تعبير به حبيب مى كرده است .
(2)
بارى ، اين گونه اعتراضات ، اگر روايات مذكوره را صحيح بدانيم ، تمامى از آن جهت
بوده كه ائمه عليه السلام حاضر نبودند با آنها همكارى كنند و عموما اين قيامها را
بى ثمر بلكه مضر مى شمردند و وظيفه خود را در اين موقعيت چيز ديگرى مى دانستند،
همان موقعيتى كه در اثر ضعف خليفه اموى و انتقال حكومت از دودمان بنى اميه به
دودمان بنى عباس به وجود آمده بود. آنها در اين فرصت خود را از جانب خدا مامور مى
دانستند كه بساط علم را بگسترند و از خلافت ظاهرى ، با اينكه حق ثابت و مسلم آنها
بود چشم بپوشند، چنان كه جدشان چشم پوشيد و هم خود را مصروف تعليم و تربيت و آموختن
راه صحيح دين و معارف قرآن و بيان احكام الهى نمايند، و اسلام حقيقى را براى مردم
جهان و نسلهاى آينده معرفى كنند و از فرصتى كه در اثر زد و خورد اموى ها و عباسى ها
به دست آمده و موانع تبليغ اسلام صحيح تا حدودى برطرف شده ، كمال استقبال را
بنمايند. و همچنين جبه هاى جديدى در ميان مسلمانان براى مبارزه به وجود آمده است كه
سابقه نداشته است و فرقه هاى مختلف با افكار خطرناكى پيدا شده بودند كه با اساس
اسلام بازى مى كردند، ابن ابى العوجاها و ابن مقفع ها و زنادقه ديگر روى كار آمده
بودند كه خطرشان هزاربار از خطر خلفا بيشتر بود زيرا اينان مى كوشيدند كه عقايد
مردم را نسبت به اسلام و قرآن سست كنند و اعتقاد به خدا و توحيد را در قلوب مردم
متزلزل سازند. و اساس ديانت و يكتا پرستى را ريشه كن نمايند. و همزمان با اينان
فرقه هاى معتزله و مرجئه و قدريه پيدا شده بودند، و با افكار خرافى خود مردم را
گمراه مى ساختند، ائمه ما در اين زمان كاملا به اوضاع آگاه بودند و اين خطر عجيب را
مى ديدند و نتايج سؤ اين پديده ها را كه مثل سيل بنيان كن ، سازمان اسلام را تهديد
مى كرد بلكه به نابودى مى كشانيد، پيش بينى مى كردند. لذا آنها از جانب خدا مامور
بودند كه فعاليت و مبارزه خود را تا حدى متوجه اين جبهه ها كنند و تا ماده اين
عقايد خرافى و الحادى و شيطانى در ميان مردم رسوخ پيدا نكرده ، آن را در نطفه خفه
كنند. لكن سادات حسنى و زيدى ابدا متوجه اين وضع نبودند و در اين موقعيت حساس وظيفه
خود را نمى شناختند. و از آن جهت كه تقيه را بر خود حرام مى دانستند و مى گفتند كه
امام بايد قائم به سيف باشد، پيوسته علم مخالفت را با خلفاى عباسى برمى افراشتند و
آنان هم براى حفظ مقام خود به قلع و قمع آنها مى پرداختند و از هر نوع فعاليتى كه
مى شد، به صرف احتمال خطر، سخت جلوگيرى مى كردند. در نتيجه عرصه تبليغى ، مذهبى و
ميدان مبارزه را براى امام عليه السلام تنگ مى كردند و امام مجبور مى شد كه در بيان
احكام هم راه تقيه را بپيمايد و گاهى ناچار بود براى حفظ خون اصحاب و شاگردان مبرزش
امثال زراه و بريد عجلى و هشامين و محمد بن مسلم آنها را در حضور مردم لعن يا نفرين
نمايد. چنان كه كشى و كلينى و ديگران نقل كرده اند.
(3)
حتى اگر بگوييم بيشتر احكامى كه در اين زمانها از روى تقيه از ائمه اطهار عليه
السلام صادر شده سببش اين قيامهاى بى مورد بوده ، چندان دور نرفته ايم . زيرا خلفاى
عباسى با اينكه مردمى ظالم و هتاك بودند، اگر مطمئن مى شدند كه اولاد ابى طالب در
مساله خلافت مزاحم آنها نيستند با ايشان كارى نداشتند بلكه نيكى هم مى كردند و آنها
را در مرام خود آزاد مى گذاشتند.
(4)
بارى اينان قطع نظر از اينكه نتوانستند كارى از پيش برند و خلافت را حتى در يك
منطقه به دست گيرند با دادن صدها هزار تن كشته ، در به در و زندانى عاقبت سؤ
استفاده بازيگران و مذهب سازان هم واقع شدند و فرقه هاى مختلفى بين آنها شد و هر
فرقه اى با فرقه ديگر به دشمنى پرداخت و ما ذيلا پنج فرقه از آنها را براى مزيد
اطلاع يادآور مى شويم :
1. جاروديه : پيروان زياد بن منذر همدانى خارقى حوفى اعمى مكنى بابى الجارود بودند.
و مى گويند : وى اولين كسى كه زيديه را به دور هم گرده آورده و براى آنها تشكيلاتى
ايجاد كرد. و چنان كه كشى در رجال خود آورده ، امام باقر عليه السلام وى را سرحوب
نام نهاد و سرحوب نام شيطانى است كه در دريا مسكن دارد. و اين ابوالجارود كور بود؛
هم در ظاهر و هم در باطن .
(5)
ابوالجارود و پيروانش مى گفتند : رسول خدا صلى الله عليه و آله خليفه خود را به وصف
معرفى نمود، نه به اسم . يعنى تنها گفت : امام و خليفه پس از من كسى است كه وصفش
چنين و چنان باشد، نه آنكه على عليه السلام را بردن اسم تعيين نمايد، ولى آن وصف
تنها با على عليه السلام تطبيق مى شد و صحابه پيغمبر كه على را نپذيرفتند كافر
شدند. و مى گفتند : پس از حسن و حسين عليه السلام امر امامت به شوراى واگذار شده و
از اولاد آن دو، هر كس عالم و شجاع باشد و خروج به سيف بنمايد، او امام است و طاعتش
بر ديگران فرض و واجب .
2. سليمانيه : فرقه دوم زيديه ، پيروان سليمان بن جرير هستند و معتقدند كه امامت در
ميان مردم بسته به شورى است و همين كه دو تن از خيار امت بر كسى راى دادند، امامت
وى منعقد مى شود اگر چه شخصى بى مايه بوده و افضل از وى موجود باشد. و بدين لحاظ
امامت ابى بكر و عمر را صحيح مى دانند و مى گويند : هر چند مردم با بودن على عليه
السلام در انتخاب شيخين راه غلط پيمودند، لكن اين خطا كفر و فسق نيست ولى عثمان و
طلحه و زبير و عايشه را به خاطر خلافكاريها يا خروجى كه بر امام زمان خود كردند،
كافر مى دانند.
(6)
3. صالحيه : فرقه سوم از زيديه ياران حسن بن صالح بن حى
(7) هستند و گويد : پس از رسول خدا صلى الله عليه و آله على عليه
السلام فاضل ترين مردم بود و امامت حق او بود و چون خود ترك نمودت امامت به شيخين
رسيد و صحابه در اين مورد به خطا نرفته اند. و نيز در خصوص عثمان قدح و ذمى
نگويند و نير قائل به رجعت هستند و گويند قبل از قيامت كبرى امواتى به دنيا رجعت
كنند. به طور خلاصه اين طايفه در اصول پيرو فرقه معتزله و در فروع پيرو ابوحنيفه
نعمان بن ثابت اند و در پاره اى مسائل هم با شيعه اثنى عشرى موافق اند.
(8)
4. بتريه . فرقه بتريه اصحاب كثيرالنواء ، شاعر معروف ملقب به ابتر هستند، و عقايد
ايشان نزديك به عقايد صالحيه است و اينان نيز على عليه السلام را افضل امت مى دانند
و بيعت مسلمانان را با ابوبكر و عمر خلاف حق مى دانند و در خصوص عثمان و حكم قتل او
درنگ كنند و او را كافر نشمارند و در ستايش يا نكوهش او چيزى نگويند. از اين رو روش
آنان نزد اهل سنت بهتر از شيوه سليمانيه است .
(9)
ابومنصور عبدالقاهر بغدادى در كتاب الفرق بين الفرق گويد : بتريه ، و سليمانيه از
فرق زيديه ، جاروديه را كافر دانند زيرا كه ابوبكر و عمر را كافر دانستند و جاروديه
نيز سليمانيه و بتريه را كافر شمارند بدان جهت كه آن را كافر نشمردند.
5. گروهى از زيديه را يعقوبيه گويند و آنها پيروان مردى به نام يعقوب بن على كوفى
هستند و اين طايفه عمر و ابوبكر را دوست مى داشتند ولى از كسانى كه از آنها تبرى مى
جستند اجتناب نمى كردند و نيز امامت مفضول را بر فاضل جايز مى دانستند. و از قائلين
به رجعت دورى مى گزيدند.
(10)
بجز اين چند فرقه كه ذكر شد فرق ديگرى از زيديه به نامهاى قاسميه ، حسنيه ، نعيميه
، ذكيريه ، خشيبيه يا سرخابيه هستند كه بعدا پيدا شدند و ارباب ملل و نحل از آنها
نام برده اند.
(11)
بارى ، كشى در رجال خود مسندا از عمر بن زيد نقل كرده كه به امام صادق عليه السلام
عرض كردم آيا به ناصبى و زيدى مى توان صدقه داد؟ فرمودن لا
تصدق عليهم بشى و لا تسقهم من الماء ان استطعت و قال لى : الزيديه هم النصاب
. يعنى بديشان صدقه مده و اگر توانستى آب هم ندهى مده ، و نيز فرمود زيديه خود
ناصبى هستند.
و نيز در حديث ديگرى از امام دهم عليه السلام نقل كرده كه فرموده :
ان الزيديه و الواقفه والنصاب بمنزلة عنده سواء .
يعنى زيدى و واقفى و ناصبى در يك رديف اند.
احاديث ديگرى نيز در دم آنها نقل شده است .
(12)
مطلب دوم : اينكه قيام ائمه زيديه را نبايد با قيام امام حسين عليه السلام مقايسه
كرد، و اگر كسى چنين قياسى را انجام دهد سخت اشتباه كرده و از حقيقت دور شده ، و
راه ضلالت را پيموده است . اينان جز آن دسته اى كه استثنا كرديم ، عموما به هواى
امامت و خلافت قيام مى كردند، هر چند عنوانشان مبارزه با ظلم و جور بود؛ البته هر
كس عليه حكومتى قيام كند در آغاز امر از اين گونه سخنان مى گويد، اما مقصود و
منظورش شايد چيز ديگرى باشد و در صورت به دست آوردند قدرت معلوم مى شود كه چه خواهد
كرد.
اين عيسى بن زيد و محمد نفس زكيه بودند كه - بنا بر حديث كافى - در نخستين روز به
دست گرفتن قدرت با حضرت صادق عليه السلام آن طور رفتار كردند، با آن همه قداستى كه
داشتند و ذكر خدا از دهانشان نمى افتاد. و همين عيسى بن زيد است كه با ابراهيم قتيل
با خمرى در مورد امامت و جانشينى محمد نفس زكيه در بصره به نزاع پرداخته .
(13)
لكن حسين بن على عليه السلام مانند جدش رسول خدا صلى الله عليه و آله هواى خلافت -
العياذ بالله - در سر نداشت ، بلكه هدفش احياى سنت نبوى صلى الله عليه و آله كه آن
روز به نابودى و اضمحلال مى رفت و بدعتهايى جايگزين آن شده بودند كه مردم را از
صراط مستقيم دين منحرف مى كردند و آنها را به راه ضلالت مى كشاندند، بود. قيام و
نهضت او براى امر به معروف و نهى از منكر و اتمام حجت و ايجاد انقلاب و تحول فكرى و
بيدارى امت بود. او مى خواست تا بندگان خدا را از چنگال خونين اهريمن جهل و نادانى
، بلكه كفر نجات بخشد و از سرگردانى و گمراهى در دين برهاند
ليستنقذ عبدالله من الجهالة و حيرة الضلالة
(14) يعنى همان كارى يكه شان تمام انبياء و اوصياء آنها عليه السلام
است . چنان كه خود در وصيت نامه اش به محمد بن حنفيه چنين نگاشت :
انى لم اخرج اشرا و لا بطرا و لا مفسدا و لا ظالما، انما
خرجت لطلب الاصلاح فى امة جدى صلى الله عليه و آله اريدان آمر بالمعروف و انهى عن
المنكر و اسير بسيرة جدى صلى الله عليه و آله و ابى على بن ابى طالب ، فمن قبلنى
بقبول الحق فالله اولى بالحق ، و من رد على هذا اصبر حتى يقضى الله بينى و بين
القوم و هو خيرالحاكمين .
(15)
من براى هوس و پيروى از هواى نفس و يا سركشى و طغيان و يا فساد و ظلم قيام نكردم ،
بلكه همه هدف و منظورم اصلاح امت جدم رسول خدا صلى الله عليه و آله و مى خواهم امر
به معروف و نهى از منكر كنم و به سيره جد و پدرم رفتار كنم . هر كس از من پذيرفت
اين حق را پس خداوند به حق سزاوارتر است و هر كس نپذيرفت صبر مى كنم تا خدا خود
ميان من و مخالفين حكم كند و او بهترين داور است .
در آخر نهضتش - به قول استاد -
(16) براى اين بود كه مى خواست مردم به متابعت دين دعوت كند و زبان
دنيا پرستى و شهوترانى را بنماياند تا بندگان خدا بدانند كه دين خدا براى آن نيامده
است كه بنى اميه آن را وسيله سلطنت و قدرت و خوشگذرانى كنند، اگر مردم از او
پذيرفتند فهوالمطلوب و اگر نپذيرفتند و به شهادت نائل شد، باز مردم بدانند كه دين
آن نيست كه دنيا طلبان بنى اميه دارند و بدانند پسر پيغمبر كه صاحب اين دين است ،
آن اعمال را بر خلاف دين مى دانست و در اين راه كشته شد و آن نفرت كه در دل مردم از
رفتار بنى اميه بود موجب نفرت از دين نگردد. و او بهتر از بنى عباس و ابن زبير و و
محمد بن حنفيه مى دانست كه كوفيان به عهد خود وفا نخواهند كرد. و سرانجام شهادت
نصيب او خواهد شد.
(17)
قطع نظر از اين ، دو فرق بزرگ بين نهضت حضرت سيدالشهداء و قيام ائمه زيديه بود، :
يكى از اينكه نهضت حسين بن على عليه السلام قيام به سيف نبود و در نظر نداشت با
احدى بجنگد، لذا در مدينه كه خويشان و اصحاب پدر و جدش همه در آنجا بودند نماند و
با زن و فرزند و اطفال شير خوار خارج شد و در مكه نيز در پى جمع آورى سپاه و لشكر
نبود و اسلحه و نيرو تهيه نكرد. و بيعتى هم كه مسلم بن عقيل براى او از اهل كوفه مى
گرفت براى جنگ و نبرد با دشمن نبود بلكه براى يارى او در مرام و هدفش بود و در نامه
اى هم كه به رؤ ساى اخماس بصره نوشت ، جز دعوت به احياى سنت نبوى و از بين بردن
بدعتها چيز ديگرى نبود. بلكه تنها مقصود و منظورش تحول فكرى و بيدارى افكار مردم
بود و مى خواست توجه آنها را به نابودى اسلام در حكومت يزيد جلب كند.
ديگر اينكه حسين عليه السلام به خلافت ائمه زيديه ، از ابتداى قيام برنامه اش منظم
بود و به تمام حوادثى كه پيش مى آمد آگاه بود و كاملا مى دانست سرانجام به كجا
خواهد كشيد و همه را از جانب خدا آگاه بود و مى دانست ؛ نهايت اينكه مامور بود و
طبق ماموريت الهى خويش قيام كرد و هدفش چنان كه بايد شايد رسيد و چنان كه در حديث
صحيح اعلايى در كتاب شريف باب ان الائمة لم يفعلوا شيئا الا
به عهد من الله و امر منه ، حديث سوم آمده ، قيام و نهضتش به اذن و اراده
خدا بود و مى دانست كه در اين ماموريت كشته خواهد شد.
پاره اى از ناصبى مسلكان چون شيخ محمد خضرى (صاحب كتاب محاضرات تاريخ الامم )
پنداشته اند كه وى به هواى رسيدن به سلطنت و حكومت قيام كرد.
(18) اين كلامى است بسيار نادرست و مغرضانه ، زيرا حسين عليه السلام
ابدا در انديشه سلطنت نيفتاد و بدين قصد قدمى برنداشت و اينكه طبرى نقل كرده كه به
حر و يارانش گفت : نحن اولى بولاية هذاالامر من هولاء
المدعين حقيقتى بود كه بيان كرد، چنان كه از ائمه ديگر كه كاملا در تقيه
بودند، نظيريش بسيار است و دلالت بر مدعاى خضرى نمى كند، و تنها چيزى كه مى توان
گفت آن است كه با حكومت يزيد كاملا مخالف بود و بيعت با او را خلاف دين مقدس اسلام
مى دانست و براى برانداختن اساس حكومت سفيانى كه با زوال دين جدش دوشادوش مى رفت
كوشش مى كرد، گواه بر اين مطلب در تواريخ بيش از آن است كه احتياج به ذكر داشته
باشد. و همچنين بعضى از فضلاى معاصر پنداشته اند كه حسين عليه السلام در ابتدا در
اين عزم نبود و چون مطمئن شد صدر هزار شمشير زن در كوفه و بصره پشتيبان دارد و از
نظر ظاهر اسباب براى او مهيا شده است ، براى گرفتن خلافت قيام كرد. اين نظر اشتباه
است . زيرا قطع نظر از مقام امامت و ولايت الهى ، سيدالشهداء عقلش دوربين تر و فكرش
بلندتر از اين بود كه به ابراز احساسات مردم كوفه كه به چشم خويش ديده بود با پدر و
برادرش چگونه رفتار كردند كوچكترين ترتيب اثرى بدهد و به صرف اظهار علاقه مردمى كه
به خوبى آنان را مى شناخت - العياذ بالله - مغرور شود. هرگز چنين گمانى درباره مردى
مانند حسين عليه السلام سزاوار نيست او بالاتر و برتر از آن است كه ماننده پاره اى
از سادات حسنى ، گول تظاهرات و احساسات زودگذر مردم كوفه را بخورد.
شايد منشا اين توهمات اين باشد كه اگر حسين عليه السلام در انديشه خلافت نبود چرا
به نامه كوفيان پاسخ داد؟ و چرا مسلم بن عقيل را به كوفه فرستاد، و چرا در انتظار
نامه او نشست و پس از رسيدن نامه مسلم به سوى كوفه حركت كرد؟
در پاسخ مى گوييم : حسين عليه السلام كه خود هدفش انقلاب عليه دستگاه حكومت يزيد
بود چگونه زمانى كه مردم كوفه تا حدى آگاه شده و به هيجان و جنبش آمده بودند و
ابراز هماهنگى مى كردند و با فرستادن دوازده هزار نامه و اعزام بزرگترين شخصيتهاى
كوفه مانند قيس بن مسهر صيداوى و رفقايش كه همه از برجستگان عراق بودند و او را به
يارى دعوت مى كردند و آن همه اصرار داشتند، مى توانست عذر آورد و از نصرت و يارى
ايشان دريغ نمايد. او با اينكه مى دانست به عهد خود وفا نخواهد كرد يا نمى توانند
بكنند، اما ناگزير بود دعوتشان را بپذيرد و راه عذر آنان را در پيشگاه خدا ببندد و
حجتش را بر آنها تمام گرداند، و نمى توانست به امثال مسلم بن عوسجه و حبيب بن مظاهر
و سليمان بن صرد بگويد شما دروغ مى گوييد و به عهد خود وفا نخواهيد نمود و يا
اشتباه كرده و از قدرت دشمن آگاه نيستند. و در خطبه اى كه در آن شب كه فردايش از
مكه حركت كرد، چنان كه ابن نما و سيد بن طاووس و على بن عيسى اربلى كه همه از
بزرگان اند نقل كرده اند
(19)، گفت : ما به طرف مرگ مى رويم . و فرمود :
كانى باوصالى تتقطعها عسلان الفلوات بين النواويس و كربلا،
فيملان منى اكراشا جوفا و اجرية سغبا لا محيص عن يوم خط بالقلم .
(20)
و نيز در بين راه ، قبل از رسيدن خبر شهادت مسلم بن عقيل ، افرادى مرتب او را از
رفتن به كوفه منع مى كردند و صريحا مى گفتن كشته خواهى شد؛ همه را تصديق مى كرد ولى
هر كدام را به جوابى رد مى نمود. و همين طور پس از رسيدن خبر شهادت مسلم در ثعلبيه
به مردى از اهل كوفه (كه ظاهرا او را از رفتن باز مى داشت ) فرمود :
لولقيتك بالمدينه لاريتك اثر جبرئيل فى دارنا و نزوله بالوحى
على جدى يا اخا اهل الكوفه من عندنا مستق العلم افعلموا و جهلنا هذا مما لا يكون
(21)
در خزيمه كه خواهرش گفت شنيدم هاتفى بر ما نوحه سرايى مى كرد، فرمود :
كل الذى قضى فهو كائن
(22)
و بازنگشت ، همچنين در بطن عقبه بنا بر نقل مفيد عليه الرحمه به پيرمردى كه او را
از رفتن به كوفه با اصرار منع مى كرد و مى گفت كه به كوفه مرو كه جز سرنيزه و شمشير
چيزى در پيش ندارى فرمود :
يا عبدالله يال يخفى على الراى و ان الله يغلب على امره
يعنى اى بنده خدا راه صواب بر من پوشيده نيست و لكن از فرمان خدا گريزى نداريم .
سپس فرمود :
ان الله لا يدعونى حتى يستخرجوا هذه العلقة من جوفى
به خدا قسم از من دست برندارند تا خون مرا بريزند.
از همه اينها آشكار است كه حسين عليه السلام به اميد يارى كوفيان ، حركت نكرد، چه
در اين صورت مى بايست تا راه بر او بسته شد بازگردد، بلكه ماموريت داشت و طبق
ماموريتش انجام وظيفه نمود. فسلام عليه يوم ولد و يوم يموت و يوم يبعث حيا.(23)
على اكبر غفارى
9ع 1/91 مطابق با 15/2/50.
شرح حال مولف
نام و كنيه اش ابوالفرج و شهرتش كاتب اصفهانى است . پدرش محمد بن الحسين است
، و سلسله نسبش به مروان حكم ، خليفه اموى مى رسد. ميلادش در سنه 282 هجرى ، زمان
معتضد عباسى است . و زادگاهش اصفهان بوده و در اوان كودكى به بغداد رفته و در همان
جا رحل اقامت افكنده و به تحصيل كمالات پرداخته است . گفته اند كه خانه اش در بغداد
كنار دجله ميان درب سليمان و درب دجله مجاور خانه ابوالفتح يزيدى بوده است .
مذهبش
گويند با اينكه ابوالفرج از حفاد بنى اميه ، است شيعى مسلك بوده و از قاضى
تنوخى نقل كرده اند كه گفته : من الرواة المتشيعين
(24) الذين شاهدنا هم ابوالفرج الاصبهانى يعنى از كسانى كه
تظاهر به تشيع كنند و ما آنها را ديده ايم ابوالفرج اصفهانى است . و ابن اثير در
كامل گفته كان ابوالفرج شيعيا و هذا من العجب . يعنى
ابوالفرج شيعى مذهب بوده و اين بسيار عجيب است كه مردى اموى نسب شيعه باشد. و شيخ
حر عاملى نيز در امل الامل او را شيعه دانسته چنان كه ابن شاكر در عيون التواريخ
گفته : انه كان ظاهر التشيع و...
لكن آنچه از اين كتاب ، يعنى مقاتل فهميده مى شود اين است كه وى شيعه زيدى مذهب
بوده ، نه اثنا عشرى و البته زيديه خود يكى از فرق شيعه است . و مراد آنان كه او را
شيعه دانسته اند، زيدى است . و ما شواهدى بر اين مطلب را در مقدمه نگاشته ايم ،
بدانجا مراجعه شود.
معلوماتش
وى در فن شعر و ادب سرآمد اقران بوده و در تاريخ و نقل آثار و علم انساب و
اغانى سخت ماهر. و نيز در علم طب و جوارح و بيطره (دام پزشكى ) و نجوم تا حدى وارد
بوده .
قاضى تنوخى گويد : من الرواة المتشيعين الذين شاهدناهم
ابوالفرج الاصفهانى فانه يحفظ من الشعر، و الاغانى ، والاخبار و الآثار، و الحديث
المسند، والنسب مالم ارقط من يحفظ مثله و كان شديد الاختصاص بهذه الاشياء و يحفظ
دون ما يحفظ منها علوما اخر منها : اللغة ، و النحو، و الخرافات و، والسير، و
المغازى ، و من آلة المنادمة شيئا كثيرا مثل علم الجوارح والبيطرة و نتف من الطب ،
والنجوم ، والاشرية و غير ذلك
(25)
مولفاتش
وى داراى كتابهاى بسيارى است كه از جمله آنهاست :
1. اغانى ، كه در 21 جزء مكرر به طبع رسيده و جامعترين كتابى است كه در فن خود
تاليف شده .
(26)
2. اخبار الاقيان 3. الاماء الشواعر.
4. مماليك الشعراء 5. آداب الغرباء
6. اديارات . 7. تفضيل ذى الحجة
8. الاخبار الطفيلين )9. ادب السماع
10. الاخبار والنوادر. 11. مقاتل الطالبين .
12. مجموع الاخبار و الاثار. 13. الخمارين و الخمارات .
14. الفرق والمعيار فى الاوغاد والاحرار. 15. دعوة التجار
16. اخبار جحظد البرمكى . 17. نسب بنى عبدشمس .
18. نسب بنى شيبان . 19. نسب بنى تغلب .
20. نسب بنى كلاب . 21. نسب المهالبة .
22. المغان والمغنين . 23. مناجيب الخصيان .(27)
24. الحانان . 25. التعديل وانتصاب .(28)
26. ايام العرب . در آن 1700 واقعه را نقل نموده است . 27. دعوة الطباء.
28. تحف الوسائد فى اخبار الولائد. 29. مجردالاغانى .
30. كتاب النغم .
31. ديوان ابوتمام را بر حسب نوع مرتب ساخته و همچنين ديوان ابونراس و ديوان بحترى
، كه همه را به حسب نوع ترتيب داده ، نه به حسب حروف .
اساتيد و صاحب اجازه اش
1. ابوخبيب برتى .
2. ابراهيم بن محمد معروف به نفطويه ، متوفاى 323.
3. احمد بن عبيدالله بن عمار ثقفى ، متوفاى 314.
4. احمد بن جعفر بن موسى برمكى .
5. احمد بن الجعد الوشاء.(29)
6. احمد بن عبدالعزيز جوهرى .
7. احمد بن محمد بن سعيد همدانى .
8. احمد بن سعيد (شايد با قبل متعهد است )
9احمد بن محمد بن دلان
(30)
10. احمد بن عيسى بن ابى موسى عجلى .
11. احمد بن محمد بن شبيب .
12. احمد بن عمر بن موسى بن زنجويه .
13. جعفر بن محمد بن وراق علوى .
14. جعفر بن قدامه كاتب متوفاى 319.
15. حامد بن محمد البلخى .
(31)
16. حرمى بن ابى العلاء.
17. حسن بن على خفاف .
18. حسن بن عبدالله .
(32)
19. حسن بن محمد بن احمد بن هيثم . (عمويش )
20. حسين بن عمر بن ابى الاحوص ثقفى .
21. عبدالعزيز بن احمد بن هيثم (عموى پدرش )
22. عبدالله بن زيدان عجلى .
23. عباس بن على .
(33)
24. على بن اسحاق بن زاطيا ابوالحسن مخرمى ، متوفاى 306.
25. على بن عباس مقانعى ، متوفاى 306.
26. على بن سليمان (اخفش صغير) متوفاى 315.
27. على بن احمد بن حاتم .
(34)
28. على بن الحسين بن حمزة العلوى .
29. على بن الحسن بن قاسم .
(35)
30. على بن ابراهيم بن محمد العلوى الجوانى .
31. عمر بن عبدالله العتكى .
32. عيسى بن الحسين وراق .
33. فضل بن حباب الجمحى ، متوفاى 305.
34. محمد بن جرير طبرى (صاحب تاريخ الامم )
35. محمد بن قاسم (ابن الانبارى )، متوفاى 328.
36. محمد بن حسن بن دريد، متوفاى 321.
37. محمد بن خلف بن مرزبان .
38. محمد بن على بن مهدى .
39. محمد بن احمد بن مؤ مل .
40. محمد بن جعفر قتات ، متوفاى 300.
41 محمد بن على بن شاذان .
(36)
42. محمد بن زكريا الصحاف المصرى .
43. محمد بن الحسين الاشنانى ، متوفاى 315.
44. محمد بن الحسين الخثعمى .
(37)
45. محمد بن محمد بن سليمان باغندى .(38)
46. محمد بن العباس اليزيدى حميرى ، متوفاى 310.
47. يحيى بن على بن يحيى منجم ، متوفاى 300.
روات و شاگردانش
1. ابراهيم بن مخلد.
2. ابواسحاق طبرى .
3. بان بشران النحوى .
4. عبدالله بن الحسين الفارسى .
5. على بن احمد الرزاز.
6. على بن محمد بن دينار.
7. على بن عمر بن احمد دارقطنى .
8. محمد بن ابى الفوارس .
9محمد بن احمد المغربى .
10. ابوعلى بن دوما - لكن خطيب بغدادى گويد سماع ابن دوما از وى صحصح نيست .
اخلاق و اوصافش
ابوالفرج با اينكه دانشمندى بى نظير بود، به نظافت اهتمام نداشت و غالب
اوقات با لباسى آلوده و چرك و بدنى غير نظيف به سر مى برد و هر لباسى كه مى پوشيد
آنقدر بر تن داشت تا از چرك مى پوسيد. با اين حال كسى بر او خرده نمى گرفت ، از ترس
آنكه مبادا او را هجو كند.
با اين وضع او نديم حسن بن محمد بن هارون مهلبى ، وزير معزالدوله ديلمى بود، و هر
روز به ديدار او مى رفت ، و به خاطر آنكه بسيار خوش مجلس بود وزير وى را دوست مى
داشت و بدو احترام مى نمود، هر چند گاهى او را نيز هجو و در هجاء وزير اشعارى سروده
است .
گويند روزى با وزير هم غذا بود، اتفاقا سرفه اش گرفت و در همين بين از دهانش قطعه
اى بلغم در ظرف طعام پريد، مع هذا وزير استقذار ننمود و تنها دستور داد ظرف طعام را
عوض كردند.
نقل كرده اند كه ابوالفرج مردى پر خور بوده و گاهى امتلا پيدا مى كرد، پنج درهم
فلفل كوبيده مى خورد و وى را هيچ آزار نمى كرد، حتى چشمانش هم آب نمى افتاد. ولى
نمى توانست يك نخود پخته با يك قاشق از طعامى كه در آن نخود جوشيده باشى بخورد و
چنان چه مى خورد بدنش آماس مى كرد و ناگزير خون مى گرفت و حتى بعضى اوقات دوبار
اين عمل را تكرار مى كرد.
قاضى تنوخى گويد : من از وى سببش را پرسيدم ، اظهار بى اطلاعى كرد؛ گويند هر گاه به
طبيب حاذقى مى رسيد علت بيمارى خود را استفسار مى كرد و كسى علاج آن را نمى دانست ،
در اواخر عمر مزاجش برگشت و مى توانست نخود بخورد.
ياقوت حموى در معجم الادباء، ج 13، ص 105، نقل كرده ، گويد : وى گربه اى داشت كه
نامش را يقق نهاده بود و آن را عادت داده بود كه هر وقت كس دق الباب مى كرد بيرون
مى آمد و صدا مى زد تا كسى بيايد و در را باز كند، زمانى گربه مزبور مبتلا به قولنج
شد، ابوالفرج خود به علاج او پرداخت و به مجلس ياران حاضر نگشت ، به جستجوى او
پرداختند، جمعى به خانه اش آمدند .ابوالفرج پس از ساعتى با دستهاى آلوده بيرون آمده
، گفت : گربه ام مريض شده بود و من مشغول حقنه او بودم .
