معنى تفسير و تاريخچه آن
روش تفسيرى طبقات اول و دوم مفسرين
روش تفسيرى محدثين
روش متكلمين در تفسير قرآن و فرق بين تفسير و تطبيق
روش فلاسفه مشاء و اشراقى و متصوفه در تفسير قرآن
تفسير در قرن حاضر و تفسير قرآن بر مبناى علوم طبيعى و اجتماعى
نظر مسلمان نماهاى پيرو اين روش درباره روايات
نقص و انحراف مشترك تمام مسلك هاى تفسيرى ياد شده
عدم ابهام و اغلاق در مفاهيم آيات و منشاء اختلافات
علت سبقت معانى مادى كلمات وضع شده به ذهن
دلالت الفاظ موضوعه با تغيير شكل موضوع له تغيير نمى يابد
جمود مقلدين از اصحاب حديث به ظواهر آيات و رد بر آنها
دو راهى استفاده از علم براى درك حقائق قرآن و جمود به ظواهر آن
دو روش براى فهم حقائق قرآن
طريقه رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم و ائمهاهل البيت عليه و السلام در تفسير قرآن
فرمايشات پيامبرصلى الله عليه و آله و سلم درباره قرآن كريم
ويژگى تفسير الميزان
آيات 1 - 5
سبب ابتداء به (بسم الله )
آغاز با نام خدا ادب و عمل را خدائى و نيك فرجام مى كند
علت ابتداء هر سوره با بسم الله
معنى و موارد استعمال لفظ (اسم )
فرق بين اسم و اسم اسم و علت تفكيك بين آندو
توضيح لفظ جلاله (الله )
معنى رحمن و رحيم و فرق آن دو
معنى حمد و فرق آن با مدح
استشهاد بر اينكه جنس حمد و همه حمد از آن خدا است
بيان اينكه خدا از حمد حامدان منزه است و دليل آن
معنى ربّ (مالك مدبر)
معنى مالكيت و تقسيم آن به حقيقى و اعتبارى
مالكيت خدا حقيقى است و ملك حقيقى جدا از تدبير متصور نيست
معنى (عالمين )
فرق بين مالك و ملك و اينكه قرائت (مالك يوم الدين ) بنظر بهتر مى رسد
بحث روايتى
دو روايت درباره (رحمان ) و (رحيم ) و سخنى پيرامون آندو
دو روايت در ارتباط با (الحمدلله ) از معصومين عليهم السلام
بحث فلسفى
بيان عقلى اينكه هر ثناء و حمدى به حمد خدا منتهى مى شود
معنى عبادت
فرق بين عبوديت عبد در برابر مولى و عبوديت بندگان نسبت به خدا
وجه تقدم مفعول در (اياك نعبد و اياك نستعين )
وجه التفات و تغيير سياق آيه (اياك نعبد) از سياق غيبت به سياق حضور
شرائط كمال عبادت و اوصاف عبادت حقيقى
دو جمله اياك نعبد و اياك نستعين روى هم يك معنا را افاده مى كند و آن عبادت خالصانه است
معنى صراط
چند مقدمه براى توضيح و تفسير (اهدنا الصراط المستقيم )
راه بسوى خدا دو گونه است : دور و نزديك
تقسيم ديگرى براى راه بسوى خدا
سبيل مؤ منين نيز تقسيمات و درجاتى دارد
ضلالت ، شركت و ظلم در خارج يك مصداق دارند ضلالت ،
صراط مستقيم صراطى است كه هيچ يك از ضلالت ، شرك و ظلم در آن راه ندارد.
اصحاب صراط مستقيم ثابت قدم بتمام معنا هستند
اصحاب صراط مستقيم مقامى عالى تر از مؤ منين دارند
موارد استعمال صراط و سبيل در قرآن و فرق آن دو
فرق ديگرى بين سبيل و صراط
مثل صراط مستقيم نسبت به سبيل هاى خدا مثل روح است نسبت به بدن
مثلى از كلام خدا و تطبيق آن با ما نحن فيه
معنى صراط مستقيم با نتيجه گيرى از مقدمات ذكر شده
خداوند سنت و طريقه مستقيم خود را دائمى و غيرقابل تخلف و تغيير معرفى مى كند
پنج نكته درباره صراط مستقيم
تحقيق درباره معنى هدايت در (اهدنا الصراط المستقيم )
جواب از اشكالى كه به صاحب صحاح كرده اند
چكيده سخن در معنى هدايت
آيا طلب هدايت توسط نماز گزار تحصيلحاصل نيست ؟
يك مثال ساده براى روشن شدن مطلب
پاسخ عجيب برخى مفرسين و اشكال وارد بر آنان
مزيت اصحاب صراط مستقسيم بر سايرين به علم است
بحث روايتى (شامل رواياتى در ذيل آيات گذشته )
اقسام عبادت
مدلول عبادت آزادگان در هر سه روايت مذكوره به يك معنا است
معنى (اهدنا الصراط المستقيم ) و پاسخ ضمنى به شبهه تحصيل حاصل
مراد از (الذين انعمت عليهم )
روايتى از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم درباره سوره حمد و فضيلت آن
بيان ويژگى سوره حمد و مقايسه آن با آنچه مسيحيان در نماز مى خوانند
مقايسه سوره حمد با آنچه مسيحيان در نماز مى خوانند
سخن عجيب گوستاولوبون
بحث روايتى ديگر
چند روايت درباره مراد از (صراط مستقيم )
توضيح اصطلاح (جرى ) يعنى تطبيق كلى بر مصداق بارز
شاءن نزول يك آيه ذيل بر اختصاص آن آيه نيست بلكه حكم آيات قرآنى اطلاق دارد
آيات 1 - 5
بيان
متقين داراى دو هدايتند همچناكه كفار و منافقين در دو ضلالت مى باشند
هدايت اول متقين از سلامت فطرت و هدايت دوم از ناحيه قرآن و فرع بر هدايتاول است
حقايقى كه شخص سليم الفطره به آنها ايمان مى آورد
آياتى دال بر اينكه هدايت دومى از ناحيه خدا وقوع بر هدايت اولى است
معنى ايمان
اشاره به مراتب ايمان
معنى غيب و ايمان به غيب
وجه تغيير به (ايقان ) در (و بالاخرة هم يوقنون )
بحث روايتى (شامل دو روايت درباره غيب و انفاق در آيه كريمه )
بحث فلسفى (پيرامون اعتماد به غير ادراكات حسى و پاسخ به دانشمندان حس گرا)
چند اشكال بر دليل غربى ها بر عدم جواز اعتماد بر براهين عقلى
با ترك عقليات دستيابى به ادراكى كلى و فكرى نظرى و بحثى عملى ممكن نيست
بحث فلسفى ديگر (در اثبات وجود علم و رد بر سوفسطائيان و شاكان )
سوفسطائيها و شكّاكها و ادلّه اى كه براى خود تراشيده اند
پاسخ وجه اول آنان
پاسخ وجه دوم آنان
شبهه ماديون در وجود علم و رد بر آنها و اثبات تجرد و غير مادى بودن علم و ادراك
وجوهى كه دلالت دارند بر اينكه علم ، بدان جهت كه علم است مادى نيست
آيات 6 - 7 بقره
مراد از (الذين كفروا) كدام دسته از كفارند؟
بحث روايتى (شامل روايتى از امام صادق عليه و السلام درباره وجوه كفر)
آيات 8 - 20 بقره
دو مثل در شرح وضع و حال منافقين
آيات 21 - 25بقره
بيان
اعجاز و ماهيت آن
اعجاز قرآن
اعجاز قرآن فقط از نظر اسلوب كلام يا جهتى ديگر از جهات ، به تنهائى نيست
عموميت اعجاز قرآن براى تمامى افراد انس و جن
مزايايى كه قرآن مشتمل بر آن است فوق طاعت بشرى است
طرح يك سؤ ال درباره تحدّى قرآن و پاسخ به آن
تحدى قرآن به علم
معارف قرآن كريم باقى و ابدى است و قانونتحول و تكامل آنرا كهنه نمى سازد
تحدى بكسى كه قرآن بر وى نازل شده
سخنان بى اساس دشمنان اسلام در اينكه پيامبر معارف و علوم را از ديگران آموخته است
تحدى قرآن كريم به خبرهائيكه از غيب داده
نمونه هاى ديگرى از آيات قرآنى كه درباره امور غيبى است
اخبار از حقايق علمى كه در زمان نزول قرآن در هيچ جاى دنيا اثرى از آن وجود نداشته است
تحدى قرآن باينكه اختلافى در آن نيست
اشكال بر ادعاى عدم اختلاف در قرآن و پاسخ آن 105
رفع شبهه درباره نسخ كه در قرآن صورت گرفته
تحدى قرآن به بلاغت
نمونه هائى از معارضاتى كه با قرآن شده
دو شبهه پيرامون اعجاز بلاغت قرآن
اعتقاد به (صرف ) درباره معجزه بودن قرآن
نادرستى اعتقاد به صرف
آياتى از قرآن كريم كه ظهور در خلاف اعتماد بر صرف دارد
پاسخ به دو شبهه ياد شده و توضيح اينكه چگونه بلاغت قرآن معجزه است
در محدوديت قوه مدركه انسان
معارف قرآنى متكى بر حقايقى ثابت و لايتغير است و اختلاف و دگرگونى در آن راهندارد
شروط حصول بلاغت بتمام معناى كلمه
حق يكى است و چون قرآن حق است ميان اجزاء آن اختلاف نيست
معجزه در قرآن بچه معنا است ؟ و چه چيز حقيقت آنرا تفسير مى كند؟
اثبات بى پايگى سخنان عالم نمايانى كه در صددتاءويل آيات داله بر وقوع معجزه ، بر آمده اند در
چند فصل
1- قرآن قانون عليت عمومى را مى پذيرد
2- قرآن حوادث خارق عادت را مى پذيرد
دو فرق بينوقايع عادى و معجزه خارق عادت
كارهاى خارق العاده و توجيه علماء روانكاو از آنها
معجزه و خوارق عادات نيز مستند به علل و اسباب هستند
آيه (قد جعل اللّه شى ء قدرا) دلالت دارد بر صحتاحتمال دوم
بيان اينكه فقط خداوند به نظام و ارتباط بين موجودات آگاهى دارد در آيات قرآنى
3- قرآن در عين اينكه حوادث مادى را بعلل مادى نسبت ميدهد بخدا هم منسوب ميدارد
4- قرآن كريم براى نفوس انبياء تاءثيرى در معجزاتقائل است
تمامى امور خارق العاده مستند به مبادئى نفسانى و مقتضياتى ارادى هستند
5- قرآن كريم همانطور كه معجزات را بنفوس انبياء نسبت ميدهد، بخدا هم نسبت ميدهد.
بيان اينكه اراده و فعل انسان موقوف به اراده وفعل خدا است
6- قرآن معجزه را به سببى نسبت ميدهد كه هرگز مغلوب نميشود.
تفاوت بين سحر و معجزات و كرامات
اشكال بر حجيت معجزه
اعجاز معجزات و پاسخ به اشكال مذكور
7- قرآن كريم معجزه را برهان بر حقانيت رسالت ميداند، نه دليلى عاميانه .
جواب اشكال مطرح شده
دو نوع عكس العمل مردم در انكار دعوى انبياء عليه و السلام
احتجاجاتى كه عليه رسول اكرم صلى اللة عليه و آله و سلم شده وخداوند آنها را رد كرده است
احتجاج بر توقع نزول فرشته و ديدن خداوند و ملائكه و رد آن در قرآن كريم
درخواست معجزه بعنوان حجت و شاهد از انبياء براى پذيرش دعوت آنها
بيان علت درخواست معجزه توسط امتهاى مختلف با ذكر يكمثل
انحراف جمعى از اهل علم معاصر با تفسير مادى حقائق دينى و از آنجمله معجزه
نتائجى كه اين گروه از تئوريها و فرضيات خود گرفته اند
با عينك مادى معنويات و ماوراى طبيعت را نمى توان ديد
ديدگاه دو گروه از اهل علم درباره حقايق نامبرده
توضيح (فاتقوا النار التى وقودها الناس والحجارة ...)
آدمى در جهان ديگر جز آنچه خودش در اين جهان براى خود تهيه كرده چيزى ندارد
بحث روايتى (شامل يك روايت درباره (ازواج مطهره ))
آيات 26 و 27 بقره
يك مرحله از ضلالت و كورى از باب مجازات زشتكارى و فسق آدمى است
پاره اى از احوال و اوصاف دو طائفه (هدايت شدگان و گمراهان )
حيات وزندگى سه گانه انسان و تاءثر زندگى متاءخر از زندگى متقدم
استشهاد به چند آيه براى اثبات تبعيت حكم حيات اخروى از حيات دنيوى
مجازات و تجسّم اعمال ، دو وجه حاصل از گفتار خداوند درباره زندگى آخرت
معنى فسق
بحثى پيرامون مسئله معروف جبر و تفويض
مالكيت مطلقه خداوند
هر تصرفى از خداوند در هر مخلوقى ، تصرفى است از مالك حقيقى در مملوك واقعى وحقيقى
معيارها و اساس قوانين عقلائى معيار و اساس و قوانين شرعى است
روش عقلاء در قانونگذارى
اگر خداى سبحان بندگان را به اطاعت يا معصيبت مجبور كرده باشد...
اضلال منسوب به خدا، اضلال بعنوان مجازات است
تفويض نيز با تشريع سازگار نيست
بحث روايتى (پيرامون روايات قضا و قدر و امر بين الامرين )
توضيح و تحقيق در زمينه قضا و قدر و جبر و تفويض
اشكالاتى كه از قائل شدن به جبر و عدم اختيار لازم مى آيد
توهّم ملازمه بين اعتقاد به قضاوقدر و انكار جزاى باستحقاق
كيفيت تعلق اراده الهيه بر افعال انسانها
يك عمل اختيارى و دو جهت متفاوت وجوب و امكان در آن
اراده فاعل مختار در طول اراده خداست در عرض آن لذا با يكديگرقابل جمع هستند
عقيده معتزله در تفويض ، و ذكر مثالى براى روشن شدن (امر بين الامرين )
حديثى از امام هادى عليه السلام درباره افعال انسان و توضيح آن
خلقت و حسن متلازمند و آنچه عمل را گناه مى كند امرى است عدمى
حديثى از امام رضا عليه السلام در اينكه آنچه مصيبت و بدى به انسان مى رسد از خوداوست
احاديث ديگرى از معصومين عليه و السلام درباره جبر و اختيار
دو روايت از كتاب طرائف درباره قضاوقدر الهى
طريق عديده استدلال بر رد جبر و تفويض در روايات و اخبار
رواياتى كه در تفسير آياتى كه اضلال و اغواء وامثال آن را به خدا نسبت مى دهد وارد شده است
بحث فلسفى
فعل اضطرارى و فعل ارادى
تقسيم فعل ارادى به اختيارى و اجبارى
تفاوت بين فعل اختيارى و اجبارى نيز در ضمن يكمثال
استدلال بر رد جبر و تفويض از طريق برهان عليت
ضرورت و امكان ، دو نظام عالم طبيعى و انطباق آندو بافعل اختيارى انسان
همانطورى كه وجود انسان مستند به اراده الهى استافعال او نيز مستند الوجود با اراده الهى است
رد نظر فلاسفه مادى كه جبر را به تمام نظام طبيعى راه داده اند
آيات 28 - 29 بقره
بيان
مراد از دو مرگ و دو حيات
ثبوت برزخ و تغيير و تحول در وجود انسان از تقص بسوىكمال در آيات قرآنى
صراط انسان در مسير وجودش و وسعت شعاع عمل او در عالم
مبداء حيات دنيوى انسان
دو طريق سعادت و شقاوت در مسير رجعت بسوى خدا
آيات 30 - 33 بقره
سؤ ال ملائكه از خداوند درباره استخلاف انسان
عموميت خلافت انسان و اينكه منظور از خلافت در آيه جانشينى خدا در زمين است
نداشتن ملائكه شايستگى خلافت را
مراد از علم به اسماء و اينكه مسميات ، حقائق و موجودات خارجى و داراى حيات و علم بودهاند
نكات قابل توجه در كلمه اسماء در آيه شريفه (و علم آدم الاسماء كلها)
ابليس قبل از بوجود آمدن صحنه خلقت آدم كافر بوده
بحث روايتى (شامل رواياتى درباره قصه آدم ((عليه و السلام )
مقصود از اسماء در (و علم آدم الاسماء كلها) از لسان روايات
بيان يك نمونه از اخبار طينت بنقل از علامه مجلسى در بحارالانوار
آيه 34 بقره
بيان
دو وجه در معنى (و ما كنتم تكتمون )
حكم سجده براى غير خدا
سجده عبادت ذاتى نيست
بحث روايتى (شامل رواياتى درباره قصه خلقت آدم و سجده ملائكه و اباء ابليس ...)
آيات 35 - 39 بقره
مواردى در قرآن كه مساءله بهشت آدم و داستان آن - آمده
منظور اصلى از خلقت آدم سكونت در زمين بوده
علت بيرون شدن از بهشت
مراد از عهد خدا با آدم
نتيجه توجه به عهد خدا
نتيجه غفلت از عهد خدا
معنا و مراد از واژه هاى (رغدا) و (ظالمين ) در آيه شريفه
نهى خداوند از نزديك شدن به درخت نهى از شادى و خيرخواهانه بوده نه يك نهى مولوى
آدم و همسرش شيطان را ميديدند همچنانكه انبياء عليه و السلام او را مى ديدند
ذريه آدم ، در حكم با آدم شريكند
قصه اسكان آدم و همسرش در بهشت و هبوط آنها، مثلى است براى مجسم ساختن وضع انسان
توبه عبد بين دو توبه خدا واقع است
نقش توبه آدم و هبوط او به زمين در باز شدن راه براى هدايت انسان و قرار گرفتن او درطريق كمال
اولين فرمان خداوند در تشريع دين براى آدم و ذريه او
مگر پيامبر هم گناه مى كند؟
مخالفت نهى ارشادى گناه نيست
معنى ظلم و عصيان و غوايت آدم
پس چرا آدم توبه كرد؟
بحث روايتى
بهشت آدم بهشت دنيائى بوده
مراد بهشت دنيوى بهشت برزخى است
ابليس چگونه خود را به آدم و همسرش رساند؟
داستان آدم بنقل تورات
مگر بهشت مقام قرب و نزاهت نيست و مگر درباره بهشت نيامده كه در آن لغو و گناه نيست ؟
شيطان چگونه دوباره به بهشت راه يافت
درخت نهى شده چه درختى بود؟
درخت درخت گندم بوده ولى ثمره اش حسد شده است
رفع تنافى از دو روايتى كه بظاهر با هم متنافيند
رواياتى درباره قصه آدم در بهشت و هبوط او
تعجب شيخ صدوق از نقل اين حديث توسط ناصبى
روايتى از امام صادق عليه و السلام در تبيين كيفيت بيرون شدن آدم و حوا از بهشت
رواياتى از معصومين عليه و السلام در مراد از كلمات در آيه (فتلقى آدم من ربه كلمات )
آيات 40 - 44 بقره
بيان
آيات 45 و 46 بقره
استعانت به صبر و صلوة
وجه استعمال كلمه (ظن ) در (الذين يظنون انهم ملاقوار بهم ) 229
بحث روايتى (شامل رواياتى درباره استعانت از صبر و صلوة و مراد از صبر و...)
آيات 47 و 48 بقره
نظام زندگى دنيا بر اساس اسباب و وسائط و شفعاء مى گردد
اين توهم خرافى كه نظام حيات اخروى نيز بر مبناى اسباب و مسببات مادى است
رد اين خرافات و بيان قطع روابط و سنن دنيوى مانند واسطه گرى در آخرت
اثبات شفاعت در دسته اى ديگر از آيات قرآن
طريق جمع بين دو دسته آيات
اثبات شفاعت براى غير خدا، به اذن خدا نه مستقلا
چند فصلدرباره شفاعت و متعلقات آن
فصلاول ، شفاعت چيست ؟ (تجزيه و تحليل معنى شفاعت )
در چه مواردى انسان متوسل به شفاعت مى شود؟
شفاعت تكوينى و تشريعى
انطباق شفاعت بر جهت دوم يعنى از جهت تشريع
در حقيقت شفيع الاطلاق خداوند متعال است
فصل دوم ، اشكال هائى كه در مساءله شفاعت بنظر مى رسد و پاسخ ‌هاى آنها
اشکال اول : مخالف شفاعت با حكم اولى خداوند
اشکال دوم : مخالفت شفاعت با سنت الهيه - نقض غرض - ترجيح بلا مرجع
پاسخ اين اشكال
اشكال سوم : شفاعت مستلزم دگرگونى در علم و اراده خدا كهمحال است مى باشد
قبول شفاعت از خداوند از باب دگرگونى در مراد و معلوم اوست
اشكال چهارم : وعده شفاعت دادن باعث جراءت مردم بر معصيت مى شود
اشكال پنجم : هيچيك از عقل و كتاب و سنت دلالت بر شفاعت نمى كنند
پاسخ از اين اشكال
اشكال ششم : قرآن كريم دلالت صريح برفع عقاب بوسيله شفاعت ندارد
اشكال هفتم : آيات مربوط به شفاعت از متشابهات اند و بايد مسكوت گذاشته شوند
3- شفاعت درباره چه كسانى جريان مى يابد؟
شفاعت وسيله نجات گناهكاران از اصحاب يمين است
اهل شفاعت كسانيند كه خدا دين آنانرا پسنديده باشد
مؤ منى كه عمل صالح انجام ندهد نيز مجرم است
4- شفاعت از چه كسانى صادر ميشود؟
اقسام شفاعت و شفعاء
قسم دوم از شفاعت
5 - شفاعت به چه چيز تعلق مى گيرد؟
6 - شفاعت چه وقت فائده ميبخشد؟
بحث روايتى (شامل رواياتى درباره شفاعت و شفعاء)
رواياتى كه دلالت دارد بر اينكه (مقام محمود) در آيه شريفه همان شفاعت است
اميد بخش ترين آيه قرآن
معنى رضا در آيه كريمه (ولسوف يعطيك ربك فترضى )
روايتى از امام باقر(ع)درباره شفاعت پيامبرصلى الله عليه و آله و سلم درروز قيامت و روايات ديگرى در ذيل آيه (و لا تنفع الشفاعة )
رواياتى از كتاب خصال شسخ صدوق در خصوص شفاعت كنندگان روز قيامت
كسانى كه شفاعت برايشان سودى ندارد بروايت امام صادق عليه السلام
فرمايشات رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم درذيل آيه (ولا يشفعون الا لمن ارتضى )
روايات ديگرى در خصوص مسئله شفاعت روز جزا
بحث فلسفى در بيان سعادت و شقاوت و رابطهاعمال با آنها و ترتب مجازات بر اعمال
يك بحث اجتماعى درباره حكومت و قانون و بررسى شفاعت از نظر اجتماعى
آيات 49 - 61 بقره
توضيح و بيان آيات مربوط به بنى اسرائيل
بحث روايتى
آيه 62 بقره
ايمان ظاهرى و ايمان واقعى
بحث روايتى
بحث تاريخى (درباره صائبين )
آيات 63 - 74 بقره
برداشتن كوه بمنظور اكراه مردم نبوده
نمى شود به خدا نسبت اميد داد
نكاتى كه باعث بيان داستان گاو بنى اسرائيل با اسلوب مخصوص شده
بى ادبى بنى اسرائيل و آزار حضرت موسى عليه و السلام توسط آنان كه از آياتقرآنى استفاده مى شود
داستان گاو در تورات
داستان گاو بنى اسرائيل و برخورد آنان با پيامبر عصر خود
تشبيه قساوت قلوب به سنگ سخت
بحث روايتى (شامل رواياتى در ذيل آيات گذشته و درباره داستان گاو بنىاسرائيل )
بحث فلسفى (درباره دو معجزه : زنده كردن مردگان و مسخ )
اشكالى بر گفتار فوق و پاسخ به آن
بحث علمى و اخلاقى (درباره رفتار و اخلاق بنىاسرائيل )
هر تقليدى مذموم نيست
در زندگى اجتماعى ، انسان ناچار از تقليد است
آيات 82 - 75 بقره
بيان
دو عمل جاهلانه يهود كه خداوند از آنها پرده برمى دارد
ريشه مادى عقايد يهود
معناى خطئيه و سرنوشت انسان محاط بدن
بحث روايتى (شامل دو روايت درباره جمعى از يهود و مراد از سيئه )
آيات 83 - 88 بقره
وجه تغيير سياق آيات از غيبت به خطاب
رعايت ترتيب در طبقاتيكه امر به احسان آنها شده است
بحث روايتى (شاملرواياتى در ذيل (وقلوا للناس حسنا))
آيات 89 -93 بقره
بيان آيات ، متضمن محاجّه با يهود
بحث روايتى (شامل رواياتى در ذيل آيات گذشته )
توطن يهود در مدينه و اطراف آن و انكار و تكذيب آنها پيامبرصلى الله عليه و آله و سلم
مناقشه بعضى از مفسرين در قسم دادن خدا به حقرسول اللّه صلى الله عليه و آله و سلم و رد آن
معناى سوگند و جواب از اشكال سوگند دادن خدا به شخص پيامبرصلى الله عليه و آلهو سلم
سخنى در معناى (حق ) و پاسخ از اشكال سوگند دادن به حق پيامبرصلى الله عليه و آلهو سلم
آيات 94 - 99 بقره
ادامه محاجه با يهود و اثبات دروغگوئى آنان و ترسشان از مرگ
امتحان يهود كه آيا در ادعاى خود كه زندگى قرين به سعادت آخرت را خاص خود مى داندراست مى گويد يا دروغ ؟
يهود نسبت به هر ملت ديگرى نسبت به زندگى دنيا مريض تر است
(بصير) يعنى عالم به ديدنى ها
بهانه يهود براى عدم ايمان به قرآنهج البلاغه ما باجبرئيل دشمنيم
وجه بكار بردن التفات در آيه شريفه
بحث روايتى (شامل روايتى درباره دشمنى يهود باجبرئيل )
كيفيت خواب رسول اللّه صلى الله عليه و آله و سلم
آيات 101 - 100 بقره
بيان آيات
آيات 102 - 103 بقره
اختلاف عجيب مفسرين در تفسير آيه 102
تفسير آيه از نظر ما
كسى كه دنبال سحر و ساحرى برود بهره اى از آخرت ندارد
بحث روايتى (شامل رواياتى در ذيل آيه 102 و پيرامون سحر)
ماجراى شيطان و انگشتر سليمان
داستان ستاره زهره و هاروت و ماروت
ذكر چند روايت و بيان ضعف سستى آنها
كلام در باب جعل حديث
نظر بعضى مردم غرب زده و بعضى از اهل حديث درباره روايات و راه تشخيص صحيحازسقيم
پاسخ به كسانيكه راه تفريط پيش گرفته و به بهانه روايات جعلى مجموعه رواياترا كنار گذاشته اند
بحث فلسفى (درباره تاءثير اراده در افعال خارق العاده ، سحر، كهانت و احضار ارواح )
جواب چهار شبهه كه در ضمن بيان اين مطلب روشن مى شود
كهانت و سحر، معجزه و كراهت و تفاوت آنها از جهت اراده
بحث علمى (در علوم عجايب و غرائب )
علوم خفيّه پنج گانه و ملحقات آنها
آيات 104 و 105 بقره
مراد از (الذين آمنوا) در قرآن و نفاوت آن با (مؤ منين )
استفاده تفاوت مذكور از آيه (و الذين آمنوا، و اتبعتهم )
خطاب به (الذين آمنوا) تشريفى است و با عموميت تكليف منافات ندار
معنى كلمه (راعنا) نزد يهود
مراد از (اهل الكتاب ) در آيه 105
يك بحث روايتى (شامل روايتى از رسول خدا درباره راءس مصاديق (الذين آمنوا) علىعليه السلام )
آيات 106 و 107 بقره
معنى (نسخ ) و مراد از (نسخ آيه )
مفهوم (آيت ) و اقسام آيات الهى
اشاره به دو اعتراض بر مساءله نسخ
استنباط پاسخ آنها از آيه كريمه
پنج نكته پيرامون نسخ
آيات منسوخه نوعا لحنى دارند كه مى فهمانند بزودى نسخ خواهند شد
فراموشاندن (انساء) آيه اى از آيات خدا شاملرسول خدا نمى شود
وجه استثنا در (الا ماشاء اللّه ) بمعنى اثبات فراموشى در مواردى كه خدا بخواهد نيست
بحث روايتى (شامل رواياتى درباره وقوع نسخ در مواردى از كلام اللّه )
آيات 108 - 115 بقره
بيان
بيان جمله (ولله المشرق و المغرب )
بحث روايتى (شامل رواياتى در ذيل جمله (فاينما تولوا فثم وجه اللّه ) )
دو قاعده در موارد قرآنى
آيات 116 و 117 بقره
بيان
دو برهان در رد اعتقاد به پيدايش فرزند از خداى سبحان
دو نكته : 1 - عبادت شامل همه مخلوقات است 2 -فعل خدا تدريجى نيست
معنى (سبحان )
بحث روايتى (شامل روايتى در ذيل جمله (بديع السموات و الارض ))
بحثى علمى و فلسفى (بيان اينكه هر موجودى بديع الوجود است )
آيات 118 و 119 بقره
ممالثت اهل كتاب و كفار در طرز فكر و عقايد
آيات 120 - 123 بقره
بيان
اصول ريشه دار از برهانى عقلى در رد يهود و نصارى ، در يك آيه
بحث روايتى (درباره تلاوت قرآن )
آيه 124 بقره
بيان
ابراهيم عليه و السلام در اواخر عمر به امامت رسيد
خداوند امامت را بعد از امتحانهايى كه از ابراهيم كرد به او بخشيد
امتحان جز با برنامه اى عملى صورت نمى گيرد و كلمات مبين آن است
مراد از (كلمة اللّه ) در قرآن
مراد از (كلمات ) و (اتهمن ) در آيه كريمه
معنى (امامت ) و بيان اينكه امامت ابراهيم عليه و السلام غير نبوت او بوده
هيچ يك از معانى ياد شده با معناى امامت تطبيق نمى كند
حقيقتى كه در تحت عنوان (امامت ) است
در قرآن (امامت ) و (هدايت ) با هم آورده شده اند
تفاوت ميان هدايت امام و ساير هدايتها
صبر و يقين سببى براى موهبت امامت معرفى شده است
باطن دلها و اعمال و حقيقت آن بر امام مكشوف است
امام بايد ذاتا سعيد و پاك و معصوم باشد
مراد از (ظالمين ) در آيه مطلق هركسى است كه ظلمى و معصيتى هر چند كوچك از او صادرشده
هفت نكته كه درباره امام و امامت از آيه كريمه بانضمام آيات ديگر استفاده مى شود
امامت مستلزم اهتداء به حق است نه بالعكس
آنچه از سياق اين آيات بدست مى آيد
بحث روايتى
روايتى درباره مقاماتى كه جناب ابراهيم عليه و السلام به ترتيب بدست آورد
فرق بين (نبى ) و (رسول )
معنى (خليل ) و فرق آن با (صديق )
چند روايت در ذيل آيه شريفه 124
آيات 125 - 129 بقره
بيان
خداوند دعاى حضرت ابراهيم عليه و السلام را مستجاب مى كند
خداوند در استجابت دعايش خرق عادت نمى كند
درخواست و دعاى ابراهيم عليه السلام (اجعلنا مسلمين لك ) و اشكالى كه به ذهن مى رسد
اسلامى ابراهيم و اسماعيل عليه و السلام از خدا خواستند غير اسلام به معناىمتداول آنست
نظرى دقيق تر در مسئله مورد بحث
مراد از (ارنا مناسكنا و تب علينا)
طرح يك سؤ ال در مورد معناى اسلام ، مناسك و توبه درباره حضرت ابراهيم عليه والسلام
اسلامى كه ابراهيم و اسماعيل عليه و السلام براى ذريه شان درخواست نمودند اسلامواقعى بود
بحث روايتى (شامل رواياتى در ذيل آيات گذشته مربوط به هجرت ابراهيم به مكه وبناى كعبه و دعاى ابراهيم ...)
قسمتى از حكايت ابراهيم و اسماعيل عليهم السلام بروايت ابن عباس
داستان حضرت ابراهيم عليه و السلام از زبان امام صادق عليه و السلام
بررسى اخبارى كه به امور خارق العاده درباره كعبه و حجرالاسود و سنگ مقام اشارهدارند
نمونه هايى از كلام خداوند كه دلالت دارد آنچه موجود است از ناحيه اونازل شده است
استدلال آنها كه به كلى منكر اين دسته روايات شده اند
پاسخ به منكرين و معترضين و بيان اينكه اينها دچاراشكال بزرگترى شده اند
رد يا اثبات حقايق معنوى در شاءن علوم طبيعى و اجتماعى نيست
معارف دينى به طور مستقيم هيچ ربطى به طبيعيات و اجتماعيات ندارند
اينگونه بيانات الهى و ظواهر دينى پرده هائى است كه بر روى اسرارى انداخته شده
امت محمّد صلى الله عليه و آله و سلم چه كسانى هستند؟
معناى كلمه (امت ) از نظر عموميت و وسعت تابع مورداستعمال ، يا اراده گوينده است
بحث علمى
سرگذشت ابراهيم عليه و السلام يك دوره كامل از سير عبوديت را در بردارد
درباره حج و اشاره به اسرار و حكمت آن
عباداتى كه توسط انبياء تشريع شده تمثالهائى از سير عبودى آنان است
آيات 130 - 134 بقره
روگرداندن از كيش حضرت ابراهيم عليه و السلام از حماقت و سفاهت نفس است
مقام اصطفاء و برگزيدگى همان مقام اسلام و تسليم است
نكته و وجه دو (التفات ) در دو آيه كريمه
معناى اسلام و مراتب و درجات چهارگانه اسلام و ايمان
مرتبه اول اسلام : اذعان و باور قلبى بخصوص اجمالى شهادتين
مرتبه دوم : اعتقاد تفصيلى به حقايق دينى و بدنبال آن انجامعمل صالح
مرتبه سوم : رام كردن نفس سركش و تسليم وجود انسان در برابر خدا
مرتبه چهارم از اسلام : مرحله عبوديت و بندگى
معناى عمل صالح و آثار آن
معناى صلاح نفس و صلاح ذات و مراد از (صالحين ) در قرآن
اثرى كه مخصوص صالحان است
صلاح ذاتى داراى مراتبى است و رسول اللّه صلى الله عليه و آله و سلمآل او داراى بالاترين مراتب آنند
بحث روايتى (شامل رواياتى در ذيل آيات گذشته )
چند روايت در بيان اسلام و ايمان
روايتى از بحارالانوار و سخن درباره نكاتى كه از آيات و روايات راجع به مراتبايمان و اسلام بدست مى آيد
آيات 135 - 141 بقره
دين حق يكى و آن هم اسلام بوده
علت دسته بندى هاى دينى و پيدايش انحرافات مذهبى
وجه اختلاف تعابير در آيه شريفه
مراد از (اسباط)
سه چيز كه مى تواند علت بگومگوهاى بين دو نفر باشد و تطبيق آن بر مسئله مورد بحث
رد يهود و نصارى از سه جهت
بحث روايتى (شامل رواياتى در ذيل آيات گذشته )
آيات 142 - 151 بقره
بيان
تغيير قبله از بزرگترين حوادث و از اهم احكام تشريعى بود
فائده و اثر تغيير قبله و اعتراض يهود و مشركين ، و پاسخ آنها
در جمله (لله المشرق و المغرب ) چرا شمال و جنوب ذكر نشده است ؟
(امت وسط) يعنى چه ؟
مراد از (شهداء على الناس )
(شهادت ) در آيه ، از حقائق قرآنى است و در موارد متعددى از قرآن ذكر شده
معناى صحيح (شهادت ) در آيات قرآنى ،تحمل (ديدن ) حقائق اعمال مردم است
معناى صحيح (وسط) بودن امت واسطه بودن امت بينرسول و مردم است
غرض خداوند از تغيير قبله
در برابر سرزنش تفاخر يهود، پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم منتظر رسيدن حكمتغيير قبله بود
تغيير قبله از بيت المقدس به كعبه (شطر المسجدالحرام )
كتاب اهل كتاب مشتمل بر اين حكم تحويل قبله بوده است
وجه التفات از حضور به عيبت در آيه شريفه
سه فائده براى حكم قبله
توضيح اينكه (و لاتمّ نعمتى عليكم ) در آيهتحويل قبله بشارتى است بر فتح مكه
رد گفتار فوق الذكر و اينكه آيه اشاره اى بر فتح مكه ندارد
بحث روايتى (شامل رواياتى درباره تغيير قبله و معنى شهدا و...)
بحث علمى (درباره يافتن جهت قبله و تاريخچه آن )
بحث اجتماعى (پيرامون فوايد تشريع قبله از نظر فردى و اجتماعى )
روح و مغز عبادت ، عبوديت درونى است و افعال عبادى قالبهاى تحقق خارجى آن عبوديت است
آيه 152 بقره
بيان
معنى و موارد استعمال (ذكر)
(ذكر) داراى مراتبى است
بحث روايتى (درباره ، فضيلت ذكر و مراد از آن )
آيات 153 - 157 بقره
بيان
اخبار و اشاره آيات شريفه به مصائب و بلايائى كه در نتيجه جهاد وقتال پيش مى آيند
مقصود از بلا در آيات مورد بحث
دعوت مسلمانان بر استعانت از صبر و صلاة بر هنگام بلا
صبر و نماز و تاءكيد فراوان خداوند در قرآن بر تمسك بر آندو
نظر جمعى مفسرين درباره زنده بودن شهدا
چند اشكال بر اين نظر
جوامع و افراد طبيعى مسلك چنين اوهام و خرافاتى را درست كرده اند
مراد از حيات بعد از شهادت ، حيات حقيقى (در عالم برزخ ) است
خطاب به مؤ منين به جهت رفع اضطراب از دلهاى آنان است
سخن بسيار عجيب بعضى مردم درباره آيه شريفه و رد آن
چند آيه قرآنى كه دلالت بر (برزخ ) دارند
نمونه هاى ديگرى از آيات قرآنى كه دلالت بر برزخ دارند
بحثى پيرامون تجرد نفس
آياتى كه بر دوئيت و مغايرت بين نفس و بدن و تجرد نفس دلالت مى كنند.
آياتى كه از آنها كيفيت ارتباط روح با ماده (جسم ) بدست مى آيد
استعانت از صبر و نماز و داشتن ايمان به حيات پس از مرگ ، پيروزى مى آورند
صابران چه كسانى هستند؟
صبر در برابر مصيبت ها نتيجه ايمان به مالكيت مطلق خداوند بر تمام هستى است
ملك ظاهرى و ملك حقيقى و اثر توجه انسان به حقيقت ملك خداوند
بحثى در اخلاق
تكرار اعمال نيك كه تنها راه تهذيب اخلاقى است از دو طريق عملى مى باشد
طريقه اول توجه به فوائد دنيوى فضائل و تحسين افكار عمومى است
طريقه دوم طريقه انبياء است و آن توجه به فوائد اخروىفضائل است
تاءثير اعتقاد به قضا و قدر در اخلاق
نه اختيار كامل و نه لغو كامل اختيار
هم قضاء خدا دخيل است و هم اختيار انسان
طريقه سوم مخصوص قرآن است و آن محو زمينه هاىرذائل اخلاقى است
سخنان بى اساس يكى از مستشرقين و نقد آن
فرق ميان اين سه طريقه و مسلك
نسبت بين (صلوات ) و (رحمت )
صلاة ، رحمت و اهتداء معانى جداگانه دارند هر چند كه سه مصاديق رحمت اند
بحث روايتى (درباره برزخ و زندگى روح بعد از مرگ )
رواياتى از امام صادق عليه و السلام درباره ارواح مؤ منين و عالم برزخ آنان
داستانى در تاءييد ادله گذشته بر وجود عالم برزخ و حيات روح بعد از مرگ
بحث فلسفى (درباره اينكه نفس (روح ) آدمى مجرد از ماده است )
ادله و براهين منكرين تجرد روح
رد ادله ماديين منكر تجرد روح
در پاسخ ماديين كه وحدت را وحدت اجتماعى دانسته اند
آنچه كه علماى روانكاو و عصر جديد در نفى تجرد روح نفس كرده اند
گفته جمعى از معتقدين به مبداء و معاد پيرامون انكار تجرد روح و رد آن
بحث اخلاقى
تعريف علم اخلاق و بيان اينكه سه نيروى عمومى : شهويه ، غضبيه ، و نطقيه فكريهمنشاء اخلاق آدمى است
اصول اخلاق فاضله : عفت ، شجاعت ، حكمت و عدالت
تلقين علمى و تكرار عملى ، راه رهايى از رذائل و كسبفضائل است
ويژگى هاى مسلك اخلاقى قرآن
مسلك كسانى كه به ارزشهاى ثابت اخلاقى معتقد نيستند (ماديون )
چند مقدمه براى رد اين نظريه
يك بحث روايتى ديگر مربوط به متفرقاتى از آنچه گذشت
چطور ممكن است شرع با عقل مخالف باشد؟
آيه 158 بقره
توضيح كلمات : صفا، مروه و شعائر
معانى كلمات : حج ، عمره و طواف
آيه در مقام تشريع و بيان وجود سعى است نه استجاب آن
شاكر بودن خداى تعالى وصفى حقيقى است نه مجازى
بحث روايتى (شامل رواياتى درباره صفا و مروه و سعى بين آن دو)
آيات 159 - 162 بقره
بيان
اختلافهايى دينى و انحرافها، معلول انحراف علما و كتمان آنها آيات الهى را بوده است
وجه جمع بين دو گفته خداوند كه از يك سو مى فرمايد دين خدا فطرى بشر است و ازسوى ديگر هم فرموده بيشتر مردم نمى دانند!
علت تكرار لعنت در آيه شريفه و فرق ميان لعنت خدا و لعنت ديگران
مقصود از كفار چه كسانى هستند؟
وجه چند التفاتى كه در آيات شريفه به كار رفته اند
بحث روايتى (شامل رواياتى در ذيل آيات گذشته )
آيات 163 - 167 بقره
بيان
معنى (واحد) در (اله واحد)
بيان فرق اجمالى بين دو كلمه (احد) و (واحد)
اقسام وحدت و نكته اى كه در جمله (الهكم اله واحد) هست
(الا) در (لا اله الّا هو) براى استثنا نيست
سه برهان ، كه آيه شريفه براى اثبات وجود خدا و توحيد اقامه كرده است
برهانى ديگر بر رحمن و رحيم بودن خدا
علل پيدايش شب و روز
اختيار انسان او را سبب تام و مستقل از اراده خداوند نمى كند
گفتارى در اينكه مصنوعات انسانها هم مصنوع خداست
پندار باطل ماديون درباره علت و ريشه خداشناسى و اعتقاد به ماوراى طبيعت
تناقض گويى هاى عجيب اين آقايان
قرآن كريم قانون عليت عمومى را پذيرفته وافعال و پديده ها را هم به علل طبيعى و هم به خدا نسبت مى دهد
شايد عدم دسترسى اين آقايان به منابع صحيح معارف اسلامى علت اشتباه آنان بوده
اهميت آب و چگونگى پيدايش باران و بارش آن
تشريح جريان باد و فوائد و آثار آن
سخن در آيت بودن ابرها
اطاعت از غير خدا شرك است
استعمال محبت در خداى تعالى استعمال حقيقى است
ملاك مدح ذم (محبت ) اطاعت از محبوب است
حب كسى كه حبش حب خداست ، تقرب به خداوند است
اى كاش مشركين در همين دنيا روز عذاب خود را مى ديدند
بحث روايتى (شامل رواياتى در ذيل آيات گذشته )
بحث فلسفى (درباره حب و دوستى و محبت خدا)
حب تعلقى است خاص بين انسان و كمال او
محبت داراى مراتب مختلفى است و فقط به امور مادى تعلق نمى گيرد
خداى سبحان از هر جهت اهليت محبوب شدن را دارد
خداوند خلق خود را دوست مى دارد
شعور و علم لازمه حب نيست
بحث فلسفى ديگر (درباره خلود و جاودانگى عذاب قيامت )
اشكالهايى كه به خلود در عذاب شده است و پاسخ آنها
جواب از اشكال اول
جواب از اشكال دوم
جواب از اشكال سوم
جواب به اشكال چهارم
بحث قرآنى در تكميل بحث سابق (بيان اين كه عذاب خدا نيز از رحمت اوست )
آيات 168 - 171 بقره
بيان
حكم اباحه آنچه مشركين و برخى از مؤ منين بر خود ممنوع كرده بودند
ارتباط اباحه عمونى تصرفات و پيروى از خطوات شيطان
چند نكته كه آيه شريفه : (كلوا ممّا فى الارض ...) افاده مى كند
رد بر كسانى كه از پدران خود تقليد مى كردند
ارائه مثلى بجا و شايسته در بيان حال كفار
بحث روايتى (شامل رواياتى درباره (خطوات شيطان ) )
بحث اخلاقى و اجتماعى (درباره رابطه عقايد و علوم باعمل و مسئله خرافه گرايى )
علت گرايش به خرافات
اساس تمدن مادى امروز بر خرافه پرستى
راهى كه قرآن در اين مورد پيموده است
پيروى از دين تقليد نيست
بطلان و كذب تقسيمى كه ماديها درباره سير عقايد و آراء بشرى گفته اند
آيات 172 - 176 بقره
بيان
دلالت آيه شريفه بر تجسم اعمال
بحث روايتى (رواياتى در ذيل آيات گذشته )
آيه كريمه 177 بقره
بيان
توضيح مفردات آيه
ذكر مصداق در كنار مفهوم ، داءب قرآن در تمام بياناتش مى باشد
درباره ايمان كامل و پاره اى از اعمال و اخلاق ابرار (مؤ منين حقيقى )
وفاى به عهد، صبر و صدق ، سه صفت مؤ منين
استخراج صفات مؤ منين و مآل كارشان از چند مورد آيات قرآنى
بحث روايتى (ذيل آيه كريمه و بيان اهميت آنچه در آن آمده )
آيات 178 - 179 بقره
بيان
وجه تسميه (قصاص ) و بيان حكم عفو انتقال از قصاص به ديه
معناى (قصاص ) و آثار آن و بيان لطائف جمله (و لكم فى القصاص حيوة )
بحث روايتى (شاملچند روايت درباره قصاص و عفو و ديه )
بحث علمى (درباره حكم قصاص )
اعتراضات و اشكالاتى كه در عصر حاضر به حكم قصاص مخصوصا به قصاص بهاعدام مى شود
پاسخ به همه اين اشكالات و بيان فلسفه تشريع در يك آيه قرآنى
آيات 180 - 182 بقره
بيان آيات مربوط به حكم وصيت درباره ما ترك
بحث روايتى (شامل رواياتى در ذيل آيات گذشته و احكام وصيت )