|
تفسير الميزان جلد ۱
علامه محمد حسين طباطبايي رحمه الله عليه
- ۱۷ -
امروز هم حق و
حقيقت در برابر تمدن مادى كه ارمغان غربى ها است بهمين بلا مبتلا شده ، چون اساس
تمدن نامبرده بر حس و ماده است ، و از ادله ايكه دور از حس اند، هيچ دليلى را قبول
نمى كند، و در هر چيزيكه منافع و لذائذ حسى و مادى را تاءمين كند، از هيچ دليلى
سراغ نمى گيرد، و همين باعث شده كه احكام غريزى انسان بكلى باطل شود، و معارف عاليه
و اخلاق فاضله از ميان ما رخت بربندد، و انسانيت در خطر انهدام ، و جامعه بشر در
خطر شديدترين فساد قرار گيرد، كه بزودى همه انسانها باين خطر واقف خواهند شد، و
شرنگ تلخ اين تمدن را خواهند چشيد.
در حاليكه بحث عميق در اخلاقيات خلاف اين را نتيجه ميدهد، آرى هر سخنى و دليلى قابل
پذيرش نيست ، و هر تقليدى هم مذموم نيست ،
هر تقليدى مذموم نيست
توضيح اينكه نوع بشر بدان جهت كه بشر است با افعال ارادى خود كه متوقف بر فكر و
اراده او است ، بسوى كمال زندگيش سير مى كند، افعاليكه تحققش بدون فكر محال است .
پس فكر يگانه اساس و پايه ايست كه كمال وجودى ، و ضرورى انسان بر آن پايه بنا
ميشود، پس انسان چاره اى جز اين ندارد، كه درباره هر چيزيكه ارتباطى با كمال وجودى
او دارد، چه ارتباط بدون واسطه ، و چه با واسطه ، تصديق هائى عملى و يا نظرى داشته
باشد، و اين تصديقات همان مصالح كليه ايست كه ما افعال فردى و اجتماعى خود را با
آنها تعليل مى كنيم ، و يا قبل از اينكه افعال را انجام دهيم ، نخست افعال را با آن
مصالح در ذهن مى سنجيم ، و آنگاه با خارجيت دادن بآن افعال ، آن مصالح را بدست مى
آوريم ، (دقت فرمائيد).
از سوى ديگر در نهاد انسان اين غريزه نهفته شده : كه همواره بهر حادثه بر ميخورد،
از علل آن جستجو كند، و نيز هر پديده اى كه در ذهنش هجوم مى آورد علتش را بفهمد، و
تا نفهمد آن پديده ذهنى را در خارج تحقق ندهد، پس هر پديده ذهنى را وقتى تصميم مى
گيرد در خارج ايجاد كند، كه علتش هم در ذهنش وجود داشته باشد و نيز درباره هيچ مطلب
علمى ، و تصديق نظرى ، داورى ننموده ، و آنرا نمى پذيرد، مگر وقتى كه علت آنرا
فهميده باشد، و باتكاء آن علت مطلب نامبرده را بپذيرد.
اين وضعى است كه انسان دارد، و هرگز از آن تخطى نمى كند، و اگر هم بمواردى برخوريم
كه بر حسب ظاهر برخلاف اين كليت باشد، باز با دقت نظر و باريك بينى شبهه ما از بين
مى رود، و پى مى بريم كه در آن مورد هم جستجوى از علت وجود داشته ، چون اعتماد و
طمانينه بعلت امرى است فطرى و چيزيكه فطرى شد، ديگر اختلاف و تخلف نمى پذيرد.
و همين داعى فطرى ، انسان را بتلاشهائى فكرى و عملى وادار كرد، كه مافوق طاقتش بود،
چون احتياجات طبيعى او يكى دو تا نبود، و يك انسان به تنهائى نمى توانست همه حوائج
خود را بر آورد، در همه آنها عمل فكرى انجام داده ، و بدنبالش عمل بدنى هم انجام
دهد، و در نتيجه همه حوائج خود را تاءمين كند، چون نيروى طبيعى شخص او وافى باينكار
نبود، لذا فطرتش راه چاره اى پيش پايش گذاشت و آن اين بود كه متوسل بزندگى
اجتماعى شود، و براى خود تمدنى بوجود آورد، و حوائج زندگى را در ميان افراد اجتماع
تقسيم كند، و براى هر يك از ابواب حاجات ، طائفه اى را موكل سازد، عينا مانند يك
بدن زنده ، كه هر عضو از اعضاء آن ، يك قسمت از حوائج بدن را بر مى آورد، و حاصل
كار هر يك عايد همه ميشود.
از سوى ديگر، حوائج بشر حد معينى ندارد، تا وقتى بدان رسيد، تمام شود، بلكه روز
بروز بر كميت و كيفيت آنها افزوده مى گردد، و در نتيجه فنون ، و صنعت ها، و علوم ،
روز بروز انشعاب نوى بخود مى گيرد، ناگزير براى هر شعبه از شعب علوم ، و صنايع ، به
متخصصين احتياج پيدا مى كند، و در صدد تربيت افراد متخصص بر مى آيد، آرى اين علومى
كه فعلا از حد شمار در آمده ، بسيارى از آنها در سابق يك علم شمرده ميشد، و همچنين
صنايع گونه گون امروز، كه هر چند تاى از آن ، در سابق جزء يك صنعت بود، و يك نفر
متخصص در همه آنها بود، ولى امروز همان يك علم ، و يك صنعت ديروز، تجزيه شده ، هر
باب ، و فصل ،از آن علم و صنعت ، علمى و صنعتى جداگانه شده ، مانند علم طب ، كه در
قديم يك علم بود، و جزء يكى از فروع طبيعيات بشمار مى رفت ، ولى امروز بچند علم
جداگانه تقسيم شده ، كه يك فرد انسان (هر قدر هم نابغه باشد)، در بيشتر از يكى از
آن علوم تخصص پيدا نمى كند.
در زندگى اجتماعى ، انسان ناچار از تقليد است
و چون چنين بود، باز با الهام فطرتش ملهم شد باينكه در آنچه كه خودش تخصص دارد،
بعلم و آگهى خود عمل كند، و در آنچه كه ديگران در آن تخصص دارند، از آنان پيروى
نموده ، به تخصص و مهارت آنان اعتماد كند.
اينجاست كه ميگوئيم : بناى عقلاى عالم بر اين است كه هر كس باهل خبره در هر فن
مراجعه نمايد، و حقيقت و واقع اين مراجعه ، همان تقليد اصطلاحى است كه معنايش
اعتماد كردن بدليل اجمالى هر مسئله ايست ، كه دسترسى بدليل تفصيلى آن از حد و حيطه
طاقت او بيرون است .
همچنانكه بحكم فطرتش خود را محكوم ميداند، باينكه در آن چه كه در وسع و طاقت خودش
است به تقليد از ديگران اكتفاء ننموده ، خودش شخصا به بحث و جستجو پرداخته ، دليل
تفصيلى آنرا بدست آورد.
و ملاك در هر دو باب اين است كه آدمى پيروى از غير علم نكند، اگر قدرت بر اجتهاد
دارد، بحكم فطرتش بايد باجتهاد، و تحصيل دليل تفصيلى ، و علت هر مسئله كه مورد
ابتلاى او است بپردازد، و اگر قدرت بر آن ندارد، از كسى كه علم بآن مسئله را دارد
تقليد كند، و از آنجائيكه محال است فردى از نوع انسانى يافت شود، كه در تمامى شئون
زندگى تخصص داشته باشد، و آن اصولى را كه زندگيش متكى بدانها است مستقلا اجتهاد و
بررسى كند، قهرا محال خواهد بود كه انسانى يافت شود كه از تقليد و پيروى غير، خالى
باشد، و هر كس خلاف اين معنا را ادعا كند، و يا درباره خود پندارى غير اين داشته
باشد، يعنى ميپندارد كه در هيچ مسئله از مسائل زندگى تقليد نمى كند، در حقيقت سند
سفاهت خود را دست داده .
بله تقليد در آن مسائلى كه خود انسان ميتواند بدليل و علتش پى ببرد، تقليد
كوركورانه و غلط است ، همچنانكه اجتهاد در مسئله اى كه اهليت ورود بدان مسئله را
ندارد، يكى از رذائل اخلاقى است ، كه باعث هلاكت اجتماع مى گردد، و مدينه فاضله
بشرى را از هم مى پاشد، پس افراد اجتماع ، نمى توانند در همه مسائل مجتهد باشند، و
در هيچ مسئله اى تقليد نكنند، و نه ميتوانند در تمامى مسائل زندگى مقلد باشند، و
سراسر زندگيشان پيروى محض باشد، چون جز از خداى سبحان ، از هيچ كس ديگر نبايد
اينطور پيروى كرد، يعنى پيرو محض بود، بلكه در برابر خداى سبحان بايد پيرو محض بود،
چون او يگانه سببى است كه ساير اسباب همه باو منتهى ميشود.
آيات 82 - 75 بقره
اءفتطمعون ان يؤ منوا لكم و قد كان فريق منهم يسمعون كلام اللّه ثم يحرفونه من بعد
ما عقلوه و هم يعلمون - 75
و اذا لقوا الذين اءمنوا قالوا آمنا و اذا خلا بعضهم الى بعض قالوا اءتحدثونهم بما
فتح اللّه عليكم ليحاجوكم به عند ربكم اءفلا تعقلون - 76
اءو لا يعلمون اءن اللّه يعلم ما يسرون و ما يعلنون - 77. و منهم اءميون لا يعلمون
الكتاب الا اءمانى و ان هم الا يظنون - 8
فويل للذين يكتبون الكتاب باءيديهم ثم يقولون هذا من عند اللّه ليشتروا به ثمنا
قليلا فويل لهم مما كتبت ايديهم و ويل لهم مما يكسبون - 79
و قالوا لن تمسنا النار الا اءياما معدودة قل اءتخذتم عنداللّه عهدا فلن يخلف اللّه
عهده اءم تقولون على اللّه مالا تعلمون - 80
بلى من كسب سيئة و احاطت به خطيئته فاولئك اءصحاب النار هم فيها خالدون - 81
و الذين آمنوا و عملوا الصالحات اولئك اصحاب الجنة هم فيها خالدون - 82.
ترجمه آيات :
آيا طمع داريد كه اينان بشما ايمان آورند با اينكه طائفه اى از ايشان كلام خدا را
مى شنيدند و سپس با علم بدان و با اينكه آنرا مى شناختند تحريفش مى كردند (75) و
چون مؤ منان را مى بينند گويند: ما ايمان آورده ايم و چون با يكديگر خلوت مى كنند
ميگويند: چرا ايشانرا باسراريكه مايه پيروزى آنان عليه شما است آگاه مى كنيد تا روز
قيامت نزد پروردگارتان عليه شما احتجاج كنند چرا تعقل نمى كنيد (76) آيا اينان نمى
دانند كه خدا بآنچه كه پنهان ميدارند مانند آنچه آشكار مى كنند آگاه است ؟! (77) و
پاره اى از ايشان بيسوادهائى هستند كه علمى بكتاب ندارند و از يهودى گرى نامى بجز
مظنه و پندار دليلى ندارند (78) پس واى بحال كسانيكه كتاب را با دست خود مى نويسند
و آنگاه مى گويند اين كتاب از ناحيه خداست تا باين وسيله بهائى اندك بچنگ آورند پس
واى بر ايشان از آنچه كه دستهاشان نوشت و واى بر آنان از آنچه بكف آوردند (79) و
گفتند آتش جز چند روزى بما نمى رسد، بگو مگر از خدا عهدى در اين باره گرفته ايد كه
چون خدا خلف عهد نمى كند چنين قاطع سخن ميگوئيد؟ و يا آنكه عليه خدا چيزى ميگوئيد
كه علمى بدان نداريد؟ (.8) بله كسى كه گناه مى كند تا آنجا كه آثار گناه بر دلش
احاطه يابد اين چنين افراد اهل آتشند و بيرون شدن از آن برايشان نيست (81) و
كسانيكه ايمان آورده و عمل صالح مى كنند اهل بهشتند و ايشان نيز در بهشت جاودانند
(82).
بيان
سياق اين آيات ، مخصوصا ذيل آنها، اين معنا را دست ميدهد: كه يهوديان عصر بعثت ، در
نظر كفار، و مخصوصا كفار مدينه ، كه همسايگان يهود بودند، از پشتيبانان پيامبر
اسلام شمرده ميشدند، چون يهوديان ، علم دين و كتاب داشتند، و لذا اميد به ايمان
آوردن آنان بيشتر از اقوام ديگر بود، و همه ، توقع اين را داشتند كه فوج فوج بدين
اسلام در آيند، و دين اسلام را تاءييد و تقويت نموده ، نور آنرا منتشر، و دعوتش را
گسترده سازند.
ولكن بعد از آنكه رسولخدا صلى الله عليه و آله و سلم بمدينه مهاجرت كرد، يهود از
خود رفتارى را نشان داد، كه آن اميد را مبدل به ياءس كرد، و بهمين جهت خداى سبحان
در اين آيات مى فرمايد: (افتطمعون اءن
يؤ منوالكم ؟ و قد كان فريق منهم يسمعون كلام اللّه ،)
الخ ، يعنى آيا انتظار داريد كه يهود بدين شما ايمان بياورد، در حاليكه يك عده از
آنان بعد از شنيدن آيات خدا، و فهميدنش ، آنرا تحريف كردند، و خلاصه كتمان حقايق ،
و تحريف كلام خدا رسم ديرينه اين طائفه است ، پس اگر نكول آنانرا از گفته هاى
خودشان مى بينند، و مى بينيد كه امروز سخنان ديروز خود را حاشا مى كنند، خيلى تعجب
نكنيد.
(اءفتطمعون ان يؤ منوالكم
) در اين آيه التفاتى از خطاب به بنى اسرائيل ، خطاب به رسولخدا صلى
الله عليه و آله و سلم مسلمانان بكار رفته ، و با اينكه قبلا همه جا خطاب به يهود
بود، در اين آيه يهود غايب فرض شده ، و گويا و جهش اين باشد كه بعد از آنكه داستان
بقره را ذكر كرد، و در خود آن داستان ناگهان روى سخن از يهود برگردانيد، و يهود را
غايب فرض كرد، براى اينكه داستان را از تورات خود دزديده بودند، لذا در اين آيه
خواست تا همان سياق غيبت را ادامه داده ، بيان را با سياق غيبت تمام كند، و در سياق
غيبت به تحريف توراتشان اشاره نمايد، لذا ديگر روى سخن بايشان نكرد، و بلكه ايشان
را غايب گرفت .
(و اذا لقوا الذين آمنوا قالوا آمنا و
اذا خلا) الخ ، (در اين آيه شريفه دو
جمله شرطيه مدخول (اذا) واقع شده ، ولى تقابلى ميان آندو نشده ، يعنى نفرموده :
(چون مؤ منين را مى بينند، ميگويند: ايمان آورديم ، و چون با يكدگر خلوت مى كنند،
ميگويند: ايمان نياورديم ) بلكه فرموده : (چون مؤ منين را مى بينند، ميگويند: ايمان
آورديم و چون با يكدگر خلوت مى كنند، مى گويند: چرا از بشارتهاى تورات براى
مسلمانان نقل مى كنيد؟ و باصطلاح سوژه بدست مسلمانان ميدهيد؟) و بدين جهت اينطور
فرمود، تا دو مورد از جرائم و جهالت آنانرا بيان كرده باشد.
بخلاف آيه : (و اذا لقوا الذين آمنوا،
قالوا: آمنا و اذا خلوا الى شياطينهم ، قالوا: انا معكم ، انما نحن مستهزؤ ن ،)
كه ميان دو جمله شرطيه مقابله شده است .
دو عمل جاهلانه يهود كه خداوند از آنها پرده برمى دارد
و دو جريمه و جهالت يهوديان ، كه در آيه مورد بحث بدان اشاره شده ، يكى نفاق ايشان
است ، كه در ظاهر اظهار ايمان مى كنند، تا خود را از اذيت و طعن و قتل حفظ كنند، و
دوم اين است كه خواستند حقيقت و منويات درونى خود را از خدا بپوشانند، و خيال كردند
اگر پرده پوشى كنند، ميتوانند امر را بر خدا مشتبه سازند، با اينكه خدا بآشكار و
نهان ايشان آگاه است ، همچنانكه در اين آيه از سخنان محرمانه ايشان خبر داد.
بطوريكه از لحن كلام بر مى آيد، جريان از اين قرار بوده : كه عوام ايشان از ساده
لوحى ، وقتى بمسلمانان مى رسيده اند، اظهار مسرت ميكردند، و پاره اى از بشارتهاى
تورات را بايشان مى گفتند، و يا اطلاعاتى در اختيار مى گذاشتند، كه مسلمانان از
آنها براى تصديق نبوت پيامبرشان ، استفاده مى كردند، و رؤ سايشان از اينكار نهى مى
كردند، و مى گفتند: اين خود فتحى است كه خدا براى مسلمانان قرار داده ، و ما نبايد
آنرا براى ايشان فاش سازيم ، چون با همين بشارت ها كه در كتب ما است ، نزد پروردگار
خود عليه ما احتجاج خواهند كرد.
كاءنه خواسته اند بگويند: اگر ما اين بشارتها را در اختيار مسلمانان قرار ندهيم ،
(العياذباللّه )، خود خدا اطلاع ندارد، كه موسى عليه و السلام ما را به پيروى
پيامبر اسلام سفارش كرده ، و چون اطلاع ندارد، ما را با آن مؤ اخذه نمى كند، و
معلوم است كه لازمه اين حرف اين است كه خدايتعالى تنها آنچه آشكار است بداند، و از
نهانيها خبر نداشته باشد، و بباطن امور علمى نداشته باشد، و اين نهايت درجه جهل است
.
لذا خداى سبحان با جمله : (اولا يعلمون
ان اللّه يعلم ما يسرون و ما يعلنون ؟)
الخ اين پندار غلطشان را رد مى كند، چون اين نوع علم - يعنى علم بظواهر امور به
تنهائى ، و جهل بباطن آن ، - علمى است كه بالاخره منتهى بحس ميشود، و حس احتياج به
بدن مادى دارد، بدينكه مجهز بآلات و ابزار احساس ، از چشم ، و گوش ، و امثال آن
باشد، و باز بدينكه مقيد بقيود زمان و مكان ، و خود مولود علل ديگرى مانند خود مادى
باشد، و چيزيكه چنين است مصنوع است نه صانع عالم .
ريشه مادى عقايد يهود
و اين جريان يكى از شواهد بيان قبلى ما است ، كه گفتيم بنى اسرائيل بخاطر اينكه
براى ماده اصالت قائل بودند، درباره خدا هم باحكام ماده حكم مى كردند، و او را
موجودى فعال در ماده مى پنداشتند، چيزيكه هست موجوديكه قاهر بر عالم ماده است ، اما
عينا مانند يك علت مادى ، و قاهر بر معلول مادى .
البته اين طرز فكر، اختصاص به يهود نداشت ، بلكه هر اهل ملت ديگر هم كه اصالت را
براى ماده قائل بودند، و قائل هستند، آنها نيز درباره خداى سبحان حكمى نمى كنند،
مگر همان احكاميكه براى ماديات ، و بر طبق اوصاف ماديات مى كنند، اگر براى خدا حيات
، و علم ، و قدرت ، و اختيار، و اراده ، و قضاء، و حكم ، و تدبير، امر و ابرام
قضاء، و احكامى ديگر، قائلند، آن حيات و علم و قدرت و اوصافى را قائلند كه براى يك
موجود مادى قائلند، و اين دردى است بى درمان ، كه نه آيات خدا درمانش مى كند، و نه
انذار انبياء، (و ما تغنى الايات و
النذر عن قوم لا يؤ منون ). حتى اين
طبقه از دين داران ، كار را بجائى رساندند، و درباره خدا احكامى جارى ساختند، كه
حتى كسانى هم كه دين آنانرا ندارند، و هيچ بهره اى از دين حق و معارف حقه آن
ندارند، طرز تفكر آنان را مسخره كردند، از آن جمله گفتند: مسلمانان از پيامبر خود
روايت مى كنند كه خدا آدم را بشكل و قيافه خودش آفريده ، و خودشان هم كه امت آن
پيامبرند، خدا را بشكل آدم مى آفرينند.
پس امر اين مادى گرايان ، دائر است بين اينكه همه احكام ماده را براى پروردگار خود
اثبات كنند، همچنانكه مشبهه از مسلمانان ، و همچنين ديگران كه بعنوان مشبهه شناخته
نشده اند، اينكار را كرده و مى كنند،
و بين اينكه اصلا از اوصاف جمال خداوندى ، هيچ چيز را نفهمند، و اوصاف جمال او را
باوصاف سلبى ارجاع داده ، بگويند: الفاظى كه اوصاف خدا را بيان مى كند، در حق او
باشتراك لفظى استعمال ميشود، و اينكه ميگوئيم : خدا موجودى است ، ثابت ، عالم ،
قادر، حى ، وجود و ثبوت و علم و قدرت و حيات او معنائى دارد، كه ما نمى فهميم ، و
نمى توانيم بفهميم ، ناگزير بايد معانى اين كلمات را به امورى سلبى ارجاع دهيم ،
يعنى بگوئيم : خدا معدوم ، و زايل ، و جاهل ، و عاجز، و مرده ، نيست ، اينجا است كه
صاحبان بصيرت بايد عبرت گيرند، كه انس بماديات كار آدمى را بكجا مى كشاند؟ چون اين
طرز فكر از اينجا سر در مى آورد كه بخدائى ايمان بياورند، كه اصلا او را درك نكنند،
و خدائى را بپرستند كه او را نشناسند، و نفهمند، و ادعائى كنند كه نه خودشان آنرا
تعقل كرده باشند، و نه احدى از مردم .
با اينكه دعوت دينى با معارف حقه خود، بطلان اين اباطيل را روشن كرده ، از يكسو به
عوام مردم اعلام داشته : در ميان دو اعتقاد باطل تشبيه و تنزيه سخن حق و لب حقيقت
را رعايت كنند، يعنى درباره خداى سبحان اينطور بگويند: كه او چيزى است ، نه چون
چيزهاى ديگر، و او علمى دارد، نه چون علوم ما، و قدرتى دارد، نه چون قدرت ما، و
حياتى دارد، نه چون حيات ما، اراده مى كند، اما نه چون ما، و سخن ميگويد: ولى نه
چون ما با باز كردن دهان .
و از سوى ديگر بخواص اعلام داشته : تا در آياتش تدبر و در دينش تفقه كنند، و فرموده
: (هل يستوى الذين يعلمون ، و الذين لا
يعلمون ؟ انما يتذكر اولواالالباب )،
(آيا آنانكه ميدانند، برابرند با كسانيكه نميدانند؟ نه ، تنها كسانى متذكر ميشوند
كه صاحبان عقلند).
و از سوى ديگر در تكاليف ، طائفه عوام ، و طائفه خواص ، را يكسان نگرفته ، و بيك
جور تكاليف را متوجه ايشان نكرده ، و اين است وضع تعليم آن دينى كه بايشان و در حق
ايشان نازل شده ، مگر آنكه اصلا كارى با دين نداشته باشند، و گرنه اگر بخواهند دين
خدايرا محفوظ نگه بدارند، راه براى همه هموار است .
(و منهم اءميون لا يعلمون الكتاب ، الا
اءمانى ) كلمه (امى ) بمعناى كسى است
كه قادر بر خواندن و نوشتن نباشد، كه اگر بخواهيم با زبان روز ترجمه اش كنيم ، بچه
نه نه ميشود، و از اين جهت چنين كسانى را (امى - بچه نه نه )، خوانده اند، كه مهر و
عاطفه مادرى باعث شده كه او را از فرستادن بمدرسه باز بدارد، و در نتيجه از تعليم و
تربيت استاد محروم بماند، و تنها مربى او همان مادرش باشد.
و كلمه (امانى ) جمع امنيه است ، كه بمعناى اكاذيب است ، و حاصل معناى آيه اين است
: كه ملت يهود، يا افراد باسوادى هستند، كه خواندن و نوشتن را ميدانند، ولى در عوض
بكتب آسمانى خيانت مى كنند، و آنرا تحريف مينمايند، و يا مردمى بى سواد و امى
هستند، كه از كتب آسمانى هيچ چيز نميدانند، و مشتى اكاذيب و خرافات را بعنوان كتاب
آسمانى پذيرفته اند.
(فويل للذين يكتبون
) كلمه ويل ، بمعناى هلاكت و عذاب شديد، و نيز بمعناى اندوه ، و خوارى و
پستى است ، و نيز هر چيزى را كه آدمى سخت از آن حذر مى كند، ويل ميگويند، و كلمه
(اشتراء) بمعناى خريدن است .
(فويل لهم مما كتبت ايديهم ، و ويل لهم
) ضميرهاى جمع در اين آيه ، يا به بنى اسرائيل برمى گردد، و يا تنها
بكسانيكه تورات را تحريف كردند، براى هر دو وجهى است ، ولى بنا بر وجه اول ، ويل
متوجه عوام بى سوادشان نيز ميشود.
معناى خطئيه و سرنوشت انسان محاط بدن
(بلى من كسب سيئة ، و احاطت به خطيئته
) الخ ، كلمه خطيئه بمعناى آن حالتى است كه بعد از ارتكاب كار زشت بدل
انسان دست ميدهد، و بهمين جهت بود كه بعد از ذكر كسب سيئه ، احاطه خطيئه را ذكر
كرد، و احاطه خطيئه (كه خدا همه بندگانش را از اين خطر حفظ فرمايد،) باعث ميشود كه
انسان محاط بدان ، دستش از هر راه نجاتى بريده شود، كانه آنچنان خطيئه او را محاصره
كرده ، كه هيچ راه و روزنه اى براى اينكه هدايت بوى روى آورد، باقى نگذاشته ، در
نتيجه چنين كسى جاودانه در آتش خواهد بود، و اگر در قلب او مختصرى ايمان وجود داشت
و يا از اخلاق و ملكات فاضله كه منافى با حق نيستند، از قبيل انصاف ، و خضوع ، در
برابر حق ، و نظير اين دو پرتوى مى بود، قطعا امكان اين وجود داشت ، كه هدايت و
سعادت در دلش رخنه يابد، پس احاطه خطيئه در كسى فرض نميشود، مگر با شرك بخدا، كه
قرآن درباره اش فرموده : (ان اللّه لا
يغفر ان يشرك به ، و يغفر مادون ذلك لمن يشاء)،
(خدا اين جرم را كه بوى شرك بورزند، نمى آمرزد، و پائين تر از آنرا از هر كس بخواهد
مى آمرزد)، و نيز از جهتى ديگر، مگر با كفر و تكذيب آيات خدا كه قرآن درباره اش مى
فرمايد: (و الذين كفروا و كذبوا
باياتنا اولئك اصحاب النار هم فيها خالدون )،
(و كسانيكه كفر بورزند، و آيات ما را تكذيب كنند، اصحاب آتشند، كه در آن جاودانه
خواهند بود)، پس در حقيقت كسب سيئه ، و احاطه خطيئه بمنزله كلمه جامعى است براى هر
فكر و عملى كه خلود در آتش بياورد. 326
اين را هم بايد بگوئيم : كه اين دو آيه از نظر معنا قريب به آيه :
(ان الذين آمنوا، و الذين هادوا و الصابئين ،)
الخ است ، كه تفسيرش گذشت ، تنها فرق ميان آن ، و آيه بقره اين است كه آيه مورد
بحث ، در مقام بيان اين معنا است كه ملاك در سعادت تنها و تنها حقيقت ايمان است ، و
عمل صالح ، نه صرف دعوى ، و دو آيه سوره بقره در مقام بيان اين جهت است كه ملاك در
سعادت حقيقت ايمان و عمل صالح است ، نه نامگذارى فقط.
بحث روايتى (شامل دو روايت درباره جمعى از يهود و مراد از
سيئه )
در مجمع البيان در ذيل آيه : (و اذا
لقوا الذين ) الخ ، از امام باقر (عليه
السلام ) روايت آورده ، كه فرمود: قومى از يهود بودند كه با مسلمانان عناد و دشمنى
نداشتند، و بلكه با آنان توطئه و قرارداد داشتند، كه آنچه در تورات از صفات محمد
صلى الله عليه و آله و سلم وارد شده ، براى آنان بياورند، ولى بزرگان يهود ايشانرا
از اينكار باز داشتند، و گفتند: زنهار كه صفات محمد صلى الله عليه و آله و سلم را
كه در تورات است ، براى مسلمانان نگوئيد. كه فرداى قيامت در برابر پروردگارشان عليه
شما احتجاج خواهند كرد، در اين جريان بود كه اين آيه نازل شد.
و در كافى از يكى از دو امام باقر و صادق (عليهماالسلام ) روايت آورده : كه در ذيل
آيه : (بلى من كسب سيئه
) الخ ، فرمود: يعنى وقتى كه ولايت امير المؤ منين را انكار كنند، در
آنصورت اصحاب آتش و جاودان در آن خواهند بود.
مؤ لف : قريب باين معنا را مرحوم شيخ در اماليش از رسولخدا صلى الله عليه و آله و
سلم روايت كرده ، و هر دو روايت از باب تطبيق كلى بر فرد و مصداق بارز آنست ، چون
خداى سبحان ولايت را حسنه دانسته ، و فرموده :
(قل لا اساءلكم عليه اجرا الا المودة
فى القربى و من يقترف حسنة ، نزدله فيها حسنا)،
(بگو من از شما در برابر رسالتم مزدى نمى طلبم ، مگر مودت نسبت به قربايم را، و هر
كس حسنه اى بياورد، ما حسنى در آن مى افزائيم ).
ممكن است هم آنرا از باب تفسير دانست ، به بيانيكه در سوره مائده خواهد آمد، كه
اقرار بولايت ، عمل بمقتضاى توحيد است ، و اگر تنها آن را به على عليه و السلام
نسبت داده ، بدين جهت است كه آنجناب در ميان امت اولين فردى است كه باب ولايت را
بگشود، در اينجا خواننده عزيز را بانتظار رسيدن تفسير سوره مائده گذاشته مى گذريم .
327
آيات 83 - 88 بقره
و اذ اءخذنا ميثاق بنى اسرائيل لا تعبدون الا اللّه و بالولدين احسانا و ذى القربى
و اليتامى و المساكين و قولوا للناس حسنا و اءقيموا الصلوة و آتوا الزكوة ثم توليتم
الا قليلا منكم و اءنتم معرضون - 83
و اذ اءخذنا ميثاقكم لا تسفكون دماءكم و لا تخرجون انفسكم من دياركم ثم اءقررتم و
انتم تشهدون - 84
ثم اءنتم هؤ لاء تقتلون اءنفسكم و تخرجون فريقا منكم من ديارهم تظاهرون عليهم
بالاثم و العدوان و ان ياءتوكم اسارى تفادوهم و هو محرم عليكم اخراجهم اءفتومنون
ببعض الكتاب و تكفرون ببعض فما جزاء من يفعل ذلك منكم الاخزى فى الحيوة الدنيا و
يوم القيمة يردون الى اشد العذاب و ما اللّه بغافل عما تعملون - 85
اولئك الذين اشتروا الحيوة الدنيا بالاخرة فلا يخفف عنهم العذاب و لا هم ينصرون -
86
و لقد آتينا موسى الكتاب و قفينا من بعده بالرسل و آتينا عيسى بن مريم البينات و
ايدناه بروح القدس اءفكلما جاءكم رسول بما لا تهوى انفسكم استكبرتم ففريقا كذبتم و
فريقا تقتلون - 87
و قالوا قلوبنا غلف بل لعنهم اللّه بكفرهم فقليلا ما يؤ منون - 88.
ترجمه آيات
و ياد آوريد هنگامى را كه از بنى اسرائيل عهد گرفتيم كه جز خداى را نپرستيد و نيكى
كنيد درباره پدر و مادر و خويشان و يتيمان و فقيران و بزبان خوش با مردم تكلم كنيد
و نماز بپاى داريد و زكوة مال خود بدهيد پس شما عهد را شكستيد و روى گردانيديد جز
چند نفرى و شمائيد كه از حكم و عهد خدا برگشتيد. (83) و چون از شما اين پيمانتان
بگرفتيم كه خون يكدگر مريزيد و يكدگر را از ديار بيرون مكنيد و آنگاه شما اقرار هم
كرديد و شهادت داديد (84) ولى همين شما خودتان يكديگر را مى كشيد و طائفه اى از خود
را از ديارشان بيرون مى كنيد و عليه ايشان پشت به پشت هم ميدهيد و درباره آنان گناه
و تجاوز مرتكب ميشويد و اگر به اسيرى نزد شما شوند فديه مى گيريد با اينكه فديه
گرفتن بر شما حرام بود همچنانكه بيرون كردن حرام بود پس چرا به بعضى از كتاب ايمان
مى آوريد و به بعضى ديگر كفر مى ورزيد و پاداش كسيكه چنين كند بجز خوارى در زندگى
دنيا و اينكه روز قيامت بطرف بدترين عذاب برگردد چيست ؟ و خدا از آنچه مى كنيد غافل
نيست (85) اينان همانهايند كه زندگى دنيا را با بهاى آخرت خريدند و بهمين جهت عذاب
از ايشان تخفيف نمى پذيرد و نيز يارى نميشوند (86) ما به موسى كتاب داديم و در پى
او پيامبرانى فرستاديم و به عيسى بن مريم معجزاتى داديم و او را با روح القدس
تاءييد كرديم آيا اين درست است كه هر وقت رسولى بسوى شما آمد و كتابى آورد كه باب
ميل شما نبود استكبار بورزيد طائفه اى از فرستادگان را تكذيب نموده و طائفه اى را
بقتل برسانيد (87) و گفتند: دلهاى ما در غلاف است بلكه خدا بخاطر كفرشان لعنتشان
كرده و در نتيجه كمتر ايمان مى آورند (88).
وجه تغيير سياق آيات از غيبت به خطاب
بيان
(و اذ اخذنا ميثاق بنى اسرائيل
) الخ ، اين آيه شريفه با نظم بديعى كه دارد، در آغاز با سياق غيبت آغاز
شده ، و در آخر با سياق خطاب ختم ميشود، در اول بنى اسرائيل را غايب بحساب آورده ،
مى فرمايد: (و چون از بنى اسرائيل ميثاق گرفتيم )، و در آخر حاضر بحساب آورده ، روى
سخن بايشان كرده ، مى فرمايد: (ثم توليتم ، پس از آن همگى اعراض كرديد، مگر اندكى
از شما) الخ . از سوى ديگر، در آغاز ميثاق را كه بمعناى پيمان گرفتن است ، و جز با
كلام صورت نمى گيرد، ياد مى آورد، و آنگاه خود آن ميثاق را كه چه بوده ؟ حكايت مى
كند، و اين حكايت را نخست با جمله خبرى (لا
تعبدون الا اللّه )الخ ، و در آخر با
جمله انشائيه (و قولوا للناس حسنا)
الخ ، حكايت مى كند. شايد
وجه اين دگرگونى ها، اين باشد كه در آيات قبل ، اصل داستان بنى اسرائيل با سياق
خطاب شروع شد، چون ميخواست ايشانرا سرزنش كند، و اين سياق همچنان كوبنده پيش آمد،
تا بعد از داستان بقره ، بخاطر نكته ايكه ايجاب مى كرد، و بيانش گذشت ، مبدل بسياق
غيبت شد، تا كار منتهى شد بآيه مورد بحث ، در آنجا نيز مطلب با سياق غيبت شروع
ميشود، و مى فرمايد، (و اذ اخذنا ميثاق
بنى اسرائيل ) و لكن در جمله
(لا تعبدون الا اللّه ) الخ
كه نهييى است كه بصورت جمله خبريه حكايت ميشود سياق بخطاب برگشت ، و اگر نهى را با
جمله خبريه (جز خدا را نمى پرستيد) آورد، بخاطر شدت اهتمام بدان بود، چون وقتى نهى
باين صورت در آيد، مى رساند كه نهى كننده هيچ شكى در عدم تحقق منهى خود در خارج
ندارد، و ترديد ندارد در اينكه ، مكلف كه همان اطاعت داده ، نهى او را اطاعت مى
كند، و بطور قطع آن عمل را مرتكب نميشود، و همچنين اگر امر بصورت جمله خبريه اداء
شود، اين نكته را افاده مى كند، مانند جمله (و
بالوالدين احسانا، و ذى القربى ، و اليتامى ، و المساكين
)، (بپدر و مادر و خويشاوندان و يتيمان و مساكين احسان مى كنيد) بخلاف
اينكه امر بصورت امر، و نهى بصورت نهى اداء شود، كه اين نكته را نميرساند.
بعد از سياق غيبت همانطور كه گفتيم مجددا منتقل بسياق خطابى ميشود، كه قبل از حكايت
ميثاق بود، و اين انتقال فرصتى داده براى اينكه بابتداى كلام برگشت شود، كه روى سخن
به بنى اسرائيل داشت ، و در نتيجه دو جمله : (و
اقيموا الصلوة و آتوا الزكاة )، و
(ثم توليتم ) الخ ، بهم
متصل گشته ، سياق كلام از اول تا بآخر منتظم ميشود.
(و بالوالدين احسانا)،
اين جمله امر و يا بگو خبرى بمعناى امر است ، و تقدير آن
(احسنوا بالوالدين احسانا، و ذى القربى
، و اليتامى ، و المساكين ) ميباشد،
ممكن هم هست تقدير آنرا (و تحسنون
بالوالدين احسانا) گرفت ، (خلاصه كلام
اينكه كلمه (احسانا) مفعول مطلق فعلى است تقديرى حال يا آن فعل صيغه امر است ، و يا
جمله خبرى )
رعايت ترتيب در طبقاتيكه امر به احسان آنها شده است
نكته ديگريكه در آيه رعايت شده ، اين است كه در طبقاتيكه امر باحسان بآنان نموده ،
ترتيب را رعايت كرده ، اول آن طبقه اى را ذكر كرده ، كه احسان باو از همه طبقات
ديگر مهم تر است ، و بعد طبقه ديگريرا ذكر كرده ، كه باز نسبت بساير طبقات استحقاق
بيشترى براى احسان دارد، اول پدر و مادران را ذكر كرده ، كه پيداست از هر طبقه
ديگرى باحسان مستحق ترند، چون پدر و مادر ريشه و اصلى است كه آدمى بآن دو اتكاء
دارد، و جوانه وجودش روى آن دو تنه روئيده ، پس آندو از ساير خويشاوندان بآدمى
نزديك ترند. بعد از پدر و مادر، ساير خويشاوندان را ذكر كرده ، و بعد از خويشاوندان
، در ميانه اقرباء، يتيم را مقدم داشته ، چون ايتام بخاطر خوردسالى ، و نداشتن
كسيكه متكفل و سرپرست امورشان شود، استحقاق بيشترى براى احسان دارند، (دقت
بفرمائيد).
كلمه (يتامى ) جمع يتيم است ، كه بمعناى كودك پدر مرده است ، و بكودكى كه مادرش
مرده باشد، يتيم نميگويند، بعضى گفته اند: يتيم در انسانها از طرف پدر، و در ساير
حيوانات از طرف مادر است .
كلمه (مساكين ) جمع مسكين است ، و آن فقير ذليلى است كه هيچ چيز نداشته باشد، و
كلمه (حسنا) مصدر بمعناى صفت است ، كه بمنظور مبالغه در كلام آمده ، و در بعضى
قرائتها آن را (حسنا) بفتحه حاء و نيز فتحه سين خوانده شده است ، كه بنا بر آن
قرائت ، صفت مشبهه ميشود، و بهر حال معناى جمله اين استكه (بمردم سخن حسن بگوئيد)،
و اين تعبير كنايه است از حسن معاشرت با مردم ، چه كافرشان ، و چه مؤ منشان ، و اين
دستور هيچ منافاتى با حكم قتال ندارد تا كسى توهم كند كه اين آيه با آيه وجوب قتال
نسخ شده ، براى اينكه مورد اين دو حكم مختلف است ، و هيچ منافاتى ندارد كه هم امر
بحسن معاشرت كنند، و هم حكم بقتال ، همچنانكه هيچ منافاتى نيست در اين كه هم امر
بحسن معاشرت كنند، و هم در مقام تاءديب كسى دستور بخشونت دهند.
(لاتسفكون دماءكم
) الخ ، اين جمله باز مانند جمله قبل ، امرى است بصورت جمله خبرى ، و
كلمه (سفك ) بمعناى ريختن است .
(تظاهرون عليهم
) الخ ، كلمه (تظاهرون )، از مصدر مظاهره (باب مفاعله ) است ، و مظاهره
بمعناى معاونت است ، چون ظهير بمعناى عون و ياور است ، و از كلمه (ظهر - پشت )
گرفته شده ، چون ياور آدمى پشت آدمى را محكم مى كند.
(و هو محرم عليكم اخراجهم
)، ضمير (هو) ضمير قصه و يا شاءن است ، و اين معنا را مى دهد (مطلب از
اين قرار است ، كه برون كردن آنان بر شما حرام است ) مانند ضمير (هو) در جمله
(قل هو اللّه احد)، (بگو
مطلب بدين قرار است ، كه اللّه يگانه است ).
(افتومنون ببعض الكتاب
) الخ يعنى چه فرقى هست ميان گرفتن فديه ؟ و بيرون كردن ؟ كه حكم فديه
را گرفتيد، و حكم حرمت اخراج را رها كرديد، با اينكه هر دو حكم ، در كتاب بود، آيا
ببعضى از كتاب ايمان مى آوريد، و بعضى ديگر را ترك مى كنيد، و كفر مى ورزيد؟
(و قفينا)
الخ اين كلمه از مصدر تقفيه است ، كه بمعناى پيروى است ، و از كلمه (قفا) پشت گردن
گرفته شده ، كانه شخص پيرو، پشت گردن و دنبال سر پيشرو خود حركت مى كند.
(و آتينا عيسى بن مريم البينات
) الخ ، بزودى در سوره آل عمران انشاء اللّه پيرامون اين آيه بحث مى
كنيم . #(و قالوا قلوبنا غلف
)، كلمه (غلف ) جمع اغلف است ، و اغلف از ماده غلاف است ،
و معناى جمله اين است كه در پاسخ گفتند: دلهاى ما در زير غلافها و لفافه ها، و پرده
ها قرار دارد، و اين جمله نظير آيه : (و
قالوا قلوبنا فى اكنة مما تدعونا اليه )،
(گفتند: دلهاى ما در كنانه ها است ، از آنچه شما ما را بدان ميخوانيد) ميباشد، و
اين تعبير در هر دو آيه كنايه است از اينكه ما نميتوانيم بآنچه شما دعوتمان مى كنيد
گوش فرا دهيم .
بحث روايتى (شامل رواياتى در ذيل
(وقلوا للناس حسنا))
در كافى از امام ابى جعفر عليه و السلام روايت آورده ، كه در ذيل جمله : .(و
قولوا للناس حسنا) الخ ، فرمود: بمردم
بهترين سخنى كه دوست ميداريد بشما بگويند، بگوئيد.
و نيز در كافى از امام صادق عليه و السلام روايت كرده كه در تفسير جمله نامبرده
فرموده : با مردم سخن بگوئيد، اما بعد از آنكه صلاح و فساد آنرا تشخيص داده باشيد،
و آنچه صلاح است بگوئيد.
و در كتاب معانى ، از امام باقر عليه و السلام روايت كرده ، كه فرموده : بمردم چيزى
را بگوئيد، كه بهترين سخنى باشد كه شما دوست ميداريد بشما بگويند، چون خداى عز و جل
دشنام و لعنت و طعن بر مؤ منان را دشمن ميدارد، و كسى را كه مرتكب اين جرائم شود،
فاحش و مفحش باشد، و دريوزگى كند، دوست نميدارد، در مقابل ، اشخاص با حيا و حليم و
عفيف ، و آنهائى را كه ميخواهند عفيف شوند، دوست ميدارد.
مؤ لف : مرحوم كلينى هم در كافى مثل اين حديث را بطريقى ديگر از امام صادق عليه و
السلام روايت كرده ، و همچنين عياشى از آنجناب آورده ، و نيز كلينى مثل حديث دوم را
در كافى از امام صادق ، و عياشى مثل حديث سوم را از آنجناب آورده .
و چنين بنظر مى رسد كه ائمه (عليهم السلام ) اين معانى را از اطلاق كلمه حسن
استفاده كرده اند، چون هم نزد گوينده اش مطلق است ، و هم از نظر مورد.
و در تفسير عياشى از امام صادق عليه و السلام روايت آورده ، كه فرمود: خدايتعالى
محمد صلى الله عليه و آله و سلم را با پنج شمشير مبعوث كرد 1- شمشيرى عليه اهل ذمه
كه درباره اش فرموده : (قاتلوا الذين
لا يؤ منون )، (با كسانيكه ايمان نمى
آورند قتال كن )، و اين آيه ناسخ آن آيه ديگراست ، كه درباره اهل ذمه مى فرمود:
(و قولوا للناس حسنا) (تا
آخر حديث ).
مؤ لف : امام عليه و السلام باطلاق ديگر اين آيه ، يعنى اطلاق در كلمه (قولوا) تمسك
كرده ، چون اطلاق آن ، هم شامل كلام ميشود،
و هم شامل مطلق تعرض ، مثلا وقتى ميگويند (باو چيزى جز نيك و خير مگو)، معنايش اين
است كه جز بخير و نيكوئى متعرضش مشو، و تماس مگير.
البته اين در صورتى است كه منظور امام عليه و السلام از نسخ ، معناى اخص آن باشد،
كه همان معناى اصطلاحى كلمه است ، ولى ممكن است مراد به نسخ معناى اعم آن باشد، كه
بزودى در ذيل آيه : (ما ننسخ من آية او
ننسها ناءت بخير منها او مثلها)، بيان
مفصلش خواهد آمد انشاءاللّه ، و خلاصه اش اين است كه نسخ بمعناى اعم ، شامل هم نسخ
احكام ميشود، و هم نسخ و تغيير و تبديل موجودات ، بطور عموم ، و اين معناى از نسخ ،
در كلمات ائمه (عليهم السلام ) زياد آمده ، و بنابراين آيه مورد بحث ، و آيه قتال
در يك مورد نخواهند بود، بلكه آيه مورد بحث كه سفارش به قول حسن مى كند، مربوط
بموردى است ، و آيه قتال با اهل ذمه مربوط بموردى ديگر است .
آيات 89 -93 بقره
و لما جائهم كتاب من عند اللّه مصدق لما معهم و كانوا من قبل يستفتحون على الذين
كفروا فلما جائهم ما عرفوا كفروا به فلعنة اللّه على الكافرين - 89
بئسما اشتروا به اءنفسهم اءن يكفروا بما اءنزل اللّه بغيا اءن ينزل اللّه من فضله
على من يشاء من عباده فبائوا بغضب على غضب و للكافرين عذاب مهين - 0
و اذا قيل لهم آمنوا بما اءنزل اللّه قالوا نؤ من بما انزل علينا و يكفرون بما
ورائه و هو الحق مصدقا لما معهم قل فلم تقتلون اءنبياء اللّه من قبل ان كنتم مؤ
منين - 91
ولقد جائكم موسى بالبينات ثم اتخذتم العجل من بعده و اءنتم ظالمون - 92
واذ اءخذنا ميثاقكم و رفعنا فوقكم الطور خذوا ما آتيناكم بقوة واسمعوا قالوا سمعنا
و عصينا واشربوا فى قلوبهم العجل بكفرهم قل بئسما ياءمركم به ايمانكم ان كنتم مؤ
منين - 93
ترجمه آيات
و چون كتابى از نزد خدا بيامدشان ، كتابيكه كتاب آسمانيشان را تصديق ميكرد، و قبلا
هم عليه كفار آرزوى آمدنش مى كردند تكذيبش كردند آرى بعد از آمدن كتابى كه آن را
مى شناختند بدان كفر ورزيدند پس لعنت خدا بر كافران (89) راستى خود را با بد چيزى
معامله كردند خود را دادند و در مقابل اين را گرفتند كه از در حسد بآنچه خدا نازل
كرده كفر بورزند، كه چرا خدا از فضل خود بر هر كس از بندگانش بخواهد نازل مى كند؟
در نتيجه از آن آرزو و ساعت شمارى كه نسبت به آمدن قرآن داشتند برگشتند و خشمى
بالاى خشم ديگرشان شد تازه اين نتيجه دنيائى كفر است و كافران عذابى خوار كننده
دارند (90) و چون بايشان گفته شود بآنچه خدا نازل كرده ايمان بياوريد گويند ما
بآنچه بر خودمان نازل شده ايمان داريم و بغير آن كفر مى ورزند با اينكه غير آن ، هم
حق است و هم تصديق كننده كتاب است بگو اگر بآنچه بر خودتان نازل شده ايمان داشتيد
پس چرا انبياء خدا را كشتيد؟ (91) مگر اين موسى نبود كه آنهمه معجزه براى شما آورد
و در آخر بعد از غيبت او گوساله را خداى خود از در ستمگرى گرفتيد (92) و مگر اين
شما نبوديد كه از شما ميثاق گرفتيم و طور را بر بالاى سرتان نگه داشتيم كه آنچه
بشما داده ايم محكم بگيريد و بشنويد با اين حال نياكان شما گفتند: شنيديم ولى زير
بار نمى رويم و علاقه بگوساله در دلهاشان جاى گير شد بخاطر اينكه كافر شدند بگو چه
بد دستوريست كه ايمان شما بشما ميدهد اگر براستى مؤ من باشيد (93)
بيان آيات ، متضمن محاجّه با يهود
بيان
(و لما جائهم
) از سياق بر مى آيد كه مراد از اين كتاب ، قرآن است .
(و كانوا من قبل يستفتحون على الذين
كفروا) و نيز از سياق استفاده ميشود كه
قبل از بعثت ، كفار عرب متعرض يهود ميشدند، و ايشانرا آزار مى كردند، و يهود در
مقابل ، آرزوى رسيدن بعثت خاتم الانبياء صلى الله عليه و آله و سلم مى كرده اند، و
مى گفته اند: اگر پيغمبر ما كه تورات از آمدنش خبر داده مبعوث شود، و نيز بگفته
تورات به مدينه مهاجرت كند، ما را از اين ذلت و از شر شما اعراب نجات ميدهد.
و از كلمه (كانوا) استفاده ميشود اين آرزو را قبل از هجرت رسولخدا صلى الله عليه و
آله و سلم همواره مى كرده اند، به حدى كه در ميان همه كفار عرب نيز معروف شده بود و
معناى جمله : (فلما جائهم ما عرفوا)
الخ ،
اين است كه چون بيامد آنكسى كه وى را مى شناختند، يعنى نشانيهاى تورات كه در دست
داشتند با او منطبق ديدند، بآن جناب كفر ورزيدند.
(بئسما اشتروا)
اين آيه علت كفر يهود را با وجود علمى كه بحقانيت اسلام داشتند، بيان مى كند، و
آنرا منحصرا حسد و ستم پيشگى ميداند و بنابراين كلمه (بغيا) مفعول مطلق نوعى است ،
و جمله (ان ينزل اللّه
) الخ ، متعلق بهمان مفعول مطلق است ،
(فباؤ ا بغضب على غضب ) حرف
باء در كلمه (بغضب ) بمعناى مصاحبت و يا تبيين است و معناى جمله اين است كه ايشان
با داشتن غضبى بخاطر كفرشان بقرآن ، و غضبى بعلت كفرشان بتورات كه از پيش داشتند از
طرفدارى قرآن برگشتند، و حاصل معناى آيه اين است كه يهوديان قبل از بعثت رسولخدا
صلى الله عليه و آله و سلم و هجرتش بمدينه پشتيبان آنحضرت بودند، و همواره آرزوى
بعثت او و نازل شدن كتاب او را مى كشيدند، ولى همينكه رسولخدا صلى الله عليه و آله
و سلم مبعوث شد، و به سوى ايشان مهاجرت كرد، و قرآن بر وى نازل شد، و با اينكه او
را شناختند، كه همان كسى است كه سالها آرزوى بعثت و هجرتش را مى كشيدند مع ذلك حسد
بر آنان چيره گشت ، و استكبار و پلنگ دماغى جلوگيرشان شد، از اينكه بوى ايمان
بياورند، لذا بوى كفر ورزيده ، گفته هاى سابق خود را انكار كردند، همانطور كه به
تورات خود كفر ورزيدند، و كفرشان باسلام ، كفرى بالاى كفر شد.
(و يكفرون بما ورائه
) الخ ، يعنى نسبت بماوراى تورات اظهار كفر نمودند، اين است معناى جمله
، و گرنه يهوديان بخود تورات هم كفر ورزيدند.
(قل فلم تقتلون
) الخ ، فاء در كلمه (فلم ، پس چرا) فاء تفريع است چون سؤ ال از اينكه
(پس چرا پيامبران خدا را كشتيد؟) فرع و نتيجه دعوى يهود است ، كه مى گفتند:
(نؤ من بما انزل علينا، تنها بتورات كه بر ما نازل شده ايمان داريم )، و
حاصل سؤ ال اين استكه : اگر اينكه ميگوئيد: (ما تنها به تورات ايمان داريم ) حق است
، و راست ميگوئيد، پس چرا پيامبران خدا را مى كشتيد؟، و چرا با گوساله پرستى بموسى
كفر ورزيديد؟ و چرا در هنگام پيمان دادن كه كوه طور بالاى سرتان قرار گرفته بود
گفتيد: (سمعنا و عصينا)
شنيديم و نافرمانى كرديم .
(واشربوا فى قلوبهم العجل
) الخ ، كلمه (اشربوا) از ماده (اشراب ) است كه بمعناى نوشانيدن است ، و
مراد از عجل محبت عجل است ، كه خود عجل در جاى محبت نشسته ، تا مبالغه را برساند و
بفهماند كانه يهوديان از شدت محبتى كه بگوساله داشتند خود گوساله را در دل جاى
دادند، و بنابراين جمله (فى قلوبهم
) كه جار و مجرور است ، متعلق بهمان
كلمه حب تقديرى خواهد بود، پس در اين كلام دو جور استعاره ، و يا يك استعاره و يك
مجاز بكار رفته است (يكى گذاشتن عجل بجاى محبت بعجل و يكى نسبت نوشانيدن محبت با
اينكه محبت نوشيدنى نيست ).
(قل بئسما ياءمركم به ايمانكم
) الخ ، (اين جمله بمنزله اخذ نتيجه از ايرادهائى است كه بايشان كرد، از
كشتن انبياء، و كفر بموسى ، و استكبار در بلند شدن كوه طور باعلام نافرمانى ، كه
علاوه بر نتيجه گيرى استهزاء بايشان نيز هست مى فرمايد: (چه بد دستوراتى بشما مى
دهد اين ايمان شما، و عجب ايمانى است كه اثرش كشتن انبياء، و كفر بموسى و غيره است
، مترجم )
بحث روايتى (شامل رواياتى در ذيل آيات گذشته )
در تفسير عياشى از امام صادق عليه و السلام روايت
آورده كه در تفسير جمله : (ولما جائهم
كتاب من عند اللّه مصدق ) الخ ، فرمود
يهوديان در كتب خود خوانده بودند كه محمد صلى الله عليه و آله و سلم رسولخدا است ،
و محل هجرتش ما بين دو كوه (عير)
و (احد)
است ، پس از بلاد خود كوچ كردند، تا آن محل را پيدا كنند، لاجرم بكوهى رسيدند كه
آنرا حداد مى گفتند، با خود گفتند: لابد اين همان
(احد) است ، چون
(حداد) و
(احد) يكى است ، پس پيرامون
آن كوه متفرق شدند بعض از آنان در (تيماء)
(بين خيبر و مدينه )، و بعض ديگر در (فدك
)، و بعضى در (خيبر)
منزل گزيدند، اين بود تا وقتى كه بعضى از يهوديان
(تيماء) هوس كردند به ديدن
بعضى از برادران خود بروند، در همين بين مردى اعرابى از قبيله
(قيس
) مى گذشت ، شتران او را كرايه كردند،
او گفت : من شما را از ما بين (عير)
و
(احد)
مى برم ، گفتند: پس هر وقت بآن محل رسيدى ، بما اطلاع بده .
آنمرد اعرابى همچنان مى رفت تا بوسط اراضى مدينه رسيد، رو كرد به يهوديان و گفت :
اين كوه عير است ، و اين هم كوه احد، پس يهوديان پياده شدند و باو گفتند: ما به
آرزويمان رسيديم ، و ديگر كارى بشتران تو نداريم ، از شتر پياده شده ، و شتران را
بصاحبش دادند، و گفتند: تو ميتوانى هر جا ميخواهى بروى ما در همينجا ميمانيم ، پس
نامه اى به برادران يهود خود كه در خيبر و فدك منزل گرفته بودند نوشتند، كه ما بآن
نقطه اى كه ما بين عير واحد است رسيديم ، شما هم نزد ما بيائيد، يهوديان خيبر در
پاسخ نوشتند ما در اينجا خانه ساخته ايم ، و آب و ملك و اموالى بدست آورده ايم ،
نميتوانيم اينها را رها نموده نزديك شما منزل كنيم ، ولى هر وقت آن پيامبر موعود
مبعوث شد، به شتاب نزد شما خواهيم آمد.
توطن يهود در مدينه و اطراف آن و انكار و تكذيب آنها
پيامبرصلى الله عليه و آله و
سلم
اين عده از يهوديان كه در مدينه يعنى ميان عير و احد منزل كردند، اموال بسيارى كسب
كردند، (تبّع
) از بسيارى مال آنان خبردار شد و بجنگ با آنان برخاست ، يهوديان متحصن
شدند، تبّع ايشانرا محاصره كرد، و در آخر بايشان امان داد، پس بر او در آمدند،
(تبّع ) بايشان گفت : مى
خواهم در اين سرزمين بمانم ، براى اينكه مرا خيلى معطل كرديد، گفتند تو نميتوانى در
اينجا بمانى براى اينكه اينجا محل هجرت پيغمبرى است ،
نه جاى تو است ، و نه جاى احدى ديگر، تا آن پيغمبر مبعوث شود، تبّع گفت حال كه چنين
است ، من از خويشاوندان خودم كسانى را در اينجا ميگذارم ، تا وقتى آن پيغمبر مبعوث
شد، او را يارى كنند، يهوديان راضى شدند، و تبّع دو قبيله اوس و خزرج را كه ميشناخت
در مدينه منزل داد.
و چون نفرات اين دو قبيله بسيار شدند، اموال يهوديان را مى گرفتند، يهوديان عليه
آنان خط نشان مى كشيدند، كه اگر پيغمبر ما محمّد صلى الله عليه و آله و سلم ظهور
كند، ما همگى شما را از ديار و اموال خود بيرون ميكنيم ، و باين چپاولگريتان خاتمه
ميدهيم .
ولى وقتى خدايتعالى محمّد صلى الله عليه و آله و سلم را مبعوث كرد، اوس و خزرج كه
همان انصار باشند بوى ايمان آوردند، ولى يهوديان ايمان نياورده ، بوى كفر ورزيدند و
اين جريان همان است كه خدايتعالى درباره اش ميفرمايد:
(و كانوا من قبل يستفتحون على الذين كفروا)
الخ .
و در تفسير الدر المنثور استكه ابن اسحاق ، و ابن جرير، و ابن منذر، و ابن ابى حاتم
و ابو نعيم ، (در كتاب دلائل )، همگى از ابن عباس روايت كرده اند كه گفت : يهود قبل
از بعثت براى اوس و خزرج خط نشان ميكشيد، كه اگر رسولخدا صلى الله عليه و آله و سلم
مبعوث شود به حساب شما مى رسيم ، ولى همينكه ديدند پيغمبر آخر الزمان از ميان يهود
مبعوث نشد، بلكه از ميان عرب برخاست ، باو كفر ورزيدند، و گفته هاى قبلى خود را
انكار نمودند.
معاذ بن جبل و بشر بن ابى البراء و داوود بن سلمه ، بايشان گفتند، اى گروه يهود! از
خدا بترسيد، و ايمان بياوريد، مگر اين شما نبوديد كه عليه ما به محمد صلى الله عليه
و آله و سلم خط نشان مى كشيديد؟ با اينكه ما آنروز مشرك بوديم ، و شما بما خبر
ميداديد كه : بزودى محمد صلى الله عليه و آله و سلم مبعوث خواهد شد، صفات او را
براى ما مى گفتيد پس چرا حالا كه مبعوث شده بوى كفر مى ورزيد؟! سلام بن مشكم كه يكى
از يهوديان بنى النضير بود، در جواب گفت : او چيزى نياورده كه ما بشناسيم ، و او
آنكسى نيست كه ما از آمدنش خبر ميداديم ، درباره اين جريان بود كه آيه شريفه :
(و لما جائهم كتاب من عند اللّه )
الخ ، نازل شد.
مناقشه بعضى از مفسرين در قسم دادن خدا به حقرسول اللّه
صلى الله عليه و آله و سلم و رد آن
و نيز در تفسير الدر المنثور استكه ابو نعيم ، در دلائل از طريق عطاء و ضحاك از ابن
عباس روايت كرده كه گفت : يهوديان بنى قريظه و بنى النظير قبل از آنكه محمد صلى
الله عليه و آله و سلم مبعوث شود، از خدا بعثت او را ميخواستند تا كفار را نابود
كند و مى گفتند: (پروردگارا به حق پيامبر امّىّ ما را بر اين كفار نصرت بده ولى
وقتى خدا آنانرا يارى كرد و رسولخدا صلى الله عليه و آله و سلم را مبعوث كرد و
بيامد آنكسى كه او را مى شناختند،
يعنى رسولخدا صلى الله عليه و آله و سلم با اينكه هيچ شكى در نبوت او نداشتند، بوى
كفر ورزيدند.
| 
