|
تفسير الميزان جلد ۱
علامه محمد حسين طباطبايي رحمه الله عليه
- ۳ -
توضيح اينكه اولا
بايد دانست كه هر ضلالتى شرك است ، همچنانكه عكسش نيز چنين است ، يعنى هر شركى
ضلالت است ، بشهادت آيه (و من يتبدل
الكفر بالايمان فقد ضل سواء السبيل )،
(و كسيكه كفر را با ايمان عوض كند راه ميانه را گم كرده است )، و آيه :
(ان لا تعبدوا الشيطان انه لكم عدو مبين ، و ان اعبدونى هذا صراط مستقيم
، و لقد اضل منكم جبلا كثيرا)، (و
شيطانرا نپرستيد، كه دشمن آشكار شما است ، بلكه مرا بپرستيد، كه اين است صراط
مستقيم ، در حاليكه او جمع كثيرى از شما را گمراه كرده )، كه آيه اولى كفر را ضلالت
، و دومى ضلالت را كفر و شرك ميداند، و قرآن شرك را ظلم ، و ظلم را شرك ميداند، از
شيطان حكايت مى كند كه بعد از همه اضلالهايش ، و خيانت هايش ، در قيامت ميگويد:
(انى كفرت بما اشركتمون من قبل ان الظالمين لهم عذاب اليم
)، (من بانچه شما مى كرديد، و مرا شريك جرم ميساختيد، كفر مى ورزم و
بيزارم ، براى اينكه ستمگران عذابى دردناك دارند)، و در اين كلام خود شرك را ظلم
دانسته ، و در آيه : (الذين آمنوا و لم
يلبسوا ايمانهم بظلم اولك لهم الامن ، و هم مهتدون
)، (كسانيكه ايمان آورده ، و ايمان خود را آميخته با ظلم نكردند ايشان
امنيت دارند، و راه را يافته اند)، ظلم را شرك و نقطه مقابل ايمان شمرده است ، چون
اهتداء و ايمنى از ضلالت و يا عذاب را كه اثر ضلالت است مترتب برداشتن صفت ايمان و
زايل گشتن صفت ظلم كرده است .
و كوتاه سخن آنكه ضلالت و شرك و ظلم در خارج يك مصداق دارند، و آنجا هم كه گفته ايم
: هر يك از اين سه معرف ديگرى است ، و يا بوسيله ديگرى معرفى مى شود، منظورمان
مصداق است ، نه مفهوم چون پر واضح است كه مفهوم ضلالت غير ظلم و شرك ، و از ظلم غير
از آن دوى ديگر، و از شرك هم باز غير آن دو تاى ديگر است .
صراط مستقيم صراطى است كه هيچ يك از ضلالت ، شرك و ظلم در
آن راه ندارد.
حال كه اين معنى را دانستى معلوم شد: كه صراط مستقيم كه صراط غير گمراهان است ،
صراطى است كه بهيچ وجه شرك و ظلم در آن راه ندارد، همچنانكه ضلالتى در آن راه نمى
يابد، نه ضلالت در باطن ، و قلب ، از قبيل كفر و خاطرات ناشايست ، كه خدا از آن
راضى نيست ، و نه در ظاهر اعضاء و اركان بدن ، چون معصيت و يا قصور در اطاعت ، كه
هيچيك از اينها در آن صراط يافت نمى شود، و اين همانا حق توحيد علمى و عملى است ، و
توحيد هم همين دو مرحله را دارد، ديگر شق سومى برايش نيست ، و بفرموده قرآن ، بعد
از حق غير از ضلالت چه مى تواند باشد؟ آيه : (82 - سوره انعام )، كه چند سطر قبل
گذشت ، نيز بر همين معنا منطبق است ، كه در آن امنيت در طريق را اثبات نموده ،
باهتداء تام و تمام وعده مى دهد، البته اينكه گفتيم وعده ميدهد، بر اساس آن نظريه
ادبى است ، كه مى گويند اسم فاعل حقيقت در آينده است ، (دقت بفرمائيد) اين يك صفت
بود از صف ات صراط مستقيم .
اصحاب صراط مستقيم ثابت قدم بتمام معنا هستند
مقدمه پنجم اينكه اصحاب صراط مستقيم در صورت عبوديت خدا، داراى ثبات قدم بتمام معنا
هستند، هم در فعل ، و هم در قول ، هم در ظاهر، و هم در باطن ، و ممكن نيست كه نام
بردگان بر غير اين صفت ديده شوند، و در همه احوال خدا و رسول را اطاعت مى كنند،
چنانچه نخست درباره آنها فرمود: (و من
يطع اللّه و الرسول فاولئك مع الذين انعم اللّه عليهم من النبيين و الصديقين و
الشهداء و الصالحين و حسن اولئك رفيقا)،
(كسيكه خدا و رسول را اطاعت كند، چنين كسانى با آنان هستند كه خدا بر ايشان انعام
كرده ، از انبياء، و صديقين ، و شهدا، و صالحان ، كه اينان نيكو رفقائى هستند)، و
سپس اين ايمان و اطاعت را چنين توصيف كرده : (فلا
و ربك لا يومنون حتى يحكموك فيما شجر بينهم ، ثم لا يجدوا فى انفسهم حرجا مما قضيت
، و يسلموا تسليما، و لو انا كتبنا عليهم : ان اقتلوا انفسكم ، او اخرجوا من دياركم
، ما فعلوه الا قليل منهم ، و لو انهم فعلوا ما يوعظون به ، لكان خيرا لهم ، و اشد
تثبيتا)، (نه به پروردگارت سوگند،
ايمان واقعى نمى آورند، مگر وقتى كه تو را حاكم بر خود بدانند، و در اختلافاتى كه
ميانه خودشان رخ مى دهد به هر چه تو حكم كنى راضى باشند، و احساس ناراحتى نكنند، و
صرفا تسليم بوده باشند، بحدى كه اگر ما واجب كنيم كه خود را بكشيد، يا از شهر و
ديارتان بيرون شويد، بيرون شوند، ولى جز عده كمى از ايشان اينطور نيستند، و حال
آنكه اگر اينطور باشند، و به اندرزها عمل كنند، براى خودشان بهتر، و در استواريشان
مؤ ثرتر است ).
اصحاب صراط مستقيم مقامى عالى تر از مؤ منين دارند
تازه مؤ منينى را كه چنين ثبات قدمى دارند، پائين تر از اصحاب صراط مستقيم دانسته ،
وصف آنان را با آنهمه فضيلت كه برايشان قائل شد، مادون صف اصحاب صراط مستقيم دانسته
، چون در آيه (68 سوره نساء) فرموده : اين مؤ منين با كسانى محشور و رفيقند كه خدا
بر آنان انعام كرده ، (يعنى اصحاب صراط مستقيم )، و نفرموده : از ايشانند، و نيز
فرموده : با آنان رفيقند، و نفرموده يكى از ايشانند، پس معلوم مى شود اصحاب صراط
مستقيم ، يعنى (الذين انعم اللّه عليهم
)
مقامى عالى تر از مؤ منين دارند.
نظير آيه (68 - سوره نساء)، در اينكه مؤ منين را در زمره اصحاب صراط مستقيم ندانسته
، بلكه پائين تر از ايشان مى شمارد، آيه : (و
الذين آمنوا باللّه و رسله اولئك هم الصديقون و الشهداء عند ربهم لهم اجرهم و نورهم
) مى باشد، چون در اين آيه مؤ منين را ملحق بصديقين و شهداء كرده ، و با
اينكه جزو آنان نيستند، بعنوان پاداش ، اجر و نور آنان را بايشان داده ، و فرموده :
(و كسانيكه به خدا و رسولان وى ايمان آورده اند، در حقيقت آنها هم نزد پروردگارشان
صديق و شهيد محسوب مى شوند، و نور و اجر ايشان را دارند).
پس معلوم مى شود اصحاب صراط مستقيم ، قدر و منزلت و درجه بلندترى از درجه مؤ منين
خالص دارند، حتى مؤ منينى كه دلها و اعمالشان از ضلالت و شرك و ظلم بكلى خالص است .
پس تدبر و دقت در اين آيات براى آدمى يقين مى آورد: باينكه مؤ منين با اينكه چنين
فضائلى را دارا هستند، مع ذلك در فضيلت كامل نيستند، و هنوز ظرفيت آنرا دارند كه
خود را به (الذين انعم اللّه عليهم برسانند)، و با پر كردن بقيه ظرفيت خود، همنشين
با آنان شوند، و بدرجه آنان برسند، و بعيد نيست كه اين بقيه ، نوعى علم و ايمان
خاصى بخدا باشد، چون در آيه (يرفع
اللّه الذين آمنوا منكم و الذين اوتوا العلم درجات
)، خداوند آنهائى را كه از شما ايمان آورده اند، و آنانكه علم به ايشان
داده شده ، بدرجاتى بالا مى برد) دارندگان علم را از مؤ منين بالاتر دانسته ، معلوم
مى شود: برترى
(الذين انعم اللّه عليهم
) از مؤ منين ، بداشتن همان علمى است كه خدا به آنان داده ، نه علمى كه
خود از مسير عادى كسب كنند، پس اصحاب صراط مستقيم كه
(انعم اللّه عليهم )
بخاطر داشتن نعمتى كه خدا بايشان داده ، (يعنى نعمت علمى مخصوص )، قدر و منزلت
بالاترى دارند، و حتى از دارندگان نعمت ايمان كامل نيز بالاتراند، اين هم يك صفت و
امتياز در اصحاب صراط مستقيم .
موارد استعمال صراط و سبيل در قرآن و فرق آن دو
مقدمه ششم اينكه خدايتعالى در كلام مجيدش مكرر نام صراط و سبيل را برده ، و آنها را
صراط و سبيل هاى خود خوانده ، با اين تفاوت كه بجز يك صراط مستقيم بخود نسبت نداده
، ولى سبيل هاى چندى را بخود نسبت داده ، پس معلوم مى شود: ميان خدا و بندگان چند
سبيل و يك صراط مستقيم بر قرار است ، مثلا درباره سبيل فرموده :
(و الذين جاهدوا فينا لنهدينهم سبلنا)،
و كسانى كه در راه ما جهاد كنند، ما بسوى سبيل هاى خود هدايتشان مى كنيم )، ولى هر
جا صحبت از صراط مستقيم به ميان آمده ، آنرا يكى دانسته است ، از طرف ديگر جز در
آيه مورد بحث كه صراط مستقيم را به بعضى از بندگان نسبت داده ، در هيچ مورد صراط
مستقيم را بكسى از خلايق نسبت نداده ، بخلاف سبيل ، كه آنرا در چند جا بچند طائفه
از خلقش نسبت داده ، يكجا آنرا برسولخدا صلى الله عليه و آله و سلم نسبت داده ، و
فرموده : (قل هذه سبيلى ، ادعوا الى اللّه على بصيره ، بگو اين سبيل من است ، كه
مردم را با بصيرت بسوى خدا دعوت كنم )، جاى ديگر آنرا به توبه كاران نسبت داده ، و
فرموده : (سبيل من اناب الى ، راه آنكس كه بدرگاه من رجوع كند)، و در سوره نساء آيه
(115) آنرا به مؤ منين نسبت داده ، و فرموده : (سبيل المؤ منين ).
از اينجا معلوم ميشود كه سبيل غير از صراط مستقيم است ، چون سبيل متعدد است ، و
باختلاف احوال رهروان راه عبادت مختلف ميشود، بخلاف صراط مستقيم ، كه يكى است ، كه
در مثل بزرگراهى است كه همه راههاى فرعى بدان منتهى ميشود، همچنانكه آيه :
(قد جاء كم من اللّه نور و كتاب مبين ، يهدى به اللّه من اتبع رضوانه ،
سبل السلام ، و يخرجهم من الظلمات الى النور باذنه ، و يهديهم الى صراط مستقيم ،)
(از ناحيه خدا بسوى شما نورى و كتابى روشن آمد، كه خدا بوسيله آن هر كس كه در پى
خوشنودى او باشد به سبيل هاى سلامت راه نمائى نموده و باذن خود از ظلمت ها بسوى نور
بيرون مى كند، و بسوى صراط مستقيمشان هدايت مى فرمايد) بآن اشاره دارد، چون سبيل را
متعدد و بسيار قلمداد نموده ، صراط را واحد دانسته است ، حال يا اين است كه صراط
مستقيم همه آن سبيل ها است ، و يا اين استكه آن سبيل ها همانطور كه گفتيم راه هاى
فرعى است ، كه بعد از اتصالشان بيكديگر بصورت صراط مستقيم و شاه راه در مى آيند.
فرق ديگرى بين سبيل و صراط
مقدمه هفتم اينكه از آيه شريفه : (و ما
يومن اكثرهم باللّه الا و هم مشركون )،
(بيشترشان بخدا ايمان نمى آورند، مگر توام با شرك )، برمى آيد كه يك مرحله از شرك
(كه همان ضلالت باشد)، با ايمان (كه عبارت است از يكى از سبيلها) جمع ميشود، و اين
خود فرق ديگرى ميان سبيل و صراط است ، كه سبيل با شرك جمع ميشود، ولى صراط مستقيم
با ضلالت و شرك جمع نميشود، همچنانكه در آيات مورد بحث هم در معرفى صراط مستقيم
فرمود: (و لا الضالين ). 51
دقت در آيات نامبرده در بالا بدست ميدهد: كه هر يك از سبيل ها با مقدارى نقص ، و يا
حداقل با امتيازى جمع ميشود، بخلاف صراط مستقيم ، كه نه نقص در آن راه دارد و نه
صراط مستقيم زيد از صراط مستقيم عمرو امتياز دارد، بلكه هر دو صراط مستقيم است ،
بخلاف سبيل ها، كه هر يك مصداقى از صراط مستقيم است ، و لكن با امتيازى كه بواسطه
آن از سبيل هاى ديگر ممتاز ميشود، و غير او مى گردد، اما صراط مستقيمى كه در ضمن
اين است ، عين صراط مستقيمى است كه در ضمن سبيل ديگر است ، و خلاصه صراط مستقيم با
هر يك از سبيل ها متحد است .
همچنانكه از بعضى آيات نامبرده و غير نامبرده از قبيل آيه :
(و ان اعبدونى هذا صراط مستقيم )
و آيه :
(قل اننى هدانى ربى الى صراط مستقيم ،
دينا قيما ملة ابراهيم حنيفا)، (بگو
بدرستى پروردگار من ، مرا بسوى صراط مستقيم كه دينى است قيم ، و ملت حنيف ابراهيم ،
هدايت فرموده ) نيز اين معنا استفاده ميشود.
مثل صراط مستقيم نسبت به سبيل هاى خدا مثل روح است نسبت
به بدن
چون هم عبادت را صراط مستقيم خوانده ، و هم دين را، با اينكه اين دو عنوان بين همه
سبيل ها مشترك هستند، پس ميتوان گفت مثل صراط مستقيم نسبت به سبيل هاى خدا، مثل روح
است نسبت به بدن ، همانطور كه بدن يك انسان در زندگيش اطوار مختلفى دارد، و در هر
يك از آن احوال و اطوار غير آن انسان در طور ديگر است ، مثلا انسان در حال جنين غير
همان انسان در حال طفوليت ، و بلوغ ، و جوانى ، و كهولت و سالخوردگى ، و فرتوتى است
، ولى در عين حال روح او همان روح است ، و در همه آن اطوار يكى است ، و با بدن او
همه جا متحد است .
و نيز بدن او ممكن است باحوالى مبتلا شود، كه بر خلاف ميل او باشد و روح او صرفنظر
از بدنش آن احوال را نخواهد، و اقتضاى آنرا نداشته باشد، بخلاف روح كه هيچوقت معرض
اين اطوار قرار نمى گيرد، چون او مفطور بفطرت خدا است ، كه بحكم
(لا تبديل لخلق اللّه )،
فطرياتش دگرگون نمى شود، و با اينكه روح و بدن از اين دو جهت با هم فرق دارند، در
عين حال روح آن انسان نامبرده همان بدن او است ، و انسانيكه فرض كرديم مجموع روح و
بدن است .
همچنين سبيل بسوى خدا بهمان صراط مستقيم است ، جز اينكه هر يك از سبيل ها مثلا سبيل
مؤ منين ، و سبيل منيبين ، و سبيل پيروى كنندگان رسولخدا صلى الله عليه و آله و سلم
، و هر سبيل ديگر، گاه ميشود كه يا از داخل و يا خارج دچار آفتى مى گردد، ولى صراط
مستقيم همانطور كه گفتيم هرگز دچار اين دو آفت نميشود، چه ، ملاحظه فرموديد: كه
ايمان كه يكى از سبيل ها است ، گاهى با شرك هم جمع ميشود همچنانكه گاهى با ضلالت
جمع ميشود، اما هيچ يك از شرك و ضلالت با صراط مستقيم جمع نمى گردد، پس معلوم شد كه
براى سبيل مرتبه هاى بسيارى است ، بعضى از آنها خالص ، و بعضى ديگر آميخته با شرك و
ضلالت است ، بعضى راهى كوتاه تر، و بعضى ديگر دورتراست ، اما هر چه هست بسوى صراط
مستقيم مى رود و بمعنائى ديگر همان صراط مستقيم است ، كه بيانش گذشت .
مثلى از كلام خدا و تطبيق آن با ما نحن فيه
و خداى سبحان همين معنا يعنى اختلاف سبيل و راههائى را كه بسوى او منتهى ميشود و
اينكه همه آن سبيل ها از صراط مستقيم و مصداق آنند، در يك مثلى كه براى حق و باطل
زده بيان كرده ، و فرموده : (انزل من
السماء ماء، فسالت اوديه بقدرها، فاحتمل السيل زبدا رابيا، و مما يوقدون عليه فى
النار، ابتغاء حليه ، او متاع زبد مثله ، كذلك يضرب اللّه الحق و الباطل ، فاما
الزبد فيذهب جفاء، و اما ما ينفع الناس فيمكث فى الارض ، كذلك يضرب اللّه الامثال
)، (خدا آبى از آسمان مى فرستد سيل گيرها هر يك بقدر ظرفيت خود جارى
شدند، پس سيل كفى بلند با خود آورد از آنچه هم كه شما در آتش بر آن ميدميد تا زيورى
يا اثاثى بسازيد نيز كفى مانند كف سيل هست خدا اينچنين حق و باطل را مثل مى زند كه
كف بى فائده بعد از خشك شدن از بين مى رود و اما آنچه بحال مردم نافع است در زمين
باقى ميماند خدا مثلها را اينچنين مى زند).
بطوريكه ملاحظه مى فرمائيد در اين مثل ظرفيت دلها و فهم ها را در گرفتن معارف و
كمالات ، مختلف دانسته است ، در عين اينكه آن معارف همه و همه مانند باران متكى و
منتهى بيك رزقى است آسمانى ، در آن مثل يك آب بود، ولى باشكال مختلف از نظر كمى و
زيادى سيل در آمد، در معارف نيز يك چيز است ، عنايتى است آسمانى ، اما در هر دلى
بشكلى و اندازه اى خاص در مى آيد، كه تمامى اين بحث در ذيل خود آيه سوره رعد
انشاءاللّه خواهد آمد، و بالاخره اين نيز يكى از تفاوتهاى صراط مستقيم با سبل است ،
و يا بگو: يكى از خصوصيات آنست .
معنى صراط مستقيم با نتيجه گيرى از مقدمات ذكر شده
حال كه اين هفت مقدمه روشن گرديد، معلوم شد كه صراط مستقيم راهى است بسوى خدا، كه
هر راه ديگرى كه خلايق بسوى خدا دارند، شعبه اى از آنست ، و هر طريقى كه آدمى را
بسوى خدا رهنمائى مى كند، بهره اى از صراط مستقيم را دارا است ، باين معنا كه هر
راهى و طريقه اى كه فرض شود، بان مقدار آدمى را بسوى خدا و حق راهنمائى مى كند، كه
خودش از صراط مستقيم دارا و متضمن باشد، اگر آن راه بمقدار اندكى از صراط مستقيم را
دارا باشد، رهرو خود را كمتر بسوى خدا مى كشاند، و اگر بيشتر داشته باشد، بيشتر مى
كشاند، و اما خود صراط مستقيم بدون هيچ قيد و شرطى رهرو خود را بسوى خدا هدايت مى
كند، و مى رساند، و بهمين جهت خدايتعالى نام آنرا صراط مستقيم نهاد، چون كلمه صراط
بمعناى راه روشن است ، زيرا از ماده (ص ر ط) گرفته شده ، كه بمعناى بلعيدن است ، و
راه روشن كانه رهرو خود را بلعيده ، و در مجراى گلوى خويش فرو برده ، كه ديگر نمى
تواند اين سو و آن سو منحرف شود، و نيز نمى گذارد كه از شكمش بيرون شود.
و كلمه (مستقيم ) هم بمعناى هر چيزى است كه بخواهد روى پاى خود بايستد، و بتواند
بدون اينكه بچيزى تكيه كند بر كنترل و تعادل خود و متعلقات خود مسلط باشد، مانند
انسان ايستاده اى كه بر امور خود مسلط است ، در نتيجه برگشت معناى مستقيم بچيزى است
كه وضعش تغيير و تخلف پذير نباشد، حال كه معناى صراط آن شد، و معناى مستقيم اين ،
پس صراط مستقيم عبارت ميشود از صراطى كه در هدايت مردم و رساندنشان بسوى غايت و
مقصدشان ، تخلف نكند، و صد در صد اين اثر خود را به بخشد، همچنانكه خدايتعالى در
آيه شريفه : (فاما الذين آمنوا باللّه و اعتصموا به ، فسيد خلهم فى رحمة منه و فضل
، و يهديهم اليه صراطا مستقيما، و اما آنهائيكه به خدا ايمان آورده و از او خواستند
تا حفظشان كند، بزودى خدايشان داخل رحمت خاصى از رحمت هاى خود نموده ، و بسوى خويش
هدايت مى كند، هدايتى كه همان صراط مستقيم است )، آن راهى را كه هرگز در هدايت رهرو
خود تخلف ننموده ، و دائما بر حال خود باقى است ، صراط مستقيم ناميده .
خداوند سنت و طريقه مستقيم خود را دائمى و غيرقابل تخلف و
تغيير معرفى مى كند
و نيز در آيه : (فمن يرد اللّه ان
يهديه ، يشرح صدره للاسلام ، و من يرد ان يضله يجعل صدره ضيقا حرجا، كانما يصعد فى
السماء، كذلك يجعل اللّه الرجس على الذين لا يؤ منون ، و هذا صراط ربك مستقيما)،
(كسيكه خدايش بخواهد هدايت كند، سينه اش را براى اسلام گشاده مى سازد، و كسيكه
خدايش بخواهد گمراه كند،سينه اش را تنگ و بى حوصله مى سازد، بطوريكه گوئى بآسمان
بالا مى رود، آرى اين چنين خداوند پليدى را بر آنان كه ايمان ندارند مسلط مى سازد،
و اين راه مستقيم پروردگار تو است ) طريقه مستقيم خود را غير مختلف و غير قابل تخلف
معرفى كرده ، ونيز در آيه : (قال هذا صراط على مستقيم ، ان عبادى ليس لك عليهم
سلطان ، الا من اتبعك من الغاوين ، فرمود اين صراط مستقيم من است ، و من خود را
بدان ملزم كرده ام ، بدرستى بندگان من كسانيند، كه تو نمى توانى بر آنان تسلط يابى
، مگر آن گمراهى كه خودش باختيار خود پيروى تو را بپذيرد)، سنت و طريقه مستقيم خود
را دائمى ، و غير قابل تغيير معرفى فرموده ، و در حقيقت مى خواهد بفرمايد:
(فلن تجد لسنة اللّه تبديلا، و لن تجد لسنة اللّه تحويلا)،
(براى سنت خدا نه تبديلى خواهى ياف ت ، و نه دگرگونى )، پس از آنچه كه ما درباره
صراط مستقيم گفتيم پنج نكته بدست آمد.
پنج نكته درباره صراط مستقيم
نكته اول - اينكه طرقى كه بسوى خدايتعالى منتهى مى شود از نظر كمال ، و نقص ، و
نايابى و رواجى ، و دورى و نزديكيش از منبع حقيقت ، و از صراط مستقيم ، مختلف است ،
مانند طريقه اسلام و ايمان ، و عبادت ، و اخلاص ، و اخبات .
همچنانكه در مقابل اين نامبرده ها، كفر، و شرك ، و جحود، و طغيان ، و معصيت ، نيز
از مراتب مختلفى از گمراهى را دارا هستند، همچنانكه قرآن كريم درباره هر دو صنف
فرموده : (و لكل درجات مما عملوا، و
ليوفيهم اعمالهم ، و هم لا يظلمون )،
(براى هر دسته اى درجاتى است از آنچه مى كنند، تا خدا سزاى عملشان را بكمال و تمام
بدهد، و ايشان ستم نمى شوند). و اين معنا نظير معارف الهيه است ، كه عقول در تلقى و
درك آن مختلف است ، چون استعدادها مختلف ، و بالوان قابليت ها متلون است ، همچنانكه
آيه شريفه (رعد - 17) نيز باين اختلاف گواهى ميداد.
نكته دوم - اينكه همانطور كه صراط مستقيم مهيمن و مافوق همه سبيل ها است ، همچنين
اصحاب صراط مستقيم كه خدا آنانرا در آن صراط جاى داده ، مهيمن و مافوق ساير مردمند،
چون خدايتعالى امور آنان را خودش بعهده گرفته ، و امور مردم را بعهده آنان نهاده ،
و امر هدايت ايشانرا بآنان واگذار نموده ، و فرموده :
(و حسن اولئك رفيقا)،
(اينان بهترين رفيقند)، و نيز فرموده : (انما
وليكم اللّه و رسوله ، و الذين آمنوا، الذين يقيمون الصلوة ، و يؤ تون الزكوة ، و
هم راكعون )، (تنها ولى و سرپرست شما
خدا است ، و رسول او، و آنانكه ايمان آورده اند، يعنى آنانكه نماز ميگذارند، و در
حال ركوع صدقه ميدهند)، كه بحكم آيه اول صراط مستقيم و يا بگو
(صراط الذين انعم اللّه عليهم )،
را صراط انبياء و صديقين و شهداء و صالحين دانسته ، بحكم آيه دوم با در نظر گرفتن
روايات متواتره صراط، اميرالمؤ منين على بن ابيطالب عليهم السلام شمرده است ، و
آنجناب را اولين فاتح اين صراط دانسته ، كه انشاء اللّه بحث مفصل آن در آيه بعدى
خواهد آمد.
تحقيق درباره معنى هدايت در
(اهدنا الصراط المستقيم )
نكته سوم - اينكه وقتى مى گوئيم : (ما را بسوى صراط مستقيم هدايت فرما) هدايت بسوى
صراط مستقيم وقتى معنايش مشخص مى شود، كه معناى صراط مستقيم معين گردد، لذا ما
نخست به بحث لغوى آن پرداخته ، مى گوئيم در صحاح گفته هدايت بمعناى دلالت است ،
ساير علماى اهل لغت به وى اشكال كرده اند، كه اين كلمه همه جا بمعناى دلالت نيست
،بلكه وقتى بمعناى دلالت است ، كه مفعول دومش را بوسيله كلمه (الى ) بگيرد، و اما
در جائيكه خودش و بدون كلمه نامبرده هر دو مفعول خود را گرفته باشد، نظير آيه
(اهدنا الصراط)، كه هم ضمير (نا) و هم (صراط) را مفعول گرفته ، بمعناى ايصال و
رساندن مطلوب است ، مثل كسى كه در مقابل شخصى كه مى پرسد منزل زيد كجا است ؟ دست او
را گرفته بدون دادن آدرس ، و دلالت زبانى ، او را بدر خانه زيد برساند.
و استدلال كرده اند بامثال آيه : (انك
لا تهدى من احببت ، و لكن الله يهدى من يشاء)،
(تو هر كس را كه دوست بدارى هدايت نمى كنى ، و لكن خداست كه هر كه را بخواهد هدايت
مى كند)، كه چون كلمه هدايت در آن هر دو مفعول را بدون حرف (الى ) گرفته ، بمعناى
رساندن به مطلوبست ، نه راهنمائى ، چون دلالت و راهنمائى چيزى نيست كه از پيغمبر
صلى الله عليه و آله و سلم نفى شود، زيرا او همواره دلالت ميكرد، پس معنا ندارد آيه
نامبرده بفرمايد: تو هر كس را بخواهى دلالت نمى كنى ، بخلاف اينكه كلمه نامبرده
بمعناى رساندن بهدف ب اشد، كه در اينصورت صحيح است بفرمايد تو نمى توانى هر كه را
بخواهى بهدف برسانى .
و در آيه : (و لهديناهم صراطا مستقيما)،
كه راجع بهدايت خدا يعنى رساندن بمطلوب و هدف است ، آنرا بدون حرف (الى ) متعدى بدو
مفعول كرده است ، بخلاف آيه : (و انك
لتهدى الى صراط مستقيم )، كه راجع
بهدايت رسولخدا صلى الله عليه و آله و سلم است ، كلمه هدايت را با حرف (الى ) متعدى
بدو مفعول كرده است .
پس معلوم ميشود هدايت هر جا كه بمعناى رساندن بمطلوب و هدف باشد بخودى خود به هر دو
مفعول متعدى ميشود، و هر جا كه بمعناى نشان دادن راه و دلالت بدان باشد، با حرف
(الى ) بدو مفعول متعدى ميشود.
جواب از اشكالى كه به صاحب صحاح كرده اند
اين اشكالى بود كه بصاحب صحاح كردند، و لكن اشكالشان وارد نيست ، چون در آيه (56 -
قصص ) كه هدايت را از رسولخدا صلى الله عليه و آله و سلم نفى مى كرد، نفى در آن
مربوط به حقيقت هدايت است ، كه قائم بذات خدايتعالى است ، ميخواهد بفرمايد مالك
حقيقى ، خدايتعالى است ، نه اينكه تو اصلا دخالتى در آن ندارى ، و بعبارتى ساده تر،
آيه نامبرده در مقام نفى كما ل است ، نه نفى حقيقت ، علاوه بر اينكه خود قرآن كريم
آن آيه را در صورتيكه معنايش آن باشد كه اشكال كنندگان پنداشته اند، نقض نموده ، از
مؤ من آل فرعون حكايت مى كند كه گفت : (يا قوم اتبعون اهدكم سبيل الرشاد، اى مردم
مرا پيروى كنيد، تا شما را برشاد برسانم ).
پس حق مطلب اين است كه معناى هدايت در آنجا كه با حرف (الى ) مفعول دوم را بگيرد، و
آنجا كه بخودى خود بگيرد، متفاوت نميشود، و بطور كلى اين كلمه چه بمعناى دلالت
باشد، و چه بمعناى رساندن بهدف ، در گرفتن مفعول دوم محتاج به حرف (الى ) هست ،
چيزيكه هست اگر مى بينيم گاهى بدون اين حرف مفعول دوم را گرفته ، احتمال ميدهيم از
باب عبارت متداول (دخلت الدار) باشد، كه در واقع (دخلت فى الدار داخل در خانه شدم )
ميباشد.
چكيده سخن در معنى هدايت
و كوتاه سخن آنكه : هدايت عبارتست از دلالت و نشان دادن هدف ، بوسيله نشان دادن راه
، و اين خود يك نحو رساندن بهدف است ، و كار خدا است ، چيزيكه هست خدايتعالى سنتش
بر اين جريان يافته كه امور را از مجراى اسباب به جريان اندازد، و در مسئله هدايت
هم وسيله اى فراهم مى كند، تا مطلوب و هدف براى هر كه او بخواهد روشن گشته ، و بنده
اش در مسير زندگى به هدف نهائى خود برسد.
و اين معنا را خداى سبحان بيان نموده ، فرموده : (فمن
يرد اللّه ان يهديه ، يشرح صدره للاسلام )،
(خداوند هر كه را بخواهد هدايت كند، سينه او را براى اسلام پذيرانموده ، و ظرفيت
ميدهد)، و نيز فرموده : (ثم تلين جلودهم و قلوبهم الى ذكر اللّه ، ذلك هدى اللّه
يهدى به من يشاء، سپس پوست بدن و دلهايشان بسوى ياد خدا نرم ميشود و ميل مى كند،
اين هدايت خدا است ، كه هر كه را بخواهد از آن موهبت برخوردار ميسازد).
و اگر در آيه اخير، لينت و نرم شدن با حرف (الى ) متعدى شده ، از اين جهت بوده كه
كلمه نامبرده بمعناى ميل ، اطمينان ، و امثال آن را متضمن است ، و اينگونه كلمات
هميشه با حرف (الى ) متعدى ميشوند، و در حقيقت لينت نامبرده عبارتست از صفتى كه خدا
در قلب بنده اش پديد مى آورد، كه بخاطر آن صفت و حالت ياد خدا را مى پذيرد، و بدان
ميل نموده ، اطمينان و آرامش مى يابد، و همانطور كه سبيل ها مختلفند، هدايت نيز
باختلاف آنها مختلف ميشود، چون هدايت بسوى آن سبيل ها است ، پس براى هر سبيلى
هدايتى است ، قبل از آن ، و مختص بآن .
آيه شريفه : (و الذين جاهدوا فينا، لنهدينهم سبلنا، و ان اللّه لمع المحسنين ، و
كسانيكه در ما جهاد مى كنند، ما ايشانرا حتما به راه هاى خود هدايت مى كنيم ، و
بدرستى خدا با نيكوكاران است )، نيز باين اختلاف اشاره مى كند چون فرق است بين
اينكه بنده خدا در راه خدا جهاد كند، و بين اينكه در خدا جهاد كند، در اولى شخص
مجاهد سلامت سبيل ، و از ميان برداشتن موانع آنرا ميخواهد، بخلاف مجاهد در دومى ،
كه او خود خدا را ميخواهد، و رضاى او را مى طلبد، و خدا هم هدايت بسوى سبيل را
برايش ادامه ميدهد، البته سبيلى كه او لياقت و استعدادش را داشته باشد، و همچنين از
آن سبيل به سبيلى ديگر، تا آنجا كه وى را مختص بذات خود جلت عظمته كند.
آيا طلب هدايت توسط نماز گزار تحصيل حاصل نيست ؟
چهارم اينكه : صراط مستقيم از آنجائيكه امرى است كه در تمامى سبيل هاى مختلف محفوظ
ميباشد، لذا صحيح است كه يك انسان هدايت شده ، باز هم بسوى آن هدايت شود، خدايتعالى
او را از صراط بسوى صراط هدايت كند، باين معنا كه سبيلى كه قبلا بسوى آن هدايتش
كرده بوده ، با هدايت بيشترى تكميل نموده به سبيلى كه ما فوق سبيل قبلى است هدايت
فرمايد، پس اگر مى بينيم كه در آيات مورد بحث كه حكايت زبان حال بندگان هدايت شده
خدا است ، از زبان ايشان حكايت مى كند، كه همه روزه ميگويند: (ما را بسوى صراط
مستقيم هدايت فرما)، نبايد تعجب كنيم ، و يا اشكال كنيم كه چنين افرادى هدايت شده
اند، ديگر چه معنا دارد از خدا طلب هدايت كنند؟ و اين در حقيقت تحصيل حاصل است ، و
تحصيل حاصل محال است ، و چيزيكه محال است ، سئوال بدان تعلق نميگيرد، و در خواست
كردنى نيست .
زيرا جوابش از مطلب بالا معلوم شد، چون گفتيم صراط در ضمن همه سبيل ها هست و گفتيم
سبيل ها بسيار، و داراى مراتبى بسيارند، چون چنين است بنده خدا از خدا ميخواهد: كه
او را از صراطى (يعنى سبيلى ) بصراطى ديگر كه ما فوق آنست هدايت كند، و نيز از آن
بمافوق ديگر.
و نيز نبايد اشكال كنيم باينكه اصلا درخواست هدايت بسوى صراط مستقيم ، از مسلمانى
كه دينش كامل ترين اديان ، و صراطش مستقيم ترين صراطها است ، صحيح نيست ، و معناى
بدى ميدهد، چون مى رساند كه وى خود را در صراط مستقيم ندانسته ، و درخواست دينى
كامل تر مى كند.
چون هر چند كه دين و شريعت اسلام كاملترين اديان سابق است ، ولى كاملتر بودن شريعت
مطلبى است ، و كاملتر بودن يك متشرع از متشرعى ديگر مطلبى است ديگر، درخواست يك
مسلمان و دارنده كاملترين اديان ، هدايت بسوى صراط مستقيم را، معنايش آن نيست كه
شما فهميديد بلكه معنايش اين است كه خدايا مرا به مسلمان تر از خودم برسان ، و
خلاصه ايمان و عمل باحكام اسلام را كامل تر از اين ايمان كه فعلا دارم بگردان ، و
مرا بمرتبه بالاترى از ايمان و عمل صالح برسان .
يك مثال ساده براى روشن شدن مطلب
يك مثل ساده مطلب را روشن ميسازد، و آن اين است كه هر چند كه دين اسلام از دين نوح
و موسى و عيسى (عليهماالسلام ) كاملتر است ، ولى آيا يك فرد مسلمان معمولى ، از نظر
كمالات معنوى ، به پايه نوح موسى و عيسى (عليهماالسلام ) مى رسد؟ قطعا ميدانيم كه
نميرسد، و اين نيست ، مگر بخاطر اينكه حكم شرايع و عمل بآنها غير حكم ولايتى است كه
از تمكن در آن شرايع و تخلق بآن اخلاق حاصل ميشود، آرى دارنده مقام توحيد كامل و
خالص ، هر چند از اهل شريعت هاى گذشته باشد، كامل تر و برتر است از كسيكه بآن مرتبه
از توحيد و اخلاص نرسيده ، و حيات معرفت در روح و جانش جايگزين نگشته ، و نور هدايت
الهيه در قلبش راه نيافته است ، هر چند كه او از اهل شريعت محمديه صلى الله عليه و
آله و سلم ، يعنى كامل ترين و وسيع ترين شريعت ها باشد، پس صحيح است چنين فردى از
خدا در خواست هدايت بصراط مستقيم ، يعنى براهى كه كملين از شرايع گذشته داشتند،
بنمايد، هر چند كه شريعت خود او كاملتر از شريعت آنان است .
پاسخ عجيب برخى مفرسين و اشكال وارد بر آنان
در اينجا به پاسخ عجيبى بر ميخوريم ، كه بعضى از مفسرين محقق و دانشمند از اشكال
بالا داده اند، پاسخى كه مقام دانش وى با آن هيچ سازگارى ندارد، وى گفته : بطور كلى
دين خدا در همه ادوار بشريت يكى بوده ، و آنهم اسلام است ، و معارف اصولى آن كه
توحيد و نبوت و معاد باشد، و پاره اى فروعى كه متفرع بر آن اصول است ، باز در همه
شرايع يكى بوده ، تنها مزيتى كه شريعت محمديه صلى الله عليه و آله و سلم بر شرايع
سابق خود دارد، اين است كه احكام فرعيه آن وسيع تر، و شامل شئون بيشترى از زندگى
انسانها است ، پس در اسلام بر حفظ مصالح بندگان عنايت بيشترى شده ، و از سوى ديگر
در اين دين ، براى اثبات معارفش بيك طريق از طرق استدلال اكتفاء نشده ، بلكه به
همه انحاء استدلال ، از قبيل حكمت ، و موعظه حسنه ، و جدال احسن ، تمسك شده است ،
پس هم وظائف يك مسلمان امروز سنگين تر از يك مسلمان عهد مسيح عليه السلام است ، و
هم معارف دينش بيشتر و وسيع تر است و در نتيجه در برابر هر يك از تكاليفش ، و هر يك
از معارفش ، يك نقطه انحراف دارد،و قهرا به هدايت بيشترى نيازمند است ، از اين رو
از خدا درخواست مى كند، كه در سر دو راهى هاى بسيارى كه دارد، به راه مستقيمش هدايت
كند.
و هر چند كه دين خدا يكى ، و معارف كلى و اصولى در همه آنها يكسان است ، و لكن از
آنجائيكه گذشتگان از بشريت قبل از ما، راه خدا را پيمودند، و در اين راه بر ما سبقت
داشتند، لذا خدايتعالى بما دستور داده تا در كار آنان نظر كنيم ، و ببينيم چگونه در
سر دو راهى هاى خود، خود را حفظ كردند، و از خداى خود استمداد نمودند، ما نيز عبرت
بگيريم ، و از خداى خود استمداد كنيم .
اشكالى كه باين پاسخ وارد است ، اين است كه : اساس ، آن اصولى است كه مفسرين سابق
در مسلك تفسير زير بناى كار خود كرده بودند، اصولى كه مخالف با قواعد و اصول صحيح
تفسير است ، و يكى از آن اصول ناصحيح اين است : مى پنداشتند حقيقت و واقعيت معارف
اصولى دين يكى است ، مثلا واقعيت ايمان بخدا، در نوح (عليه السلام )، و در يك فرد
از امت او يكى است ، و نيز ترس از خدا در آندو يك حقيقت است ، و شدت و ضعفى در كار
نيست ، و سخاوت ، و شجاعت ، و علم ، و تقوى ، و صبر، و حلم ، و ساير كمالات معنوى
در پيامبر اسلام و يك فرد عادى از امتش يك چيز است ، و چنان نيست ، كه در رسولخدا
صلى الله عليه و آله و سلم مرتبه عاليتر آنها، و در آن فرد مرتبه دانى آنها باشد، و
تنها تفاوتى كه يك پيغمبر با يك فرد امتش ، و يا با يك پيغمبر ديگر دارد، اين است
كه خدا او را بزرگتر اعتبار كرده ، و رعيتش را كوچكتر شمرده ، بدون اينكه اين جعل و
قرارداد خدا متكى بر تكوين و واقعيت خارجى باشد، عينا نظير جعلى كه در ميان خود ما
مردم است ، يكى را پادشاه ، و بقيه را رعيت او اعتبار مى كنيم ، بدون اينكه از حيث
وجود انسانى تفاوتى با يكدگر داشته باشند.
و اين اصل ، منشاء و ريشه اى ديگر دارد، كه خود زائيده آنست ، و آن اين است كه براى
ماده ، اصالت قائل بودند، و از آنچه ماوراء ماده است ، يا بكلى نفى اصالت نموده ،
يا درباره اصالت آن توقف مى كردند، تنها از ماوراء ماده ، خدا را، آنهم بخاطر دليل
، استثناء مى كردند. و عامل اين انحراف فكرى يكى از دو چيز بود، يا بخاطر اعتماديكه
بعلوم مادى داشتند، مى پنداشتند كه حس براى ما كافى است ، و احتياجى بماوراء
محسوسات نداريم ، و يا (العياذ باللّه ) قرآن را لايق آن نمى دانستند كه پيرامون
آياتش تدبر و مو شكافى كنند، و مى گفتند فهم عامى در درك معانى آن كافى است . اين
بحث دنباله اى طولانى دارد كه انشاءاللّه تعالى در بحث هاى علمى آتيه از نظر
خواننده خواهد گذشت .
مزيت اصحاب صراط مستقسيم بر سايرين به علم است
نكته پنجم - اينكه مزيت اصحاب صراط مستقيم بر سايرين ، و همچنين مزيت صراط آنان بر
سبيل سايرين ، تنها بعلم است ، نه عمل ، آنان بمقام پروردگارشان علمى دارند كه
ديگران ندارند، و گر نه در سابق هم گفتيم ، كه در سبيل هاى پائين تر صراط مستقيم ،
اعمال صالح كامل ، و بدون نقص نيز هست ، پس وقتى برترى اصحاب صراط مستقيم به عمل
نبود، باقى نمى ماند مگر علم ، و اما اينكه آن علم چه علمى و چگونه علمى است ؟
انشاء اللّه در ذيل آيه : (انزل من
السماء ماء فسالت اودية بقدرها) درباره
اش بحث خواهيم كرد.
در اينجا تنها مى گوئيم آيه : (يرفع
اللّه الذين آمنوا منكم ، و الذين اوتوا العلم درجات
)، (خدا كسانى از شما را كه ايمان
دارند، و كسانى كه علم داده شده اند، بدرجاتى بلند مى كند) و همچنين آيه :
(اليه يصعد الكلم الطيب ، و العمل الصالح يرفعه
)، (كلمه طيب خودش بسوى خدا بالا مى رود و عمل صالح آنرا بالا مى برد)
باين مزيت اشعار دارد، چون مى رساند آنچه خودش بسوى خدا بالا مى رود، كلمه طيب و
علم است ، و اما عمل صالح ، اثرش كمك در بالا رفتن علم است ، و بزودى در تفسير آيه
نامبرده تتمه مطالب خواهد آمد انشاءاللّه .
بحث روايتى (شامل رواياتى در ذيل آيات گذشته )
اقسام عبادت
در كتاب كافى از امام صادق (عليه السلام ) روايت آمده ، كه در معناى عبادت فرموده
اند: عبادت سه جور است ، مردمى هستند كه خدا را از ترس عبادت مى كنند، عبادت آنان
عبادت بردگان ناتوان است ، و منشاءش زبونى بردگى است ، مردمى ديگر خداى تبارك و
تعالى را بطلب ثوابش عبادت مى كنند، عبادت آنان عبادت اجيران است و منشاء آن علاقه
باجرت است ، مردمى ديگر خداى عز و جل را بخاطر محبتى كه باو دارند عبادت مى كنند،
عبادت آنان عبادت آزادگان ، و بهترين عبادت است . و در نهج البلاغه آمده كه مردمى
خدا را بدان جهت عبادت مى كنند كه بثوابش رغبت دارند، عبادت آنان عبادت تجارت
پيشگان است ، و خود نوعى تجارت است ، قومى ديگر خدا را از ترس ، بندگى مى كنند، كه
عبادتشان عبادت بردگان است ، قومى سوم هستند كه خدا را از در شكر عبادت مى كنند، كه
عبادت آنان عبادت آزادگان است .
و در كتاب علل ، و نيز كتاب مجالس ، و كتاب خصال ، از امام صادق (عليه السلام )
آمده : كه فرمودند مردم ، خدا را سه جور عبادت مى كنند، طبقه اى او را بخاطر رغبتى
كه بثوابش دارند عبادت مى كنند، كه عبادت آنان عبادت حريصان است ، و منشاء آن طمع
است ، و جمعى ديگر او را از ترس آتش عبادت مى كنند، كه عبادت آنان عبادت بردگان ، و
منشاءش زبونى و ترس است ، و لكن من خداى عزوجل را از اين جهت عبادت مى كنم ، كه
دوستش دارم ، و اين عبادت بزرگواران است ، كه خدا درباره شان فرموده :
(و هم من فزع يومئذ آمنون )
(و ايشان در امروز از فزع ايمنند)، و نيز فرموده :
(قل ان كنتم تحبون اللّه فاتبعونى ، يحببكم اللّه
)، (بگو: اگر خدا را دوست ميداريد پس پيروى من كنيد تا خدا هم دوستتان
بدارد)، پس هر كس خداى عز و جل را دوست بدارد، خدا هم او را دوست ميدارد، و هر كس
خدا دوستش بدارد، از ايمنان خواهد بود، و اين مقامى است مكنون ، و پوشيده ، كه جز
پاكان با آن تماس پيدا نمى كنند.
مدلول عبادت آزادگان در هر سه روايت مذكوره به يك معنا
است
مؤ لف : از بيانيكه در گذشته گذشت ، معناى اين سه روايت روشن ميشود، و اگر عبادت
احرار و آزاد مردان را گاهى به شكر، و گاهى ديگر به حب ، توصيف كردند، از اين جهت
است كه برگشت هر دو بيكى است ، چون شكر عبارت است از اينكه نعمت ولى نعمت را در
جايش مصرف كنى ، و شكر عبادت باين است كه از روى محبت انجام شود، و تنها براى خود
خدا صورت بگيرد، نه منافع شخصى ، و يا دفع ضرر شخصى ، بلكه خدا را عبادت كنى ، بدان
جهت كه خدا است ، يعنى بذات خود جامع تمامى صفات جمال و جلال است ، و او چون جميل
بالذات است ، ذاتا محبوب است ، يعنى خودش دوست داشتنى است ، نه اينكه چون ثواب
ميدهد، و يا عقاب را بر ميدارد؟ مگر محبت جز ميل بجمال و مجذوب شدن در برابر آن چيز
ديگرى است ؟.
پس برگشت اينكه بگوئيم : خدا معبود است ، چون خدا است ، و يا چون جميل و محبوب است
، و يا چون ولى نعمت است ، و شكرش واجب است ، همه بيك معنا است .
و از طرق عامه از امام صادق عليه السلام روايت شده كه در تفسير آيه (اياك نعبد) الخ
، فرموده : يعنى ، ما از تو غير تو را نميخواهيم ، و عبادتت در عوض چيزى نمى كنيم ،
آنطور كه جاهلان به خيال خود تو را عبادت مى كنند، در حالى كه در دل بياد همه چيز
هستند جز تو.
مؤ لف : اين روايت به نكته اى اشاره مى كند، كه قبلا از آيات مورد بحث استفاده
كرديم ، كه معناى عبادت ، حضور و اخلاص است ، چون عبادت بمنظور ثواب ، و يا دفع
عذاب ، با خلوص و حضور منافات دارد.
معنى (اهدنا
الصراط المستقيم ) و پاسخ ضمنى به شبهه
تحصيل حاصل
و در كتاب تحف العقول ، از امام صادق عليه السلام روايتى آمده ، كه در ضمن آن
فرمود: هر كس معتقد باشد كه خدا بصفت عبادت ميشود، نه به ادراك ، اعتقاد خود را
بخدائى حوالت داده كه غايب است ، و كسيكه معتقد باشد كه پروردگار متعال به صفت
موصوفش عبادت ميشود، توحيد را باطل كرده ، چون صفت ، غير موصوف است ، و كسيكه
معتقد باشد كه موصوف ، منسوب به صفت عبادت ميشود، خداى كبير را كوچك و صغير شمرده
است ، پس مردم ، خدا را آنطور كه هست نميتوانند اندازه گيرى كنند.
و در كتاب معانى ، از امام صادق عليه السلام روايت آورده ، كه در معناى جمله :
(اهدنا الصراط المستقيم فرموده : خدايا ما را بلزوم طريقى ارشاد فرما، كه به محبت
تو، و به بهشتت منتهى ميشود، و از اينكه پيروى هواهاى خود كنيم ، و در نتيجه هلاك
گرديم ، جلو مى گيرد، و نيز نمى گذارد آراء خود را اخذ كنيم ، و در نتيجه نابود
شويم .
و نيز در معانى از على عليه السلام روايت آورده ، كه در باره آيه نامبرده فرمود:
يعنى خدايا! توفيق خودت را كه ما تاكنون بوسيله آن تو را اطاعت كرديم ، درباره ما
ادامه بده ، تا در روزگار آينده مان نيز همچنان تو را اطاعت كنيم .
مؤ لف : اين دو روايت دو وجه مختلف در پاسخ از شبهه تحصيل حاصل را بيان مى كند،
شبهه اين بود كه شخص نمازگزار، راه مستقيم را يافته ، كه نماز مى گزارد، ديگر معنا
ندارد در نماز خود از خدا هدايت بسوى راه مستقيم را درخواست كند. روايت اولى پاسخ
ميدهد باينكه : مراتب هدايت در مصداقهاى آن مختلف است ، و نمازگزار همه روزه از خدا
ميخواهد از هر مرتبه اى كه هست بمرتبه بالاتر هدايت شود، و روايت دومى پاسخ ميدهد:
كه هر چند مراتب آن در مصاديق مختلف است ، ولكن از نظر مفهوم يك حقيقت است ، و
نمازگزار نظرى باختلاف مراتب آن ندارد، بلكه تنها نظرش اين است كه اين موهبت را از
من سلب مكن ، و همچنان آنرا ادامه بده .
مراد از (الذين
انعمت عليهم )
و نيز در معانى از على عليه السلام روايت آورده كه فرمود: صراط مستقيم در دنيا آن
راهى است كه كوتاه تر از غلو، و بلندتر از تقصير، و در مثل فارسى نه شور شود، و نه
بى نمك باشد، بلكه راه ميانه باشد، و در آخرت عبارتست از طريق مؤ منين بسوى بهشت .
باز در معانى از على عليه السلام روايت آورده ، كه در معناى جمله (صراط الذين ) الخ
، فرمود: يعنى بگوئيد: خدايا ما را به صراط كسانى هدايت فرما، كه بر آنان اين انعام
فرمودى كه موفق بدينت و اطاعتت نمودى ، نه اين انعام كه مال و سلامتى شان دادى ،
چون بسا ميشود كسانى به نعمت مال و سلامتى متنعم هستند، ولى كافر و يا فاسقند.
آنگاه اضافه فرمود: كه ايشان آن كسانيند كه خدا درباره آنها فرموده :
(و من يطع اللّه و الرسول ، فاولئك مع الذين انعم اللّه عليهم ، من
النبيين ، و الصديقين ، و الشهداء، و الصالحين ، و حسن اولئك رفيقا،).
روايتى از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم درباره
سوره حمد و فضيلت آن
و در كتاب عيون از حضرت رضا عليه السلام از پدران بزرگوارش از امير المؤ منين عليه
السلام روايت آورده كه فرمود: از رسولخدا صلى الله عليه و آله و سلم شنيدم مى
فرمود: خدايتعالى فرموده : فاتحه الكتاب را بين خودم و بنده ام تقسيم كردم ، نصفش
از من ، و نصفش از بنده من است ، و بنده ام هر چه بخواهد باو ميدهم ، چون او
ميگويد: (بسم اللّه الرحمن الرحيم
)، خداى عزوجلش ميگويد: بنده ام كار خود را با نام من آغاز كرد، و بر
من است اينكه امور او را در آن كار تتميم كنم ، و در احوالش بركت بگذارم ، و چون او
ميگويد: (الحمد لله رب العالمين
) پروردگار متعالش ميگويد: بنده من مرا حمد گفت ، و اقرار كرد: كه نعمت
هائيكه در اختيار دارد، از ناحيه من است ، و بلاهائيكه به وى نرسيده ، باز بلطف و
تفضل من است ، و من شما فرشتگان را گواه مى گيرم ، كه نعمت هاى دنيائى و آخرتى او
را زياده نموده ، بلاهاى آخرت را از او دور كنم ، همانطور كه بلاهاى دنيا را از او
دور كردم .
و چون او ميگويد: (الرحمن الرحيم
) خداى جل جلالش ميگويد: بنده ام شهادت داد: كه من رحمان و رحيم هستم ،
من نيز شما را شاهد مى گيرم ، كه بهره او را از نعمت و رحمت خود فراوان ساخته ،
نصيبش را از عطاء خودم جزيل و بسيار مى كنم ، و چون او ميگويد:
(مالك يوم الدين )، خداى
تعالايش ميگويد: شما شاهد باشيد، همانطور كه بنده ام اعتراف كرد باينكه من مالك روز
جزا هستم ، در آنروز كه روز حساب است ، حساب او را آسان مى كنم ، و حسنات او را
قبول نموده ، از گناهانش صرفنظر مى كنم .
و چون او ميگويد: (اياك نعبد)،
خداى عزوجلش مى فرمايد: بنده ام راست گفت ، و براستى مرا عبادت كرد، و بهمين جهت
شما را گواه مى گيرم ، در برابر عبادتش پاداشى دهم ، كه هر كس كه در عبادت ، راه
مخالف او را رفته بحال او رشك برد. و چون او ميگويد:
(و اياك نستعين )، خداى
تعالايش ميگويد: بنده ام از من استعانت جست ، و بسوى من پناهنده گشت ، من نيز شما
را شاهد مى گيرم ، كه او را در امورش اعانت كنم ، و در شدائدش بدادش برسم ، و در
روز گرفتاريهايش دست او را بگيرم . و چون او ميگويد:
(اهدنا الصراط المستقيم )،
تا آخر سوره ، خداى عز و جلش ميگويد: همه اينها و آنچه غير اينها درخواست كند بر
آورده است ، من همه خواسته هايش را استجابت كردم ، و آنچه آرزو دارد برآوردم ، و از
آنچه مى ترسد ايمنى بخشيدم .
بيان ويژگى سوره حمد و مقايسه آن با آنچه مسيحيان در نماز
مى خوانند
مؤ لف : قريب باين مضمون را مرحوم صدوق در كتاب علل خود از حضرت رضا عليه السلام
روايت كرده ، و اين روايت همانطور كه ملاحظه مى فرمائيد، سوره فاتحه الكتاب را در
نماز تفسير مى كند، پس اين خود مؤ يد گفته قبلى ما است ، كه گفتيم : اين سوره كلام
خداى سبحان است ، اما به نيابت از طرف بنده اش ، و زبان حال بنده اش در مقام عبادت
، و اظهار عبوديت است ، كه چگونه خدا را ثناء ميگويد، و چگونه اظهار بندگى مى كند،
و بنابراين سوره اصلا براى عبادت درست شده ، و در قرآن هيچ سوره اى نظير آن ديده
نميشود، منظورم از اين حرف چند نكته است . اول اينكه سوره مورد بحث از اول تا بآخرش
كلام خدا است ، اما در مقام نيابت از بنده اش ، و اينكه بنده اش وقتى روى دل متوجه
بسوى او ميسازد، و خود را در مقام عبوديت قرار ميدهد، چه ميگويد. و دوم اينكه اين
سوره بدو قسمت تقسيم شده ، نصفى از آن براى خدا، و نصفى ديگر براى بنده خدا است .
نكته سوم اينكه اين سوره مشتمل بر تمامى معارف قرآنى است ، و با همه كوتاهيش بتمامى
معارف قرآنى اشعار دارد، چون قرآن كريم با آن وسعت عجيبى كه در معارف اصوليش ، و
نيز در فروعات متفرعه بر آن اصول هست ، از اخلاقش گرفته تا احكام ، و احكامش از
عبادات گرفته تا سياسات ، و اجتماعيات ، و وعده ها، و وعيدها، و داستانها، و عبرت
هايش ، همه و همه بياناتش به چند اصل بر مى گردد، و از آن چند ريشه جوانه مى زند،
اول توحيد، دوم نبوت ، و سوم معاد، و فروعات آن ، و چهارم هدايت بندگان بسوى آنچه
مايه صلاح دنيا و آخرتشان است ، و اين سوره با همه اختصار و كوتاهيش ، مشتمل بر اين
چند اصل ميباشد، و با كوتاه ترين لفظ، و روشن ترين بيان ، بآنها اشاره نموده است .
مقايسه سوره حمد با آنچه مسيحيان در نماز مى خوانند
حال براى اينكه بعظمت اين سوره پى ببرى ، ميتوانى معارف مورد بحث در اين سوره را كه
خدايتعالى آنرا جزو نماز مسلمانان قرار داده ، با آنچه كه مسيحيان در نماز خود
ميگويند، و انجيل متى (6: - 9 - 13) آنرا حكايت مى كند، مقايسه كنى ، آنوقت مى فهمى
كه سوره حمد چيست .
در انجيل نامبرده كه بعربى ترجمه شده ، چنين ميخوانيم (پدر ما آن كسى است كه در
آسمانها است ، نام تو متقدس باد، و فرمانت نافذ، و مشيتت در زمين مجرى ، همانطور كه
در آسمان مجرى است ، نان ما كفاف ما است ، امروز ما را بده ، و ديگر هيچ ، و گناه
ما بيامرز، همانطور كه ما گناهكاران بخويشتن را مى بخشيم ، (يعنى از ما ياد بگير)،
و ما را در بوته تجربه و امتحان قرار مده ، بلكه در عوض از شر شرير نجات ده .
خوب ، در اين معانى كه الفاظ اين جملات آنها را افاده مى كند دقت بفرما، كه چه
چيرهائى را بعنوان معارف الهى و آسمانى به بشر مى آموزد، و چگونه ادب بندگى در آن
رعايت شده ، اولا بنمازگزار مى آموزد، كه بگويد: پدر ما (يعنى خدايتعالى ) در
آسمانها است ، (در حاليكه قرآن خدا را منزه از مكان ميداند) و ثانيا درباره پدرش
دعاى خير كند، كه اميدوارم نامت متقدس باشد، (البته فراموش نشود كه متقدس باشد،
نه مقدس ، و خلاصه قداست قلابى هم داشته باشد كافى است ) و نيز اميدوارم كه فرمانت
در زمين مجرى ، (و تيغت برا) باشد، همانطور كه در آسمان هست ، حال چه كسى ميخواهد
دعاى اين بنده را درباره خدايش مستجاب كند؟ نميدانيم ، آنهم دعائيكه بشعارهاى احزاب
سياسى شبيه تر است ، تا بدعاى واقعى .
و ثالثا از خدا و يا بگو پدرش درخواست كند: كه تنها نان امروزش را بدهد، و در مقابل
بخشش و مغفرتى كه او نسبت به گنهكاران خود مى كند، وى نيز نسبت باو با مغفرت خود
تلافى نمايد، و همانطور كه او در مقابل جفاكاران از حق خود اغماض مى كند، خدا هم از
حق خود نسبت باو اغماض كند، حالا اين نمازگزار مسيحى چه حقى از خودش دارد، كه از
خود او باشد، و خدا باو نداده باشد؟ نميدانيم .
و رابعا از پدر بخواهد كه او را امتحان نكند، بلكه از شر شرير نجات دهد، و حال آنكه
اين درخواست درخواست امرى است محال ، و نشدنى ، براى اينكه اينجا دار امتحان و
استكمال است ، و اصلا نجات از شرير بدون ابتلاء و امتحان معنا ندارد.
سخن عجيب گوستاولوبون
از همه اينها بيشتر وقتى تعجب مى كنى ، كه نوشته قسيس فاضل گوستاولوبون را در كتاب
تاريخ تمدن اسلامش ببينى ، كه ميگويد اسلام در معارف دينى چيزى بيشتر از ساير اديان
نياورده ، چون همه اديان بشر را بسوى توحيد، و تزكيه نفس ، و تخلق باخلاق فاضله ، و
نيز به عمل صالح دعوت مى كردند، اسلام نيز همين ها را گفته ، چيزيكه برترى يك دين
را بر دين ديگر اثبات مى كند باين است كه ببينيم كدام يك از اديان ثمره بيشترى در
اجتماعات بشرى داشته ، (و لابد منظورش اين است كه ثمره دين مسيحيت در تعليم و تربيت
بيشتر از اسلام است ) و از اين نيز عجيب تر آنكه بعضى از مسلمان نماها نيز اين
گفتار وى را نشخوار كرده ، و پيرامون آن داد سخن داده است .
بحث روايتى ديگر
چند روايت درباره مراد از
(صراط مستقيم )
در كتاب فقيه و در تفسير عياشى از امام صادق عليه السلام روايت آورده اند، كه
فرمود: صراط مستقيم ، اميرالمؤ منين عليه السلام است .
| 
