 |
|
شرحى بر دعاهاى صحيفه سجاديه ، شهود و شناخت آية الله حاج شيخ حسن ممدوحى - ۱ -
فهرست مطالب
تاءسيس مكتب دعا در آيين پرتوان اسلام و توصيه اكيد آيات و روايات بر نيايش به درگاه ايزدى ، مجموعا كاشف از رازى است كه در اين مكتب وجود دارد و دليل بر ضرورت حضور آن در نهاد زندگى بشر است ، و اين خود از ابتدايى ترين و مهم ترين مسائل در زمينه راز بين خالق و مخلوق است كه اگر بدان توجه شود، قهرا حركت و عمل را در پى خواهد داشت . طبيعت انسان كه پيوسته در صدد جلب منافع بوده و هست ، به محض توجه به خود و واقعيات خارج از خود، به انبوهى از احتياج هاى پيوسته و دايمى مى رسد كه رسيدن به آن ها، تلاش فوق العاده اى را مى طلبد. ناچار انسان به هر وسيله اى براى رفع نيازهاى خود تمسك مى جويد و از هيچ اقدامى براى رسيدن به مقاصد خود خوددارى نمى كند. با اين حال ، هر چه انسان بيشتر كوشش مى كند، خود را در ميان يك سلسله آمال و آرزوها - كه دامنه آن ها از گذشته تا آينده امتداد دارد - مى بيند. در اين حالت است كه حركت انسان به يكى از دو راه منتهى خواهد شد : يا ياءس ، سرخوردگى و نااميدى ؛ و يا تلاش ديوانه وار. به اين معنا كه انسان براى رسيدن به اهداف خود مرز انسانيت را رها كرده و در پى خواسته هايش چنان تلاش مى كند كه گويى به هيچ امر خوب و بدى توجه ندارد، زيرا فكر حاكم بر او، وى را از همه چيز تهى كرده است . اين جاست كه به رمز و راز توصيه هاى اكيد آيين مقدس اسلام پى مى بريم و مى بينيم كه چگونه اين دين ، خلاء معنوى و روحى انسان ها را پر كرده است و دستاويزى بس قوى به آن ها داده است تا در بين امواج سهمگين گذشته ها و پيدايش نيازهاى متراكم و سنگين ، خويش را نبازند و به دور از هر گونه عجز و ضعف ، در مقابل مشكلات بايستند. آرى ، انسان با دعا نيروى بازوان ناتوان خود را به مبداء غير متناهى عالم مرتبط مى سازد. از اين رو در مقابل هر گونه مشكلى مى ايستد و با اين قدرت روحى تازه توانايى خود را برتر از همه نيازمندى ها مى بيند؛ زيرا او نيروى غير متناهى حق متعال را به مدد طلبيده و در رسيدن به اهداف خود - به دليل موقعيت تضمين شده اى كه دارد - مصمم است . اين را هم بگوييم كه فرزانگى انسانى ، اجازه نمى دهد كه انسان با انبوه احتياجات و لحظات ناملايم زندگى به تنهايى به مبارزه برخيزد و از كنار قدرت عظيم دعا بى تفاوت بگذرد، زيرا دعا نزديك ترين وسيله ، مطمئن ترين راه ، مددكارى خالى از شائبه ، پشتوانه اى به دور از انزجارهاى فطرت و طبيعت ، و الهامى منطبق با تماميت الهيت وجودى انسان است . تاريخ دعا تاريخ دعا را مى توان با تاريخ پيدايش انسان قرين دانست ، زيرا انسان هرگز از نيازمندى ها جدا نبوده و در درون و بيرون خود اين احساس را داشته است كه بايد در پناه قدرتى آرام بگيرد. هرگز تاريخ بشريت از توجه به مبداء عالم تهى نبوده است . كاوش ها نشان مى دهد كه حتى در دورترين ايام نيز، معبد و مسجد جز واقعيت هاى غير قابل انفكاك زندگى بشر بوده اند؛ حتى آن زمان كه بشر توان تصور يك مبداء غير متناهى و قدرت مطلق را نداشته و به اشتباه به بت ها پناه مى برده و از آن ها استمداد مى جسته ، زندگى پرماجراى خود را با اميدوارى تواءم مى ساخته است . طبيعى ترين راز هستى راز نهاد هستى ارتباط محض با خالق هستى است . گويى سر حضور زبان تيز در درخواست از مبداء متعال بر استمرار فيض است . بدين معنا كه وجهه خاص هر موجود ارتباط با غنى مطلق است كه لحظه به لحظه ، هستى او در گرو عطا و فضل وى مى باشد. پس هستى با تمام حقيقتش ، زبانى است كه درخواست بقاى خود را مى نمايد؛ چه اگر كمتر آنى منع عطا فرمايد، همه چيز هيچ خواهد گرديد؛ لذا فرمود : و ان من شى ء الا عندنا خزائنه و ما ننزله الا بقدر معلوم : (23) و بدان كه هيچ چيزى در عالم نيست جز آن كه منبع و خزانه آن نزد ماست ، ولى ما از آن بر عالم خلق به جز به قدر معينى كه مصلحت است ، نمى فرستيم . و نيز فرمود : ان يشاء يذهبكم و ياءت بخلق جديد : (24) اگر بخواهد نسل شما آدميان را در زمين نابود مى كند و خلقى ديگر مى آفريند : كه همه از فقر محض در كنار غناى مطلق حكايت مى كند. محققان از اين درخواست باطنى به دعاى تكوينى ياد كرده اند. البته هم چنان كه سؤ ال در طلب اصل وجود، تكوينى است ، در احوال طبيعى موجودات نيز، مساءله به همين قرار است ؛ مثلا كودكى كه از مادر متولد مى شود، به زبان حال از خداى مهربانش غذاى متناسب با لب و دهان و حلقوم و دستگاه گوارش كودكانه خود طلب مى كند، چنان كه انسان نيز متناسب با سيستم خلقت خود، تكوينا غذا و لباس و دوا و احتياجات ديگر را مساءلت دارد؛ اصلا در جواب همين دعا و سؤ ال تكوينى است كه قرآن كريم فرمود : و آتاكم من كل ما ساءلتموه . (25) پس ، نهاد هستى در اصل وجود خود و در جميع حالات و حاجاتش لحظه اى از دعا منفك نيست و وجود دعا از لوازم حتميه و ضروريه اى است كه جمله مخلوقات از آن متنعم و به آن مفتخرند. البته گاهى در فلسفه ، از اين ارتباط به معلوليت تعبير شده ؛ آن گاه كه بحث در اصل ايجاد و صدور هستى است . و گاهى به معلوليت ياد شده است ؛ از آن نظر كه صحيفه هستى در محضر حضرت حق - جل و علا - حضور دارد. گاهى نيز به مخلوقيت و مقدوريت موصوف گشته ؛ بدان جهت كه منتخب دعا كننده در اختيار تام حضرت بارى تعالى قرار دارد. به هر تقدير، هر يك از اصطلاحات فوق ، در افق خاصى از مباحث فلسفى قرار دارند و با حفظ مراتب خود بايد لحاظ شوند. با اين حال ، متاءسفانه انسان از اين ارتباط تنگاتنگ سخت غافل مانده و به توهم آن كه ياد خدا تنها در ارتباطى اختيارى قرار دارد و به انتخاب و عملكرد او وابسته است ، از كلمه دعا جز همين حركت معمول ، چيزى درك نكرده است .
البته بايد دانست كه از جمله كمالات انسان ، همين است كه حاكميت مطلق خداى تعالى را در گستره نظام دريافته و به اطلاق ان الحكم الا لله ، (26) دانسته باشد كه از كران ازلى تا كران ابدى ، جز يك حكم واحد كارگر نيست و هر حركت و سكونى ، در افق اراده ازلى او بوده و خارج از حكم ابدى و لا يزالى او نخواهد بود. به هر جهت ، اين رشته خود سلسله بس دراز دارد كه تفصيل آن مجالى ديگر مى طلبد و بايد آن را به زمان مناسب خود واگذار نمود :
شناخت ما از دعا، به اعتبارات گوناگون داراى اقسام گوناگونى خواهد بود كه خود از شرايط، شئون و مقدمات قابل توجهى برخوردار است كه ان شاء الله در فصول آينده روشن تر خواهد شد. تقسيم به لحاظ هماهنگى زبان ، قلب و حقيقت O دعاى لفظى اين دعا به درخواستى زبانى كه با درخواست قلبى همراهى ندارد اطلاق مى شود. مى دانيم كه تطابق در مفهوم ، به تنهايى براى ترتب آثار كافى نيست ، چنان كه اگر آتش را در ذهن خود تصور كنيم - با آن مفهوم آتش بر اين تصور صادق است اما - هرگز تصور ما داراى آثار آتش كه حرارت و روشنايى باشد نخواهد بود. از اين رو، درخواست زبانى دعا ناميده مى شود، ولى فقط مفهوما؛ كه در اصطلاح فلسفى از آن به دعا به حمل اولى ياد مى كنند. در فلسفه آمده است : هر چيز آن گاه فرد راستين ماهيت خود است كه علاوه بر تطابق مفهومى (حمل اولى ) با ماهيت در مصداق (حمل شايع صناعى ) نيز منطبق باشد. در نتيجه لقلقه زبان - چون در مصداق ماهيت دعا بر آن صادق نيست - فرد راستين دعا نمى باشد. چنين كسى فقط در حد زبان به دعا مبادرت ورزيده ، ولى در واقع دعا نكرده است ، لذا نبايد به اجابت دعاى خود دل ببندد. در مثنوى معنوى آمده است :
دعايى كه در آن زبان با قلب همراه است (زبان ترجمان قلب است )، كه در اين صورت ، فرد راستين و حقيقى دعا بوده و به اجابت بسيار نزديك است . البته اين نوع دعا گاهى ممكن است ظاهرا اجابت نشود، ولى بايد دانست كه خود عبادتى است كه اجر قطعى بر آن مترتب است و تاءخير در اجابت فقط از مصلحتى برخاسته كه خداى متعال بر اسرار آن آگاه است . در اين معنا نهج البلاغه در وصيت اميرالمؤ منين به امام حسن عليه السلام اين چنين آمده است : و ربما ساءلت الشى ء فلا تؤ تاه و اءوتيت خيرا منه عاجلا و اجلا او صرف عنك لما هو خير لك فلرب امر قد طلبته فيه هلاك دينك لو اءوتيته : (27) چه بسا از خداى متعال چيزى را سؤ ال مى كنى كه به تو عطا نمى كند، ولى در عوض خير دنيايى يا آخرتى ديگرى به تو مى رساند. آن چيز از تو منع شده ، زيرا خير تو در آن نبوده ؛ چه بسا امرى را طلب مى كنى ولى نمى دانى كه اگر بدان برسى هلاك دين نصيب تو خواهد شد.
گاهى در دعا لفظ و معنى با هم مطابقت دارند و دل و زبان با هم همراهند، ولى مشكل در محدوديت علم شخص داعى است كه آن را مى خواهد. به اين معنا كه اگر بر اسرار آن واقف باشد، نه تنها آن را نمى خواهد، بلكه عميقا از آن دورى مى جويد. از امير مؤ منان عليه السلام نقل شده است كه انه سمع رجلا يقول : اللهم انى اءعوذ بك من الفتنه ، قال : اراك تتعوذ من مالك و ولدك ، يقول الله تعالى : انما اموالكم و اولادكم فتنه ، و لكن قل : اللهم انى اعوذ بك من مضلات الفتن : (28) حضرت امير عليه السلام شنيد كه مردى مى گويد : خدايا از فتنه ها به تو پناه مى برم ! حضرت فرمود : تو با اين دعا از خدا مى خواهى از زن ، فرزند و اموالت دورى گزينى ، زيرا خداى تعالى فرموده كه اموال و اولاد شما فتنه است ! پس به جاى آن بگو : خدايا فتنه هاى گمراه كننده را از من دور ساز. اين فرد در دعاى خود دورى از مال و فرزند خود را تقاضا مى كرد و نمى دانست كه چه مى گويد، اما در واقع از آنچه مى خواست بيزار بود. حضرت در جاى ديگرى مى فرمايند : و رب امر حرص الانسان عليه فلما ادركه ود ان لم يكن ادركه : چه بسا چيزى كه انسان براى رسيدن به آن حريص است ، ولى وقتى به آن مى رسد دوست مى دارد كه اى كاش هرگز به آن دست نمى يافت . آرى ، بسيارى از ما در نيايش هاى خود از خداى متعال چيزهايى طلب مى كنيم كه به راستى و در واقع آن ها را نمى خواهيم ، ولى خداى منان ديد كوتاه ما را جبران مى فرمايد و آن خواسته ها را عطا نمى كند. با اين حال چه بسا ما از عدم اجابت دعايمان نگران مى شويم و نمى دانيم كه گلايه از عدم اجابت ، جهل ديگرى غير از جهل اول است :
و امام صادق عليه السلام به راوى دستور مى فرمايد : و اعرف طرق نجاتك و هلاكك ، كيلا تدعو الله بشى ء، منه هلاكك و انت تظن فيه نجاتك ، قال الله عزوجل : و يدع الانسان بالشر دعائه بالخير و كان الانسان عجولا . (29) و مرحوم آيت الله ميرزا جواد آقا ملكى تبريزى در كتاب المراقبات مى فرمايد : و لعمرى ان هذا هو السر فيما يترائى ظاهرا من عدم استجابه دعاء الاخيار، و الله تعالى وعدهم صريحا الاجابه ، و ذلك لان الله تعالى فى غايه العنايه لعباده الصالحين ، و عنايه انما تقتضى ان يمنعه عما يضره واقعا و ان كان يعتقد فيه خيره و سعادته ، و هذا نظير قتل خضر عليه السلام الغلام ، فان ابويه من جهه جهلهما كانا يعتقدان خيرهما فى بقاء ولدهما، و دعوا الله فى ذلك و الله تعالى يعلم ان فى بقائه كفرهما و هلاكهما... و الله تعالى راءى انه جاهل فى ذلك و ان خيره فى خلافه ، فاءجابته الواقعيه انما هى باعطاء ما هو خير له واقعا، لا فيما يراه خيرا و فيه هلاكه و فيه ذلك معمول عند العقلاء فيما بينهم . در روايت نيز آمده كه پيامبر اكرم از خداى متعال خواست تا نفرين محب در حق محبوب را به اجابت نرساند، زيرا نفرين محب نسبت به محبوب ، خواست واقعى او نيست . و لطف پروردگار عالم نيز چنان است كه آن را اجابت نمى فرمايد. O دعاى ملحون گاهى دعا كننده در اثر عدم آشنايى يا عدم توجه ، لفظ دعا را به صورت غلط استعمال مى كند، در حالى كه درخواست روحى او خلاف آن را اراده كرده است . در روايات و اخبار، از اين دعا به دعاى ملحون تعبير شده است . در كتاب شريف عده الداعى ، ذيل حديثى از امام جواد عليه السلام آمده است كه اعراب الفاظ دعا، شرط اجابت يا ترتيب ثواب بر دعا نيست ، بلكه فقط در ادب حضور و زيبندگى بيشتر و نتيجه عالى تر اثر دارد، لذا جمله امام جواد عليه السلام : و دعائه اليه من حيث لا يلحن به منزله مدح اين نوع دعا نيست ، زيرا هرگاه كلمات دعا صحيح ادا شود، مقصود را بهتر ادا مى كند. دنباله فرمايش امام جواد عليه السلام ان الدعا الملحون لا يصعد الى الله نيز دلالت بر اين دارد كه دعا به صورت ملحون و غلط بالا نمى رود، زيرا اجابت دعا لطفى عظيم است كه خداوند بر بندگان روا داشته است و هرگز خلاف آن كرامت واقع نمى گردد. هم چنين فرمايش نبى اكرم صلى الله عليه و آله و سلم : ان الرجل الاعجمى من امتى ليقرء القرآن بعجمته فترفعه الملائكه على عربيه شاهد بر اين مطلب مى باشد كه اصل در دعا و مناجات با حق ، ارتباط روحى است . در همين رابطه نقل شده است كه شخصى خدمت اميرالمؤ منين عليه السلام رسيد و به ايشان عرض كرد : امروز بلال با مرد عربى مناظره مى كرد، در حين سخن مرتكب اشتباهى در لفظ شد و آن مرد به او خنديد. اميرالمؤ منين عليه السلام فرمودند : يا عبدالله ، انما يراد اعراب الكلام و تقويمه الاعمال و تهذيبها، ما ينفع فلانا اعرابه و تقويمه لكلامه اذا كانت افعاله ملحونه اقبح لحن و ماذا يضر بلالا لحنه فى كلامه اذا كانت افعاله مقومه احسن تقويم و مهذبه اسحن تهذيب . آرى ، به قول حكيم قاآنى : از اشهد فصيح ، به است اسهد بلال . مرحوم ابن فهد حلى نيز در ذيل اين حديث مى فرمايد : اين حديث روشن مى كند هم چنان كه لحن (غلط) در لفظ راه دارد، در عمل هم راه دارد و اين لحن داراى ضرر فراوان است . (30) در روايتى از امام جواد عليه السلام مى خوانيم : ما استوى رجلان فى حسب و دين قط الاكان افضلهما عندالله عزوجل آدابهما. قال الراوى : قلت جعلت فداك قد علمت فضله عند الناس فى النادى و المجالس ، فما فضله عندالله عزوجل ؟ قال : بقراءه القرآن كما انزل و دعائه الله عزوجل من حيث لا يلحن ، و ذلك ان الدعاء الملحون لا يصعد الى الله عزوجل . (31) O دعاى قلبى دعايى است كه در آن لفظ وجود ندارد، بلكه فقط قلب متوجه خداوند است ، و پيوسته اين ارتباط باطنى و راستين بين عبد و رب برقرار مى باشد، كه اين حقيقت دعا و بهترين حال يك انسان است . O حال طلب خواسته اى است كه انسان باطنا آن را مى خواند، ولى هنوز آن را از خداى خود نخواسته است . خداى متعال اين خواسته را نيز اجابت مى كند، اما چه بسا اين اجابت در اثر عمل شايسته اى بوده كه قبلا انجام داده يا به عوض دعايى بوده است كه براى امر ديگرى داشته و به جهت مصلحتى به اجابت نرسيده است . اين مضمون هم در ادعيه و روايات زياده مشاهده مى شود. امير المؤ منين عليه السلام در دعاى كميل به خداى متعال عرض مى كند : اللهم مولاى ، كم من قبيح سترته و كم من فادح من البلاء اقلته و كم من عثار وقيته و كم من مكروه دفعته و كم من ثناء جميل لست اهلا له نشرته . و در دعاى افتتاح وارده شده است : فكم يا الهى بن كربه قد فرجتها و هموم قد كشفتها و عثره قد اقلتها و رحمه قد نشرتها و خلقه بلاء قد فككتها . در روايتى از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم نقل شده كه حضرت فرمودند : هر كس روز دوشنبه و پنج شنبه را در ماه شعبان روزه بگيرد، حق تعالى بيست حاجت از حوايج دنيا و بيست حاجت از حوايج آخرتش را برآورده مى سازد. اين شواهد نشان مى دهند كه بسيارى از حوايج واقعى انسان كه مورد درخواست واقع نشده يا هنوز انسان شعور به آن حوايج پيدا نكرده نيز به اجابت مى رسند. O دعاى تكوينى دعايى كه فقط نظام تكوين خواهان آن است . اصولا نظام طبيعى عالم چنان تنظيم شده است كه به تمام نيازهاى موجودات ، گياهان ، حيوانات و... جواب مثبت داده و آن را آماده ساخته است ؛ همانند غذاى متناسب با نوزاد كه در سينه مادر قبل از تولد آماده سازى شده و كودك با تمام وجود خواهان آن است . در قرآن كريم آمده است : يساءله من فى السموات و الارض (32) تمام آنچه در آسمان و زمين هستند، از خداى خود سؤ ال مى كنند. و نيز و آتاكم من كل ما ساءلتموه و ان تعدوا نعمه الله لا تحصوها : (33) تمام آنچه را شما درخواست كرديد عطا نموديم و اگر نعمت هاى خدا را بخواهيد بشماريد، نخواهيد توانست . روشن است كه انسان هرگز توانايى طلب نعمت هاى غير متناهى اى را كه بدان ها محتاج است ندارد، پس تمام نعمت هايى كه در عالم خارج هست - كه قابل شمارش هم نمى باشد - بخشش و اجابت تكوينى پروردگار عالم است . ناگفته نماند كه بسيارى از مواهب الهى ، اصلا در مسير فكر انسان قرار نمى گيرد تا انسان آن را تمنا نمايد، از اين رو اگر دستگاه آفرينش ، بسيارى از نيازهاى ما (مانند انواع و اقسام ميوه ها، سبزى ها، رنگ ها، زيبايى ها و... را در خود نداشت ، در توان هيچ فكر و انديشه اى نبود كه حتى يكى از آن ها را تصور كند و سپس تمنا نمايد. مثلا اگر ميوه هاى زمستانى و تابستانى خلق نمى شد، در توان كدامين فكر بود كه آن ها را تصور كند و درخواست نمايد؟ پس ، بيشترين عطاياى الهى در جواب به حاجات تكوينى انسان است ، بدون آن كه تقاضايى از ما در كار باشد. فقط اوست كه مى داند اين موجود خاص به چه چيزهايى محتاج است و بدون اين كه درخواستى در كار باشد، از راه لطف به او عطا فرموده است .
O قابل ذكر است كه تقسيم دعا به اقسام شش گانه فوق ، نوعى از حصر عقلى نمى باشد، لذا امكان افزايش آن خصوصا در زمينه هاى عرفانى وجود دارد؛ در عين حال ، اين مقوله فعلا از بحث ما خارج است . دعا در مرتبه لفظ نيست با توجه به مطالب گذشته روشن شد كه دعا حقيقتى است كه از سطح لفظ بى جان ، خارج بوده و داراى روح خاصى است كه همان ارتباط دقيق بين داعى (دعا كننده ) و مدعو (دعا شونده ) است . به ديگر بيان ، در دعا پس از به كارگيرى الفاظ - البته در جايى كه لفظ در كار است - بايد اراده استعمالى همراه با اراده اى جدى باشد كه معلول همان جذب و انجذاب و حالت معنوى انسان است ؛ يعنى انسان آنچه را مى خواند، به راستى همان را هم بخواهد. بنابراين ، حقيقت دعا اگر مورد تحليل قرار گيرد، خود بندگى و عبادت حضرت حق است ، به طورى كه مى توان گفت هر نوع عبادتى كه از سوى بندگان صورت مى پذيرد، نوعى نيايش ، دعا و درخواست لطف و كرامت الهى است . در همين رابطه ، استاد بزرگوار علامه طباطبايى رحمه الله در الميزان به خطاى نويسنده المنار كه توهم كرده است هر عبادتى دعا نيست (مانند روزه كه نمى توان آن را دعا دانست ، هر چند عبادت است ) اشاره فرموده و جواب داده اند كه دعا، تحليلا عبارت از طلب رحمت از مقام ربوبى است . پس روزه نيز كه خود نوعى طلب كمال ، رشد و رحمت است ، تمنا و درخواستى بسيار بااهميت مى باشد. (35) در نتيجه ، مباحث گذشته حاكى از آن است كه اگر زبان درخواست كند، ولى قلب در سراپرده غفلت باشد، از گوينده اين الفاظ درخواست و نيايشى حقيقى نيست ، بلكه بين زبان سر و زبان قلب نيز دوگانگى در كار است ؛ يعنى زبان سر چيزى را مى خواهد كه زبان قلب از درخواست آن سرباز مى زند! به طور مثال گاهى ديده مى شود كه پدرى براى هدايت فرزند خود دست به دعا برمى دارد و از خداى متعال درخواست مى كند كه فرزندش در راه خدا قدم بردارد، ولى همين پدر در مرتبه عمل كارى مى كند كه به ضلالت فرزند مى انجامد؛ مانند معاشرت هاى نامطلوب يا ايجاد جو غير مناسب در محيط خانواده . مسلم است كه خواسته قلبى اين پدر رشد فرزند نيست ، زيرا تا وقتى توجه قلبى مقدم بر خواسته زبانى نباشد، دعاى لفظى منشاء اثرى نخواهد بود؛ همانند مريضى كه سلامت خود را درخواست مى كند، ولى از انجام هرگونه عملى كه در شفاى او مؤ ثر است خوددارى مى نمايد. بى گمان در چنين مواردى دعا نافذ نيست . اميرالمؤ منين عليه السلام در همين رابطه به امام حسن عليه السلام مى فرمايد : فان العطيه على قدر النيه . (36) علامه طباطبايى رحمه الله در شرح اين سخن نوشته اند : ان الاستجابه تطابق الدعوه فما ساءله السائل منه تعالى على حسب ما عقد عليه حقيقه ضميره و حمله ظهر قلبه هو الذى يؤ تاه لا ما كشف عنه قوله و اظهره لفظه فاءن اللفظ ربما لا يطابق المعنى المطلوب كل المطابقه كما مر بيانه فهى احسن جمله و اجمع كلمه لبيان الارتباط بين المساءله و الاجابه . (37) ناگفته نگذاريم كه به اين حالات ، در روايات قلب ساهى گفته مى شود. در عده الداعى از امام صادق عليه السلام نقل شده است : ان الله لا يستجيب دعائا بظهر قلب ساه فاذا دعوت فاقبل ثم استيقن بالاجابه . (38) و نيز از حضرت امير عليه السلام نقل شده است كه فرمود : لا يقبل الله دعاء قلب لاه : (39) خداوند دعاى فردى را كه از روى (غفلت ) و بازيگرى دعا كند اجابت نمى فرمايد. در تفسير الميزان در ذيل اين دو روايت آمده است : و السر فيه عدم تحقق حقيقه الدعاء و المساءله فى السهو و اللهو : (40) راز اين عدم استجابت آن است كه دعا از روى حقيقت نبوده است .
|
