شخصيت و قيام زيد بن على (ع )

سيد ابوفاضل رضوى اردكانى

- ۱ -

فهرست مطالب 
 پيشگفتار
 انگيزه نگارش
 درس آموزنده
 فصل اول : ويژگى هاى شخصى
 پدر زيد بن على (ع )
 موقعيت سياسى امام سجاد (عليه السلام )
 امام سجاد (ع ) و فتنه عبداللّه زبير
 فرزندان امام سجاد (عليه السلام ):
 مادر زيد (ع )
 مشخصات زيد (عليه السلام )
 نقش انگشتر
 سيماى زيد (ع )
 همسران وى
 فرزندان زيد
 فصل دوم : تولد
 تاريخ ولادت
 نظر ما
 نور اميد
 رؤ ياى امام چهارم (ع )
 نامگذارى
 اين همان زيد است
 فصل سوم : پيشگوئيهاى پيشوايان درباره زيد
 پيشگوييهاى پيامبر (صلى اللّه عليه و آله )
 زيد و يارانش بدون حساب داخل بهشت مى شوند
 همنام زيد
 اخبار غيبى اميرالمؤ منين على (ع )
 مقام بزرگ
 در اينجا او را به دار مى زنند
 درود خدا بر او و همرزمانش
 در راه عراق
 سخن جانسوز امام چهارم (عليه السلام ) درباره زيد (عليه السلام )
 ترا به خدا پناه مى دهم
 خير امام باقر( عليه السلام )
 عموجان ترا به خدا پناه مى دهم
 فصل چهارم : فضائل زيد (ع )
 مقام علمى زيد بن على (ع )
 عالم آل محمّد (صلى اللّه عليه و آله )
 احترام فوق العاده امام صادق (ع ) نسبت به زيد (ع )
 بزرگان شيعه و شخصيت علمى زيد (ع )
 بزرگان اهل سنت و شخصيت علمى زيد
 نشو و نماى زيد (ع )
 احاطه علمى زيد (ع )
 زيد بن على (ع ) مفسر و همراز قرآن
 او در زندان تفسير قرآن مى گفت
 عظمت قرآن از نظر زيد (ع )
 در مجلس حاكم كوفه
 زيد بن على (عليهماالسلام ) محدث و فقيه اهلبيت
 جامع كتب اربعه
 روايات زيد بن على در كتب اربعه
 طبقه زيد بن على (ع ) در حديث
 طريق صدوق به زيد بن على (ع )
 كاتب و راوى صحيفه سجاديه
 داستانى شيرين و جالب
 خبر ناگوار
 صحيفه كامله
 صحيفه اى ديگر
 ملاقات با امام
 رؤ ياى رسول خدا
 هزار ماه جنايت !!
 شخصيت علمى و تاءليفات زيد (ع )
 كتاب (( الصفوه )) و مساءله امامت
 شاگردان زيد (ع )
 حافظه قوى
 زيد مرد بيان و بحث
 چند اعتراف جالب
 اعتراف دشمن
 فرازهائى از سخنان زيد (ع )
 سخنان زيد (ع ) را مى نوشتند
 مناظره زيد و علماى شام
 زيد در مقام بحث
 نمونه اى دعاهاى زيد (ع )
 زيد (ع ) شاعر و سخن سرا
 اميرالمؤ منين (عليه السلام ) با ديگران قابل مقايسه نيست
 مقام زهد و پرهيزگارى زيد (ع )
 شهيد راه حق
 مبارز شب زنده دار
 چه حال عجيبى
 نور ايمان
 او دائم الصلوة بود
 اطاعت حق
 فصل پنجم : زمينه انقلاب
 جنگهاى داخلى
 قوانين اسلام
 حفظ آرامش
 رژيم فاسد بنى اميه
 جنايات بنى اميه
 مقام اعلاى خلافت
 عصر زيد
 چهره هشام
 ترسيمى ديگر از چهره هشام
 علاقه هشام به دودمان اميه
 مفاخره زيد با هشام
 در مجلس هشام
 اين زندگى ذلت است
 خواب عبدالملك
 مردم ، مرگ هشام را جشن گرفتند
 انتقام پس از مرگ
 فصل ششم : فلسفه قيام
 انتقام خون حسين (عليه السلام )
 بذر نهضتها
 قيام توابين
 يالثارات الحسين (ع )
 قيام مختار
 قيام مختار به اذن امام بود
 زيد خونخواه شهيدان
 وجه تشابه
 اصلاح امور ملت
 تشكيل حكومت اسلامى
 چرا ائمه دين عملا تشكيل حكومت ندادند
 فرهنگ اسلام
 كمك به انقلابيون
 ائمه (ع ) خواستار اصلاح امت بودند
 قيام زيد به اذن امام (ع ) بود
 چرا امام مستقيما در نهضت زيد شركت نكرد
 زيد (ع ) مردم را به رضاى آل محمّد (ص ) دعوت مى نمود
 سخن جالب مامقانى - تشكيل حكومت اسلامى
 قول سيد عليخان حويزى
 خطابه آتشين زيد
 متن سخنرانى زيد (ع )
 زيد در مدينه
 حوادثى قبل از قيام
 برخورد شديد زيد با خليفه سفاك اموى
 آزادمنشى زيد (عليه السلام )
 هشام به امام باقر (ع ) اهانت كرد
 زيد (عليه السلام ) در شام به زندان مى افتد
 اختلاف بر سر موقوفات پيامبر (ص ) و اميرالمؤ منين (ع )
 ريشه اين صدقات و موقوفات
 در مجلس فرماندار مدينه
 در مسجد
 توطئه بر ضد زيد
 فصل هفتم : مقدمات قيام
 زيد در كوفه
 زيد را از كوفه بيرون كردند
 بازگشت به كوفه
 كوفه مهد انقلاب
 اعلام آمادگى
 تصميم نهائى
 ناصحان و تسليم طلبان
 راه زيد بن على (ع ) با حسين بن على (ع ) يكى بود
 دو علت ديگر
 جواب زيد به ناصحان
 فصل هشتم : قيام و شهادت زيد
 كوفه آبستن انقلاب
 ازدواج در كوفه
 فرستادگان زيد براى دعوت مردم به قيام
 شخصيت هاى معروفى كه به زيد (ع ) پيوستند
 پشتيبانى ابوحنيفه ، فقيه عراق
 پاسخ ابوحنيفه
 نهضت زيد عمومى بود
 سؤ ال بيجا
 دشمن آگاه شد
 هشام از اوضاع كوفه مطلع شد
 نامه هشام
 در جستجوى خانه امن
 كشف مخفيگاه
 شهادت دو تن از ياران زيد (عليه السلام )
 اميد به پيروزى
 تاريخ شروع قيام
 اعلام حكومت نظامى در كوفه
 خيانت مردم در كوفه
 در جستجوى زيد (ع )
 شعار ياران زيد (ع )
 ياران كجا رفتند
 تب جنگ بالا گرفت
 صبح انقلاب
 اولين برخورد مسلحانه
 تعداد ياران زيد
 نبرد خونين يا حماسه جاويد
 آغاز جنگ
 سخنان زيد (عليه السلام ) در ميدان نبرد
 لشكركشى دشمن
 نخستين روز جنگ
 اولين پيروزى در ميدان نبرد
 نبرد زيد (عليه السلام )
 زيد قهرمان
 تاكتيك نظامى
 محصور شدگان مسجد
 حمله به طرف مسجد
 فرياد نصر بن خزيمه افسر رشيد ارتش زيد
 جنگ اطراف مسجد و بازار
 آتش جنگ زبانه مى كشد
 حمله متقابل دشمن
 تلفات دشمن
 شب هولناك
 دومين روز جنگ
 شهادت نصر بن خزيمه
 صفوف منظم انقلابيون
 اشك قهرمان در ميدان جنگ
 نقشه جالب
 شهادت معاوية بن اسحاق
 فاجعه جانگداز شهادت زيد بن على (ع )
 آخرين كلام در جبهه جنگ
 مرگ قهرمان
 آخرين پيام
 تاريخ شهادت
 فصل نهم : پس از شهادت
 دفن بدن
 نبش قبر و بيرون آوردن جسد زيد (ع )
 سخنرانى استاندار عراق
 متن سخنرانى
 بالاى دار
 نگهبانى دار
 بدن پاك زيد (ع ) را آتش زدند
 سر مقدس زيد را به شام فرستادند
 سر زيد در مدينه
 مدفن سر
 كرامات زيد (ع )
 زيارتگاه زيد
 انعكاس شهادت زيد (ع ) و شكست نهضت
 در كوفه
 فصل دهم : تاءثير امام صادق در شهادت زيد
 اشكهاى جانسوز امام صادق (ع ) در فقدان زيد
 به ياد عمويم مى گريم
 چهار سال بالاى دار!
 خدا مرا در آن خونها شريك گرداند
 نامه غم انگيز
 درود خدا بر او باد
 يك چيز ديگر طلب دارند
 در پناه خدا
 امام صادق (ع ) بر عمويش زيد (ع ) نماز خواند
 مقام معنوى همرزمان زيد (ع )
 كمك امام صادق به بازماندگان شهيدان
 فصل يازدهم : شعرائى در عزاى زيد شعر سروده اند
 اثر انقلاب در اشعار سخن سرايان
 شعراى آزاده اى كه درباره زيد (عليه السلام ) شعر و مرثيه سروده اند
 قصيده عينيه سيد
 اسماعيل ، از گفتارت متشكريم !
 فصل دوازدهم : علل شكست قيام
 علل شكست
  1 - وجود ارتش عظيم شام در عراق
  2 - نقش جاسوسان و عوامل نفوذى
  3 - مسئله خلافت
  4 - خيانت مردم كوفه
  5 - دعوت عباسيان
  6 - مساءله امامت
 فصل سيزدهم : نتايج قيام
 نتايج قيام
 سقوط امويان
 لباس سياه
 فاتحان عباسى روى اجساد بنى اميه نشستند و غذا خوردند
 اثر قيام در حكومت بنى عباس
 قيام نفس زكيه
 قيام ابراهيم بن عبداللّه
 قيام محمّد بن ابراهيم طباطبا
 نهضت ابوالسرايا
 ملاقات با ابوالسرايا
 خداوند بر ملائكه مباهات مى كند
 شركت علويون در نهضت ابوالسرايا
 نهضت ابوالسرايا
 تشكيل حكومت زيدى در يمن
 قيام در طالقان
 قيام يحيى بن عمر در كوفه
 قيام صاحب زنج
 تشكيل حكومت علوى در طبرستان
 حكومت طبرستان
 زيد (ع ) مدعى امامت نبود
 امام هشتم (ع ) از زيد دفاع مى كند
 سخن سيد عليخان
 زيد به امامت ائمه معصومين (عليهم السلام ) ايمان و اقرار داشت
 حجت زمان
 مهدى (عليه السلام ) قيام مى كند
 ائمه دوازده نفرند
 آن دو را لعنت مى كنم
 علت چه بود؟
 گفتگوى مرد زيدى با شيخ مفيد
 فصل چهاردهم : بررسى و رد روايات قدح و نكوهش
 مقدمه بحث
 خبر اول
 خبر دوم
 خبر سوم
 خبر چهارم
 خبر پنجم
 خبر ششم
 خبر هفتم
 خبر هشتم
 مهمترين حربه مخالفين نسبت به قيام زيد (ع )
 فصل پانزدهم : زيد از ديدگاه علماى اسلام
 علماى شيعه و شخصيت زيد
 1 - شهيد اول قيام زيد را به اذن امام مى داند
 2 - شيخ مفيد زيد را ستايش مى كند
 3 - شيخ طوسى و شهادت به فضيلت و كمالات زيد:
 4 - نظر شيح بهاء الدين عاملى درباره مقام و مرتبه زيد
 7 - كلام اردبيلى درباره عظمت زيد (عليه السلام )
 9 - نظريه علامه مجلسى راجع به مقام و منزلت زيد (عليه السلام )
 11 - مامقانى :
 12 - مرحوم سيد عليخان شيرازى در (( (رياض المساكين ) )) مى فرمايد: ((كان زيد بن
 13 - شعبى گويد:
 15 - صاحب (( رياض العلماء )) گويد
 16 - ناصرى در جلد پنجم نامه دانشوران گويد
 17 - مرحوم سيد عليخان در (( نكت البيان )) گويد
 18 - علامه امينى
 19 - علامه سيد محسن امين در (( اعيان الشيعه ))
 20 - استاد معظم ما، فقيه عاليقدر حضرت آية الله العظمى منتظرى (مد ظله ضمن بحثولايت فقيه فرمود:
 21 - آية اللّه سيد ابوالقاسم موسوى خوئى مدظله
 22 - دفاع علامه امينى از شيعه و زيد (عليه السلام )
 جنايات دشمنان اهل بيت
 سخنان علماى بزرگ اهل سنت درباره شخصيت زيد
 فصل شانزدهم : فرزندان زيد
 فرزندان زيد (عليه السلام )
 يحيى بن زيد قهرمان انقلاب جوزجان
 يحيى به امامت امام صادق و ائمه حق (عليهم السلام ) اعتراف داشت
 عقيده يحيى درباره علم امام (عليه السلام )
 گريه ها و حزن و اندوه شديد امام در فقدان يحيى
 مقدمات خروج
 يحيى در مدائن
 در رى و سرخس
 در بلخ
 بازداشت يحيى
 يحيى از زندان آزاد مى شود
 شيعيان از زنجيرى كه به دست و پاى يحيى بود نگين انگشتر ساختند
 قيام يحيى
 جنگ در ابرشهر (نيشابور)
 نبرد خونين جوزجان
 سخنان يحيى در جبهه جنگ
 شهادت يحيى
 جسد يحيى
 يك اشتباه
 جوزجان
 عيسى بن زيد
 فضائل عيسى
 اشتباه مامقانى
 رجال اين حديث
 (( (موتم الاشبال ) )) يتيم كننده شير بچه گان
 نبرد عيسى
 عيسى يكى از رهبران نهضت بود
 ملاقات با عيسى
 تاءمين دشمن
 اشعار در روى ديوار
 ديدار دوستان
 برخورد سفيان ثورى با عيسى
 كشف مخفيگاه
 گفتگو با خليفه عباسى
 در زندان
 مرگ عيسى
 ملاقات با خليفه
 فرزندان عيسى
 حسين بن زيد (ربيب امام صادق عليه السلام )
 قيام حسين بن زيد
 نصيحت عبداللّه بن حسن
 محمّد بن زيد
 اعتقاد راسخ محمّد بن زيد در مساءله امامت
 گذشت و فداكارى محمّد بن زيد
 فرزندان محمّد
 فصل هفدهم : زيد و زيديه
 زيد بن على و زيديه
 زيد از ديدگاه زيديه به قلم امام عبدالعزيز بن اسحاق
 اصول اعتقادات زيديه
  1 - توحيد
  صفات خدا
  2 - عدل
  3 - (وعد) و (وعيد)
 (( منزلة بين المنزلتين )) جايگاه متوسط
 زيديه و مساءله خلافت
 علت خلافت ابى بكر و...
 تقدم مفضول بر افضل
 اعتقاد به امامت زيد بن على (عليه السلام )
 شرايط امام
 علم و شمشير
 جنگ با دشمنان حق
 فرقه هاى زيديه
 جاروديه
 جاروديه و علوم اهل بيت (عليهم السلام )
 سليمانيه
 بتريه
 صالحيه
 قاسميه
 يعقوبيه
 زيديه و اماميه
 عقائد مشترك زيديه و اماميه
 عقايد مشترك اصولى بين زيديه و اماميه
 اختلافات بين اماميه - زيديه
 رافضه و زيديه
 اصناف رافضه
 بررسى اقوال
 دو شاهد تاريخى
 سخن قابل اعتماد
 فصل هجدهم : فهرستى از كتب زيديه
 مسند زيد يا مجموعه فقهى
 نام كتاب
 نگارنده كتاب
 تنظيم كتاب
 مقدمه كتاب
 اهميت اين كتاب
 طرق ائمه زيديه در سند كتاب
 شرح و حاشيه ها
 احاديث و اخبار كتاب
 رؤ وس و ابواب كتاب
 كتب معتبر زيديه پس از (( مسند الامام زيد (عليه السلام ) ))
پيشگفتار 
بسمه تعالى
تاريخ شيعه با خون نوشته شده است ، و راز بقاء و عظمت اين مكتب همان فداكارى ها و مجاهدت هاى رهبران راستين و مردان شايسته و تربيت يافته آن است . از آن روزى كه مسير خلافت اسلامى و رهبران صحيح مردم ، كه پايه گذار آن شخص رسول اكرم (صلى اللّه عليه و آله ) بود، به دست عده اى نالايق و هوسران افتاد، شيعيان به رهبرى پيشوايان خود در مقابل آن انحراف بزرگ قيام كردند و ائمه معصومين از خاندان پاك پيامبر كه خداوند رسالت رهبرى امت اسلام را در زمان فقدان پيامبر مسلمين به عهده آنان نهاده بود به روشنگرى و جهاد بپا خاستند.
چهره درخشان فرزندان پاك پيامبر كه مدافعان راستين اين مكتب بودند، در تاريخ پر هيجان شيعه مى درخشد.
رهبران و پيشوايان شايسته شيعه گاهى با جهاد، و گاهى با سكوت و گاهى با نبرد مسلحانه ، در حفظ و عظمت ميراث پيامبر كه قرآن و عترت و سنت بود و به تعبير واقعى آن ((تشيع )) است كوشيدند.
نهضتها و قيام هاى خونين آنان بيش از هر عامل ديگر به مكتب جان و حركت داد.
و در اين ميان قيام خونين و نهضت ثمربخش زيد بن على (عليه السلام ) شعله اى درخشان و گرم بود كه پايه هاى حكومت هاى پوشالى خلفاى غاصب را لرزاند و به شيعيان نور و حركت و گرمى بخشيد.
با قاطعيت مى گويم : قيام زيد بعد از قيام خونين حسين بن على (عليه السلام ) شكوهمندترين و شورانگيزترين نهضت مقدسى بود كه در عالم شيعه به وقوع پيوست ، و ديگر نهضتها از اين دو نهضت اصيل مايه گرفتند.
انگيزه نگارش  
نام پرافتخار زيد بن على بن الحسين (عليهم السلام )، با انقلاب خونين و قيام خدا پسندانه اش همراه است .
و هر كس نام ((زيد)) را شنيده باشد، كم و بيش قيام و شهادت او نيز به گوشش خورده است ، شايد افراد زيادى باشند كه بخواهند بدانند، زيد كه بود؟ و انگيزه قيامش چه بود؟ و نتيجه آن قيام چه شد؟ و بالاخره اين ابهام را درك كنند و ماهيت آن را بدانند.
شايد تاكنون كتابى در اين زمينه بدين نحو (مبسوط و تحقيقى ) نوشته نشده باشد و تنها كسانى كه اطلاعاتى از حالات و قيام زيد بن على (عليهماالسلام ) دارند در لابلاى كتب مختلف روانى و تاريخ اسلامى و يا بعضى كتاب ها و جزوات مستقلى كه شامل شرح حال اين مجاهد بزرگ است ديده باشند.
از آنطرف ، اظهار نظرهاى متضاد و متغاير پيرامون ماهيت قيام اين رجل انقلابى آل محمّد (صلى اللّه عليه و آله ) تا اندازه اى سبب ابهام شخصيت و نهضت او براى بعضى از افراد مسلمان شده است .
بزرگان شيعه و علماى رجال - از قدما تا متاءخرين و معاصرين - قيام او را نهضتى اصيل و حساب شده و با رضايت امام صادق و اذن و نظريه معصوم (عليه السلام ) مى دانند.
ليكن ، برخى با نظرى غير محققانه و سطحى ، قيام زيد را يك قيام خودسرانه و بدون رضايت و نظر امام مى پندارند.
و ما (( ان شاء اللّه )) در اين كتاب ، ثابت خواهيم كرد كه : نهضت حضرت زيد بن على (عليه السلام ) نهضتى اصيل و قيام ثمربخش و آموزنده بوده است . و كاملا با نظر و رضايت امام (عليه السلام ) و اذن معصوم صورت گرفته است .
و علت خفاى اين حقيقت و ابهام آن ، موقعيت سياسى امام صادق (عليه السلام ) و تدبير محتاطانه رهبر انقلاب و مقتضاى جنبش بوده است . و در واقع مى توان گفت : زيد (عليه السلام ) فرمانده انقلاب آل محمّد (صلى اللّه عليه و آله ) به رهبرى سرى امام صادق (عليه السلام ) بوده است .
و اين كتاب روشنگر حقايق بالاست .
درس آموزنده 
چون نهضت انبياء و ائمه (عليهم السلام ) و پيشوايان بزرگ اسلامى ، هميشه سرمشق و درس آموزنده اى براى توده هاى مسلمان بوده است .
لذا لازم است ما زندگانى و قيام حضرت زيد بن على (عليهماالسلام ) را به طرز شايسته و دقيق بررسى كنيم ، و از تجزيه و تحليل آن نتيجه مثبت بگيريم . و به يارى خدا راه اين مجاهد بزرگ اسلام را ادامه داده و همانطورى كه امام حسين (عليه السلام ) فرمود: (( لكم فى اسوة )) انقلاب من سرمشق شماست ، مكتب آنان را الهام بخش زندگى خويش قرار دهيم .
تشكر و قدردانى
از دانشمند مبارز و متعهد حضرت حجة الاسلام و المسلمين جناب آقاى سيد حسين آيت اللهى شيرازى دامت بركاته (امام جمعه محترم شهرستان جهرم )، كه مرا در تاءليف اين كتاب ترغيب فرمودند، صميمانه تشكر و قدردانى مى كنم .
سلامتى و موقعيت اين روحانى خدمتگزار و مسؤ ول و همه مسلمانان را در راه نشر احكام قرآن و تنوير افكار عمومى از خداوند بزرگ مسئلت دارم .
مؤ لف
فصل اول : ويژگى هاى شخصى 
بسم اللّه الرحمن الرحيم
پدر زيد بن على (ع )  
پدر عاليقدر زيد، امام على بن الحسين (عليهماالسلام ) امام چهارم شيعيان است ، او امامى معصوم و شخصيتى بى نظير بود. البته شرح حال اين پيشواى بزرگ اسلام در كتب مستقل و ارزنده نوشته شده است و ما در اينجا لازم نمى دانيم كه به نحو تفصيل متعرض حالات ايشان شويم ، فضائل اين امام عاليمقام بى كران و بى انتها است .

((كتاب فضل تو را آب بحر كافى نيست

كه تر كنم سرانگشت و صفحه بشمارم ))

امّا بنحو اشاره در زهد و تقوا مردى بى نظير بود (( كان قد بلغ الغاية فى العبادة و التدين )) ⁽¹⁾ يعنى او به انتها درجه تقوا و تدين نائل شده بود. بطورى كه از كثرت عبادت ، بستگان و آشنايان ايشان وحشت هلاكت او را داشتند، و آن حضرت را از عبادات طاقت فرسا و مشقت آميز نهى مى كردند، ولى او ترتيب اثر نمى داد، و يك لحظه از توجه به خدا غافل نبود.
او در علم و فقه و فضائل همتائى نداشت (( فلم ير هاشميا افضل و لا افقه منه )) ⁽²⁾ در بين خاندان بنى هاشم از او افضل و افقه ديده نشد وى در كرم و احسان وجود و سخاوت ضرب المثل بود.
(( و كان يخرج فى الليل حاملا الدنانير و الدراهم فيوزعها على الفقراء...)) ⁽³⁾ يعنى (در نيمه هاى شب ، پول و خرجى را خود شخصا به در خانه تهيدستان مى برد و بين آنان تقسيم مى كرد) پس از آنكه حضرت را مسموم ساختند و چشم از جهان بست ، فقرا فهميدند كه ، سرپرست و دلسوز آنان ، امام سجاد بوده است .
موقعيت سياسى امام سجاد (عليه السلام ) 
وى در انقلاب كربلا دوش بدوش پدر معصومش امام حسين (عليه السلام ) و ساير شهدا همراه بود و خداوند او را بوسيله بيمارى از مرگ در آن موقعيت حساس نجات داد، او در سخت ترين دوره ها بار مسؤ وليت امامت را به دوش كشيد و به خاطر نجات توده ها از اسارت ، زنجير اسارت را به خود حمل كرد و پس از واقعه عاشورا در كوفه و شام و سپس در مدينه به رسالت الهى و انقلابى خويش ادامه داد.
امام در عصرى قرار گرفته بود كه فشار و خفقان و رعب از ناحيه حكومت اموى همه جاى كشور وسيع اسلامى آن روز را احاطه كرده بود.
عصر امام سجاد، عصر نهضتها و خونخواهى و قتل و كشتار بود. او رسما نهضت مقدس مختار بن ابى عبيده ثقفى را چون در راه هدف صحيح و طرفدارى از حكومت علوى و انتقام خون شهيدان كربلا بود تصويب كرد و مختار را مورد تفقد و مرحمت قرار مى داد.⁽⁴⁾
امام سجاد (ع ) و فتنه عبداللّه زبير 
در فتنه عبداللّه زبير و قيام او عليه بنى اميه ، امام معصوم ما به هيچ وجه دخالت نداشت ، چون قيام فرزند زبير بخاطر برگرداندن مجراى خلافت به مسير اصلى خود نبود، بلكه نهضتى بود كه روى منافع شخصى خود عبداللّه و طرفدارانش دور مى زد، و از حقوق از دست رفته ملت اسلام مخصوصا حق اهل بيت پيامبر سخنى در ميان نبود، لذا امام سجاد در اين موقعيت سخت به فكر فرو رفته بود و از سرنوشت امت بسيار بيمناك بود. ابوحمزه ثمالى ، يار وفادار حضرتش مى گويد:⁽⁵⁾
((به در خانه امام سجاد رسيدم ، خواستم دق الباب كنم ، ادب نسبت به امام اين اجازه را به من نداد، نشستم تا خود امام از خانه بيرون آمد، سلام و عرض ادب كردم ، جوابم داد و مرا دعا فرمود. آنگاه با او به كنار ديوارى رسيديم .
فرمود: ابا حمزه اين ديوار را مى بينى ؟
عرض كردم : بلى ، فرزند پيغمبر. فرمود: روزى بر همين ديوار تكيه زده بودم و بسيار محزون و گرفته بودم ، ناگهان مردى خوش صورت و خوش لباس بر من ظاهر شد، و روبروى من به من مى نگريست ، سپس گفت : اى على بن الحسين ، چرا تو را غمگين و محزون مى بينم ؟ آيا بر دنيا غصه مى خورى ؟ و حال آنكه رزقى است حاضر، و خوب و بد از آن برخوردارند، گفتم : نه براى دنيا غصه اى ندارم ، گفت : و اگر ناراحتى تو براى آخرت است ، و حال آنكه آن وعده ايست درست و ملكى قاهر بر آن روز حاكم است ، گفتم : نه براى آخرت هم نگران نيستم ، پرسيد: پس اين گرفتگى و حزن تو از چيست ؟
گفتم : از سرنوشت ملت اسلام ، از فتنه پسر زبير بيمناكم .⁽⁶⁾
امام سجاد، در زمان حكام جنايتكار اموى تحت نظارت مستقيم و يا غير مستقيم آنان قرار گرفته بود. و تمام حركات و سكنات حضرتش را مراقب بودند. و امام را از بيان احكام الهى و حتى مسائل فرعى فقهى باز مى داشتند و بارها او را با وضع رقت بار و توهين آميز به دربار احضار مى كردند.⁽⁷⁾
فرزندان امام سجاد (عليه السلام ): 
طبق نقل مرحوم شيخ مفيد ⁽⁸⁾ تعداد اولاد امام چهارم 15 نفرند، چهار دختر و يازده پسر كه عبارتند از:
1 - امام محمّد باقر (عليه السلام ) 2 - عبداللّه 3 - حسن 4 - حسين 5 - زيد 6 - عمر 7 - اصغر 8 - عبدالرحمن 9 - سليمان 10 - على 11 - خديجه 12 - محمّد اصغر 13 - فاطمه 14 - عليه 15 - ام كلثوم
مادر زيد (ع ) 
در نام مادر وى اختلاف است ، بعضى او را به نام ((جيداء)) يا ((جيّد)) ياد كرده اند ⁽⁹⁾ و بعضى نام او را ((حيدان )) مى دانند ⁽¹⁰⁾ و در روايتى امام سجاد (عليه السلام ) او را به نام ((حوراء)) مى خواند⁽¹¹⁾
او كنيز بود شايسته و با نجابت ، كه مختار بن ابى عبيده ثقفى او را به سى هزار درهم خريد، ⁽¹²⁾ اين در نظرش جلوه كرد و او را خوشايند شد، كه با خود گفت : نه ، من لياقت اين زن را ندارم ، او شايسته على بن الحسين (عليهماالسلام ) است و او را به عنوان هديه اى ارزنده به خدمت امام فرستاد، و اين بانو از امام چهارم داراى چهار فرزند شد، سه پسر و يك دختر، فرزند اول او، قهرمان كتاب ما زيد (عليه السلام ) ناميده شد. و سه فرزند ديگر عمر، على و خديجه نامگذارى شدند.⁽¹³⁾
اين بانو، زنى با نجابت و پرهيزگار و پاكدامن بود. روزى امام باقر (عليه السلام ) چشمش به زيد افتاد، فرمود: (( لقد انجبت ام ولدتك يا زيد )) يعنى اى زيد مادر نجيبى تو را زاده است .⁽¹⁴⁾
مشخصات زيد (عليه السلام ) 
نام مقدس او همانطورى كه مبسوطا خواهد آمد ((زيد)) است كه پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) قبل از ميلاد او، اين نام را برايش انتخاب كرد.
لقب هاى او عبارتند از:
1 - ((شهيد)) كه در بعضى روايات او را با اين لقب ياد كرده اند. 2 - (( حليف القرآن )) يعنى هميپيمان قرآن . بخاطر ممارست و ارتباط فراوان او با كتاب خدا اين لقب براى او يادگار مانده است . 3 - (( زيدالازياد)) كنايه از مقام والا و عظمت و شخصيت بى نظير او نسبت به همنام هاى او (مانند: زيد بن حارثه ، زيد بن ارقم ، زيد بن حسن ،...) مى باشد.⁽¹⁵⁾
كنيه او ((ابوالحسين )) است به خاطر اينكه يكى از فرزندان رشيد او به نام حسين بود، بنابراين او را به اين كنيه مى خوانند.⁽¹⁶⁾
نقش انگشتر 
بزرگان صدر اسلام و نيز در زمان ائمه (عليهم السلام ) مسلمين روى نگين انگشتر خود جمله و مطلبى را حك مى كردند كه در واقع اين به حساب شعار فكرى و تجلى روحى شخص گذاشته مى شد.
زيد كه مظهر جميع صفات عاليه بود، دو صفت از بهترين صفات كماليه را كه عبارت از ((صبر)) و ((راستگوئى )) مى باشد شعار خويش قرار داد و نگين انگشتر خود را با آن زينت داده بود و آن دو جمله (( اصبر تؤ جر - اءصدق تنجح )) يعنى ((شكيبا باش تا به پاداش آن برسى )) و ((راستگو باش تا نجات يابى )) نقش خاتم ((زيد)) فرزند انقلابى امام سجاد (عليه السلام ) بود.⁽¹⁷⁾
سيماى زيد (ع ) 
زيد (عليه السلام ) داراى قامتى رشيد بود و صورتى زيبا و با ابهت داشت كه متانت و وقار از آن به خوبى آشكار بود.
چشمان درشت و سياه و جذاب با ابروانى كشيده و نزديك به هم و محاسنى پرپشت و پيشانى برجسته و بلند و بينى برآمده و كشيده او هر بيننده را به ياد صورت زيبا و نمكين جدش رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله ) مى انداخت .
موى سر و صورتش سياه بود، ولى در اواخر عمر گرانمايه اش با تارهاى سفيدى ، محاسن او جو و گندمى نمايش مى داد.⁽¹⁸⁾
فروغ معنوى و نور ايمان در صورت او بيننده را مجذوب خود مى ساخت ، بطورى كه خصيب وابشى مى گويد: (( كنت اذا راءيت زيد بن على (عليه السلام ) رايت اسارير النور فى وجهه )) يعنى هرگاه زيد بن على را مى ديدم فروغ نور را در صورتش مشاهده مى كردم .⁽¹⁹⁾
همسران وى 
او در طول زندگى خود سه زن عقدى و سه كنيز داشت اولين همسرى كه زيد (عليه السلام ) انتخاب كرد ((ريطه )) دختر ابى هاشم عبداللّه بن محمّد حنفيه بود، اين زن از بانوان با شخصيت و بنام بنى هاشم بود، او در اواخر عمر دو زن ديگر در شهر كوفه اختيار كرد.⁽²⁰⁾
فرزندان زيد 
او داراى چهار فرزند پسر بود كه هر يك خود شخصيتى برازنده و عالم و مجاهد بودند، به نامهاى يحيى ، (كه مادرش ريطه است ) عيسى ، حسين و محمّد (كه مادر اين سه نفر كنيز بودند).
و ما، در همين كتاب (فصل شانزدهم ) شرح حال آنها را به تفصيل نگاشته ايم .
فصل دوم : تولد 
تاريخ ولادت  
روز ولادت ((زيد)) به هيچ وجه مشخص نيست و بين مورخين در سال ولادتش نيز اختلاف است .
ابن عساكر (متوفاى 571 ه‍ ق ) سال تولد او را 78 ه‍ ق مى داند ⁽²¹⁾ و مورخ ديگر به نام ممحلى (متوفاى 652 ه‍ ق ) سال ولادت او را 75 ه‍ ق ياد مى كند ⁽²²⁾ و برخى سال ميلاد او را سنه 80 پنداشته اند.⁽²³⁾
گرچه دانشمند بزرگ شيعه ، شيخ مفيد ⁽²⁴⁾ يادى از سال ولادت او نكرده ، امّا نتيجه كلام وى مؤ يد قول ابن عساكر در تهذيب است ، زيرا روايات متفق است كه عمر گرانمايه حضرت زيد (عليه السلام ) در موقع شهادت 42 سال بود ⁽²⁵⁾ و شيخ مفيد سنه شهادت او را 120 ه‍ ق مى داند. بنابراين بايد سال ولادت او سنه 78 باشد.
امّا شيخ مفيد در كتاب ديگرش (( (مسارالشيعه ) )) سال شهادت او را سنه 121 اول صفر ذكر مى كند و ظاهرا اين تاريخ را اختيار كرده است .⁽²⁶⁾
در مقدمه كتاب ((مسند امام زيد)) ⁽²⁷⁾ در شرح حال حضرت زيد بن على (عليه السلام ) سال ولادت او را 76 هجرى و سال شهادت را 122 و مدت عمر حضرتش را 46 سال مى داند و شيعيان زيدى اكثرا اين تاريخ را معتبر مى دانند.
و بعضى سال ولادت او را 66 يا 67 دانسته اند ⁽²⁸⁾ و دليل مى آورند كه چون مختار در سال 67 به شهادت رسيد، لذا معقول نيست او در سال هاى پس از 67، مادر زيد را به امام سجاد (عليه السلام ) هديه داده باشد.
نظر ما 
در تعيين سال ولادت حضرت زيد (عليه السلام ) مى توان نظريه ديگرى را ارائه داد كه بيشتر مقرون به حقيقت است و تا اندازه اى اطمينان آور است و آن سال ((79 ه‍ ق )) است .
به اين بيان : همانطورى كه در صفحه قبل اشاره شد اكثر علماى علماى بزرگ و مورخين معتبر در اين مطلب اتفاق نظر دارند كه ، عمر مبارك زيد 42 سال بوده و سنه شهادت او را 121 ه‍ ق . مى دانند، مانند:
شيخ طوسى ⁽²⁹⁾ شيخ مفيد ⁽³⁰⁾ مسعودى ⁽³¹⁾ ابوالفرج اصفهانى ⁽³²⁾ طبرى ⁽³³⁾ و (( نقدالرجال )) ⁽³⁴⁾ و جمع ديگرى از مورخين و محدثين .
از اين اقوال مى توان اطمينان حاصل كرد كه سال شهادت زيد بن على ((121 ه‍ ق .)) بوده و اگر مقدار عمر حضرتش را كه 42 سال است از اين مدت كم كنيم ، سال ولادت (79) بدست مى آيد. (( واللّه اعلم .)) نور اميد 
زيد در زمانى سخت و دوره اى وحشت بار چشم به جهان گشود، در زمانى كه بنى اميه در اوج قدرت و عمالشان يكه تاز ميدان كشور وسيع اسلامى آن روز بودند.
در آن زمان ، آزاديخواهان و انقلابيون علوى بالا خص بزرگ آنان و تنها يادگار امام حسين (عليه السلام ) يعنى امام على بن الحسين (عليهماالسلام ) در فشار سخت سياسى بودند و تمام حركات و سكنات حضرتش در كنترل عمال كثيف حكومت بود، نه تنها او از بيان احكام الهى ممنوع بود، بلكه تماس هاى او با افراد هم در كنترل آنان بود.
زيد بن على (عليه السلام ) در دوره اى پا به عرصه وجود نهاد كه ملت در بند كشيده مسلمان آن روز آرزوى فرمانده اى انقلابى ، مخصوصا از خاندان علتى (عليه السلام ) را در دل مى پروراند.
او در زمانى متولد شد كه كوچكترين قيام مسلحانه علنى توسط ائمه دين (عليهم السلام ) سبب از هم پاشيدن تمام آمال شيعيان و انقلابيون و در نتيجه محروم ماندن مردم از وجود ائمه معصوم (عليهم السلام ) و بى نظير خويش مى شد، و حتى كمترين اثرى از اسلام واقعى باقى نمى ماند.
در اين شرايط سخت احتياج به فرماندهى لايق و ارزنده از دودمان نمونه ابوطالب در همه جا محسوس بود و بايد فرد بارزى از ايشان با صلاحديد امام به نحو سرى و تاكتيكى ، فرماندهى رسمى نبرد مسلحانه را به عهده بگيرد.
آرى ، در يك چنين محيط حساس و پر خفقان و در سحرگاه يكى از روزها يعنى هنگام طلوع فجر نورى در خانه كوچك امام على بن الحسين (عليهماالسلام ) در مدينه ، محله بنى هاشم درخشيد، و ولادت نوزادى را بشارت داد ⁽³⁵⁾ و اين نور بعدا نه تنها دلهاى تاريك و ماءيوس و يا خانه ها و كوچه ها و قريه ها و شهرها و بازداشتگاه ها و زندان ها را روشن ساخت ، بلكه اين اشعه از فراز قرون و اعصار گذشت ، و براى هميشه چون مشعلى تابناك و جاويد در قلب انقلابيون مسلمان درخشيدن گرفت و به قوت روشنائى خود راه تاريك و پر پيچ و خم نهضت هاى اصيل اسلامى را منور ساخت .
رؤ ياى امام چهارم (ع ) 
((ابوحمزه ثمالى )) يكى از ياران وفادار و نزديك امام چهار (عليه السلام ) است و دعاى مفصل معروف ابى حمزه ثمالى را از امام آموخت ، او يكى از رجال برجسته علم و حديث و از فقهاى عاليقدر اسلام بشمار مى رود ⁽³⁶⁾ و بسيار مورد علاقه امام چهارم (عليه السلام ) بود.
ابوحمزه مى گويد: ⁽³⁷⁾ سالى عازم زيارت خانه كعبه شدم و از آنجا به مدينه مشرف شدم تا خدمت مولايم امام سجاد برسم و تجديد عهد و عرض ارادتى كنم ، به همين منظور به خانه امام رفتم و در زدم ، پس از اذن ورود در اطاقى نشستم ، امام نزد من آمد، و پس از سلام و احوالپرسى و اندكى وقت ، حضرتش با حالتى صميمانه لب را به سخن گشود و فرمود:
اباحمزه ، خوابى ديده ام برايت تعريف كنم ، خواب ديدم مثل اينكه داخل بهشت هستم و در آنجا از همه نعمتهاى بهشتى برخوردار بودم ، از جمله حوريه اى زيبا برايم آوردند، كه هيچگاه به زيبايى او احدى را نديده بودم ، در همين حال كه من بر جايگاه مخصوص خود تكيه زده بودم ، و لحظاتى از معاشرت من با آن حوريه گذشته بود، كه ناگهان صدايى به گوشم رسيد كه مى گويد: اى على بن الحسين ، زيد براى تو مبارك باد و سه مرتبه اين بشارت غيبى را شنيدم .⁽³⁸⁾
روز بعد از آن خواب ، صداى در بلند شد و شخصى كنيزى زيبا را به خدمت امام آورد و گفت : اين را مولايم مختار براى شما فرستاده است .⁽³⁹⁾
(مجلسى (ره ) همين خبر را با تفصيلى بيشتر و اضافاتى نقل مى كند.) ⁽⁴⁰⁾
ابوحمزه در ضمن نقل رؤ ياى امام چهارم (عليه السلام ) اضافه مى كند كه :
سال بعد باز به حج رفتم و از آنجا عازم مدينه شدم و به خدمت مولايم رسيدم ، دق الباب كردم در را برايم گشودند، ناگهان چشمم به امام افتاد در حالى كه نوزادى زيبا در آغوش داشت ، من از اين منظره خوشحال شدم و حضرت بلافاصله اين آيه را برايم تلاوت فرمود: (( هذه تاءويل رؤ ياى قد جعلها ربى حقا)) يعنى اين تعبير خواب منست كه خداوند آنرا حق قرار داد ⁽⁴¹⁾ و اضافه كرد: اين فرزند من زيد است .⁽⁴²⁾
نامگذارى 
مساءله نامگذارى در اسلام ، اهميت زيادى دارد، روايات فراوانى از پيشوايان ما در اين زمينه رسيده كه سفارش فرموده اند هميشه نامهاى خوب و شايسته را براى فرزندان خود انتخاب كنيد، براى نمونه نظر شما را به چند خبر در پاورقى صفحه جلب مى نماييم .⁽⁴³⁾
لذا، امام چهارم (عليه السلام ) براى انتخاب نام نوزاد عزيزش از قرآن استمداد مى جويد، به همين منظور امام قرآن را به نحو تفاءل گشود و خيره خيره به صدر آن نگريست ، گويى امام دنبال گمشده اى مى گردد، باز قرآن را بست و دوباره آن را گشود و در آيه صدر صفحه به دقت نظر كرد.
عجيب است ، اين آيات كه امام براى انتخاب نام كودكش مى بيند، همه ، آيات جنگ است و جهاد، آيه قتل است و شهادت آيه كشتن است و كشته شدن ، آيه نبرد است و انقلاب .
خدايا چه سرى است ، دفعه اول بالاى صفحه قرآن اين آيه بود: (( فضل اللّه المجاهدين على القاعدين )) ⁽⁴⁴⁾ يعنى خداوند، پيكار كنندگان را بر راحت طلبان و خانه نشينان برترى بخشيد.
و در دفعه دوم كه امام قرآن را گشود، آيه صريح تر و تكان دهنده تر از دفعه اول آمد، و آن اين آيه بود: (( ان اللّه اشترى من المؤ منين اءنفسهم و اموالهم بان لهم الجنة ، يقاتلون فى سبيل اللّه فيقتلون و يقتلون وعدا عليه حقا فى التورية و الانجيل و القرآن و من اوفى بعهده من اللّه ، فاستبشروا ببيعكم الذى بايعتم به و ذلك هو الفوز العظيم .)) ⁽⁴⁵⁾ خداوند جان و مال مؤ منان را خريد، به اينكه براى آنان است بهشت جاويد، آنانكه در راه خدا پيكار مى كنند و مى كشند و كشته مى شوند، وعده اى است حق بر خدا در تورات و انجيل و قرآن ، و كيست وفا كننده تر به عهد از خدا، پس به اين معامله تان دلشاد باشيد، و اين همان رستگارى بزرگ است .
اين همان زيد است  
امام قرآن را بست ، و با چهره اى آرام و مطمئن ، سه مرتبه فرمود: (( هو واللّه زيد...)) به خدا قسم اين همان زيد است !!
و از آن پس او را به نام ((زيد)) خواندند.⁽⁴⁶⁾
آرى امام ، بارها از پدرش ، امام حسين (عليه السلام ) و او از اميرالمؤ منين او نيز از رسول خدا مكرر نام زيد را شنيده بود، و مى دانست كه سخن جدش ‍ از روى هوا و هوس نيست و گفته هاى او راست و درست است ، و به اين نكته توجه داشته كه فرزند رشيد و مجاهدى از او به وجود مى آيد، و در راه خدا به شهادت مى رسد و اين فرزند را پيامبر و پدرانش به نام زيد خوانده اند.
لذا امام با تطبيق آيات و جهاد و شهادت با پيشگوئى هاى جد و پدرانش ‍ يقين حاصل مى كنند كه اين همان زيد است ، اين همان انقلابى شهيدى است كه خداوند نام او را تعيين كرده و جبرئيل آن را به پيامبر گفته و رسول خدا مكرر او را به اين نام ياد كرده است ، اين مطلب را علامه مجلسى در رساله (( مفتاح الغيب )) يادآور شده است .
اخطب خوارزم در مقتل مى گويد: موقعى حضرت زيد (عليه السلام ) متولد شد امام پس از آن استخاره فرمود: (( عزيت عن هذا المولود و انه لمن الشهداء)) يعنى من از اين مولود مفتخر گشتم ، و او از شهيدان است .⁽⁴⁷⁾
اين همان كودكى است كه قبلا پيامبر اسلام اسم وى را تعيين كرده و نام او را با عظمت و مهر ياد كرده است .⁽⁴⁸⁾
و ائمه دين بارها اين نام را به زبان جارى مى كردند و ولادت و ظهور و قيام وى را بشارت مى دادند.
اين همان فرزندى است ، كه اميرالمؤ منين قبلا بشارت ظهور و قيام او را داده و مردم را به ياريش تحريك مى كند ⁽⁴⁹⁾ و در مواردى با دل پر غم و چشم اشكبار از او ياد و تجليل مى كند.⁽⁵⁰⁾
اين همان فرزندى است كه ، امام سجاد بارها يادآور مى شد.⁽⁵¹⁾
اين همان عالم شب زنده دارى است كه مقام او در ميان شهداء در صحنه قيامت مى درخشد.⁽⁵²⁾
اين همان فقيه مسؤ ولى است كه آثار فراموش شده اسلام را احياء مى كند و بخاطر امر به معروف و نهى از منكر مى جنگد.⁽⁵³⁾
اين همان جانباز سلحشورى است كه نبرد او سرمشق همه انقلابيون و مبارزين است .⁽⁵⁴⁾
اين همان عابد و همراه قرآن است كه او را لقب (( حليف القرآن )) دادند.⁽⁵⁵⁾
اين همان ، در خون غلتيده راه حقى است كه بخاطر نجات توده ها از بند اسارت و تغيير رژيم غاصب وقت و تشكيل حكومت علوى و تفويض آن به امام صادق ، جام شهادت مى نوشد.⁽⁵⁶⁾
اين همان برهم زننده حكومت ننگين بنى اميه و متزلزل كننده بنيان ظلم و جنايت است و همان جسد سوخته ايست كه خداوند بعد از او اذن به هلاكت بنى اميه داد.⁽⁵⁷⁾
اين همان قهرمان دليرى است كه فداكاريها و شجاعت او در تاريخ ضرب المثل است .⁽⁵⁸⁾
اين همان فرزند عزيزيست كه امام چهارم او را چون جان شيرين به بغل مى گيرد و مى بوسد و دوست دارد.⁽⁵⁹⁾
اين همان ، مجاهدى است كه امام باقر به وجودش افتخار مى كند.⁽⁶⁰⁾
اين همان ، شهيد عزيزيست كه امام صادق به ياد او اشك مى ريزد.⁽⁶¹⁾
فصل سوم : پيشگوئيهاى پيشوايان درباره زيد 
پيشگوييهاى پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) 
نام مقدس زيد (عليه السلام ) و خصوصيات فضائل و قيام و شهادت حضرتش قبلا به وسيله پيامبر اسلام و ائمه معصومين پيشگويى شده بود، و روايات متعددى در اين زمينه در دست است كه اينك ملاحظه مى فرماييد، و ما براى توجه بيشتر خوانندگان عزيز عين اين روايات را در پاورقى مى آوريم .
زيد و يارانش بدون حساب داخل بهشت مى شوند 
1 - روزى پيامبر اسلام خطاب به فرزند عزيزش ، حسين (عليه السلام ) فرمود: اى حسين ، از صلب تو مردى خارج مى شود بنام زيد.
سپس پيامبر به فضائل و شخصيت زيد و همرزمانش اشاره مى كند و مى فرمايد: (او و يارانش در روز قيامت ، مقام مشخص و برتر از همه دارند و بر همه مردم مقدمند، آنان با صورتهاى نورانى و چهره هايى گلگون بدون حساب داخل بهشت مى شوند.⁽⁶²⁾
2 - و در جاى ديگر رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله ) قيام و شهادت و مكان شهادت و به دار زدن او را خبر مى دهد و سپس با جملاتى رسا و سنگين به مقام معنوى و درجات عاليه اخروى زيد (عليه السلام ) اشاره مى كند و مى فرمايد: او قيام مى كند، و در كوفه به شهادت مى رسد و در كناسه به دارش مى زنند، و بعد از دفن ، دشمنان ، بدن او را از قبر خارج مى سازند، درهاى آسمان براى عروج روحش گشوده مى گردد و فرشتگان آسمان و اهل زمين از روح او شاد مى گردند.⁽⁶³⁾
همنام زيد 
3 - زيد بن على (عليهماالسلام ) آنقدر محبوب رسول خدا و مورد علاقه حضرتش بود كه حتى پيامبر اسلام به همنام زيد ابراز علاقه مى كند.
روزى حضرتش اشاره به زيد بن حارثه كرد و فرمود: اى زيد، نزديك من بيا، نام تو سبب شده ، كه محبتم به تو بيشتر شود، تو همنام محبوبى از اهل بيتم مى باشى .⁽⁶⁴⁾
4 - و در جاى ديگر پيامبر اسلام شهادت زيد و به دار آويختن حضرتش را خبر مى دهد و سپس مى فرمايد: چشمى كه به عورت او نگاه كند بهشت را نبيند. ⁽⁶⁵⁾ چون چهار سال بدن مقدس حضرت زيد به نحو دلخراشى به دار آويخته بود و عمال حكومت خون آشام بنى اميه از پائين آوردن و دفن آن جلوگيرى مى كردند.⁽⁶⁶⁾
5 - ابوذر غفارى ، آن صحابى راستين رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله ) مى گويد: روزى به خدمت رسول اللّه (صلى اللّه عليه و آله ) مشرف شدم ، حضرتش را سخت گريان و متاءثر ديدم ، اين حالت مرا منقلب كرد، علت گريه حضرت را پرسيدم ، پيامبر در جوابم فرمود: جبرئيل به من خبر داد كه از صلب فرزندم حسين پسرى به دنيا مى آيد به نام ((على )) كه در ميان فرشتگان و مقربان الهى او را ((زين العابدين )) خوانند و از او فرزندى بوجود خواهد آمد به نام ((زيد)) اين فرزند به مقام شهادت نائل مى شود.⁽⁶⁷⁾
6 - جرير بن حازم ، مى گويد: پيامبر خدا (صلى اللّه عليه و آله ) را در عالم رؤ يا ديدم او در حالى كه به درختى كه زيد بن على (عليهماالسلام ) را به آن دار زدند و جسد زيد بالاى دار بود تكيه زده بود، پيامبر با حالت متعجب مى گفت : (( اهكذا تفعلون بولدى )) يعنى آيا با فرزندم چنين رفتار مى كنيد.⁽⁶⁸⁾
اخبار غيبى اميرالمؤ منين على (ع ) 
7 - امام اميرالمؤ منين (عليه السلام ) در خطبه اى حماسى و پرشور خطاب به مردم ، قيام زيد را خبر مى دهد و حتى نام قاتل او را تصريح مى فرمايد و از مردم معاصر زيد مى خواهد كه به يارى او بشتابند، امام در اين خطبه فرمود:⁽⁶⁹⁾
اى مردم ، من شما را به حق دعوت كردم ، امّا شما سرپيچى كرديد، و از من اطاعت نكرديد، شما را با چوب ادب كردم باز هم سخنم را نپذيرفتيد همانا بعد از من ، حكام ستمگرى بر شما مسلط شوند كه با اين عذاب كم قانع نشوند، بلكه شما را با شمشير و تازيانه شكنجه دهند ليكن من ، با اين اسباب شما را عذاب نمى كنم ، و شكنجه نمى دهم ، زيرا هر كس در دنيا، مردم را آزار دهد، خداوند او را در آخرت عذاب مى كند. و نشانه پيش بينى هايم اين است كه : مردى از ناحيه يمن به جانب شما مى آيد و بر شما مسلط مى گردد و بر گرده شما سوار مى شود او عمال و كارمندان را مى گيرد (شايد اشاره به دستگيرى عمال حكومت خالد قسرى به دست يوسف بن عمر باشد) در اين شرايط سخت و اوضاع وحشت انگيز مردى از خاندان ما قيام مى كند، او را يارى كند، زيرا او مردم را به حق مى خواند و قيامش براى نجات شماست .
مردم بعد از خبر، همه مى گفتند: آن مرد از اهل بيت كه قيام مى كند، زيد است ، چون قبلا نظير چنين خبر را از پيامبر و اميرالمؤ منين شنيده بودند.⁽⁷⁰⁾
مقام بزرگ  
8 - در اين خبر كه امام سجاد (عليه السلام ) از پدر بزرگوارش امام حسين (عليه السلام ) و او از پدر گراميش اميرالمؤ منين نقل مى كند، مقام والاى حضرت زيد و عظمت قدر و شخصيت بى نظير حضرتش با جملاتى رسا و محكم بيان شده و اميرالمؤ منين (عليه السلام ) به نحوى از حضرت زيد و اصحاب مجاهدش تجليل و توصيف مى فرمايد كه نظير اين رادمردان مبارز بسيار كم در تاريخ بشريت ديده شده است .
امام فرمود ⁽⁷¹⁾ در پشت شهر كوفه مردى به نام زيد، قيام مى كند چهره او را ابهتى خاص فرا گرفته و آن ، ابهت حكومت و رهبرى است ، نه هيچكس از پيشينيان به مقام شامخ او دست يافتند، و نه آيندگان به آن خواهند رسيد، مگر آن كسانى كه چون او عمل كنند و در ايمان و مبارزه راه آن مجاهد بزرگ را پيش گيرند، با وضعيت خاصى روز قيامت او و همرزمان و اصحابش ‍ جلوه گر مى شوند، در دست آنان طومارهايى يا شبيه آن مشاهده مى گردد، و آنان بر سر و گردن مردم (مقامى برتر از ديگران ) عبور كنند، فرشتگان به استقبال ايشان آيند و به آنان گويند: اينان ، هم پيمانان درستكاران پيشين و دعوت كنندگان بحقند.
بعد امام ، به مقام شايسته و رفعت شاءن آن مجاهدان بزرگ اشاره كرده و مى فرمايد:
پيامبر خدا (صلى اللّه عليه و آله ) نيز به استقبال آنان مى آيد، و مى فرمايد: فرزندانم ، شما به ماءموريت خود عمل نموديد، پس بدون حساب ، داخل بهشت شويد.⁽⁷²⁾
در اينجا او را به دار مى زنند 
9 - روزى اميرالمؤ منين (عليه السلام ) از موضعى كه بعدا در آنجا حضرت زيد را به دار آويختند مى گذشت ، حضرت در آن محل قدرى توقف فرمود، بى اختيار به شدت به گريه افتاد، اصحاب و همراهان امام كه اين حالت غير منتظره را از حضرت ديدند، آنان نيز، بى اختيار اشكشان سرازير شد و با حال گريان علت گريه را از امام سؤ ال نمودند، امام در حالى كه دانه هاى درشت اشك بر صورت مقدسش مى غلتيد و محاسن شريفش از اشك چشمش خيس شده بود، فرمود: (( ان رجلا من ولدى يصلب فى هذا الموضع )) يعنى همانا، مردى از فرزندانم ، در اينجا به دار آويخته خواهد شد.⁽⁷³⁾
10 - اميرالمؤ منين مى فرمايد: پيامبر خدا، شهادت فرزندم حسن (عليه السلام ) و به دار آويختن فرزند او (زيد بن على ) را به من خبر داد.
من عرض كردم : آيا راضى به شهادت فرزندت مى باشى ؟
در جواب فرمود: آنچه خداوند درباره فرزندم حكم كند تسليم و خشنودم ، آنگاه دستهاى خود را به دعا بلند كرد و فرمود: من دعا مى كنم ، تو آمين بگو، و او دشمنان اسلام را نفرين كرد و من آمين گفتم ، بعد از دعا فرمود: جبرئيل به من بشارت داد، كه دعاى ما مستجاب است .⁽⁷⁴⁾
درود خدا بر او و همرزمانش  
11 - ((حبه عرنى )) از ياران اميرالمؤ منين مى گويد: من و اصبغ بن نباته همراه على (عليه السلام ) در محل گندم فروشان و قصابان كوفه ، كه در آن وقت بيابانى بود، گذر كرديم ، حضرت قصد داشت به مسجد كوفه برود، ديدم امام مرتب به آن مكان نگاه مى كند و بشدت اشك مى ريزد و جملاتى را زمزمه مى كند، گوش دادم ، مى فرمود: پدرم فدايت ، پدرم فدايت ، اصبغ علت گريه و زمزمه را پرسيد، امام به اطراف خويش نگريست ، كسى نبود، آنگاه فرمود: پيامبر خدا (صلى اللّه عليه و آله ) به وسيله جبرئيل و او از جانب خدا به من خبر داد كه در آتيه اى نزديك فرزندى از من بوجود مى آيد، او در حالى كه با خداوند ملاقات مى كند كه براى او غضب كرده و خداوند از او خشنود و راضى است او در همين جا ((مثله )) مى شود و (اعضاى بدن او را قطعه قطعه كنند) كه با احدى به اين وضع دلخراش نه قبل از او، نه بعد از او، چنين رفتارى نكنند درود خدا بر روح او و ارواح همرزمان شهيد او باد.⁽⁷⁵⁾
در راه عراق 
13 - موقعى كه كاروان حسينى به طرف عراق پيش مى رفت در بين راه وقايع جالبى پيش مى آمد، از جمله مردى دروغگو مدعى بود كه ، گوسفندى را به يكى از غلامان امام حسين فروخته و پولش را نگرفته است ، مساءله را به عرض امام رساندند، در اين وقت كه امام سجاد حضور داشت از آن مرد مدعى پرسيد: نامت چيست ؟
گفت : زيد.
امام فرمود: در مدينه مردى پارچه فروش است به نام زيد، او در دروغگويى معروف است .
امام حسين با لبان متبسم رو به فرزندش امام سجاد كرد و گفت : او را با اين (نام ) ياد نكن ، پدر بزرگوارم به من خبر داد كه از خاندان ما، بزودى مردى قيام مى كند به نام ((زيد)) و در راه مقدسش به شهادت مى رسد. در عالم بالا فرشتگان مقرب و پيامبران مرسل با روح او ملاقات مى كنند و او را به مقامى رفيع بالا مى برند، او و ياران مجاهدش روز رستاخيز در صحنه محشر از همه مردم مقام والاترى دارند و به آنان (( دعاة الحق )) يعنى داعيان حق ، مى گويند.⁽⁷⁶⁾
سخن جانسوز امام چهارم (عليه السلام ) درباره زيد (عليه السلام )
14 - امام چهارم زين العابدين (عليه السلام ) با قلبى پر از اندوه و غم ، به ابوحمزه ثمالى فرمود: اى اباحمزه ، اگر بعد از من زنده بمانى ، خواهى ديد، كه اين پسر (اشاره به فرزند عزيزش زيد نمود) در ناحيه اى از نواحى كوفه ، او را مى كشند و بعد دفنش مى كنند، ولى دشمن ، بدن او را از قبر بيرون مى آورد و آن را بروى خاك مى كشند و سپس در محلى به نام ((كناسه )) جسد او را به دار مى زنند، و بعد سنگدلان بنى اميه بدن را از دار پايين مى آورند و آن را آتش مى زنند، آنگاه قطعات سوخته بدن او را خرد مى كنند و به صحرا مى پاشند. (ابوحمزه همه اينها را با چشم خود ديد).⁽⁷⁷⁾
ترا به خدا پناه مى دهم 
15 - مردى به نام خالد مى گويد: در محضر امام چهارم على بن الحسين (عليه السلام ) نشسته بودم ، امام فرزندش ((زيد)) را صدا كرد و او را طلبيد، اين پسر بچه با شتاب به سوى پدر مى آمد كه ناگاه با صورت به زمين خورد، و خون از صورتش جارى گشت ، امام بلافاصله او را از زمين بلند كرد و در حالى كه خون را از رويش پاك مى كرد با دلسوزى فرمود: عزيزم ، ترا به خدا پناه مى دهم كه تو همان زيدى باشى كه در ((كناسه )) كوفه او را به دار مى زنند.⁽⁷⁸⁾
16 - ريطه دختر عبداللّه بن محمّد حنفيه از زبان پدرش نقل مى كند: روزى زيد بن على (عليهماالسلام ) بر عمويش محمّد حنفيه مى گذشت ، تا چشم محمّد به زيد افتاده براى او متاءثر شد و وى را در كنار خودش جا داد و سپس رو به زيد كرد گفت : فرزند برادر، ترا به خدا پناه مى دهم كه همان زيدى باشى كه او را در عراق به دار مى زنند. ⁽⁷⁹⁾
(بعضى قائلند كه محمّد حنفيه معاصر زيد نبود و او را درك نكرده است ).⁽⁸⁰⁾
خبر امام باقر( عليه السلام )  
17 - يونس بن خباب مى گويد: خدمت امام باقر عليه السلام به مكتب مى رفتم ، يك روز امام ، زيد را طلبيد و به او بسيار ابراز محبت نمود و گرم گرفت ، آنگاه وى را در آغوش خود فشرد و با حالتى آميخته با اندوه و تاثر فرمود:
برادر عزيز، تو را به خدا پناه مى دهم به دار آويخته كناسه باشى ⁽⁸¹⁾
18 - و باز امام پنجم در تجليل از مقام زيد فرمود: (( هذا سيد اهل بيته و الطالب باوتارهم )) يعنى اين بزرگ خاندان خويش است و به خونخواهى آنان بر نخواهد خاست .⁽⁸²⁾
19 - و نيز امام پنجم ، زيد را براى خويش پشتوانه اى محكم و پناهى در حوادث مى دانست ، و با حالت دعا مى گفت : (( اللهم اشدد ازرى بزيد)) يعنى خدايا، پشت مرا به زيد قوى فرما.⁽⁸³⁾
عموجان ترا به خدا پناه مى دهم 
20 - امام صادق (عليه السلام ) نيز اين جمله را به زيد فرمود و خبر شهادت را در ضمن نقل حديث معروفى كه قبلا از رسول خدا و ائمه نقل كرديم تكرار فرمود.
مردى از اصحاب حضرتش به نام معمر مى گويد: ⁽⁸⁴⁾ من خدمت حضرت صادق (عليه السلام ) نشسته بودم ، ناگاه زيد بن على بن الحسين (عليهم السلام ) وارد شد و با دو دستش دو طرف در اطاق را گرفت ، تا چشم امام به او افتاد با مهربانى و محبت به او فرمود: عموجان ، تو را به خدا پناه مى دهم كه همان به دار آويخته كناسه باشى ، اتفاقا مادر زيد آنجا حاضر بود، و سخن امام را شنيد، و با دلسوزى مادرى و طرز تفكر زنانه ، جمله بيجانى به امام عرض كرد، وى گفت : تو اين را از روى حسد به فرزندم گفتى ؟!
امام صادق (عليه السلام ) با متانت و مهربانى در جواب مادر زيد فرمود: اى كاش حسد بود، اى كاش حسد بود، و سه مرتبه اين جمله را تكرار فرمود، بعد امام به سرگذشت قيام و شهادت زيد اشاره كرده و فرمود: پدرم از جدم (عليهماالسلام ) خبر داد: مردى از فرزندانم به نام زيد، قيام مى كند، در كوفه به شهادت مى رسد و در كناسه او را به دار مى زنند، بدن او را از قبر بيرون مى آورند، سپس امام بقيه حديث را كه در عظمت مقام و منزلت زيد است بيان فرمود و اضافه كرد: براى روح ملكوتى او، درهاى عالم بالا گشوده مى گردد، و فرشتگان آسمان ، از روح ملكوتى او شاد مى شوند، روح او در سينه پرنده سبز زندگى قرار داده شود، و آن پرنده در بهشت بهر جا كه بخواهد پرواز مى كند.
فصل چهارم : فضائل زيد (ع ) 
مقام علمى زيد بن على (ع ) 
(( يرفع اللّه الذين آمنوا منكم و الذين اوتوا العلم درجات )) ⁽⁸⁵⁾
ترجمه : خداوند كسانى را كه ايمان آوردند از شما، و آنان كه به آنها علم داده شد به درجات عالى بالا مى برد.
(( و اللّه ما خرجت و لا قمت مقامى هذا، حتى قراءت القرآن و اتقنت الفرائض ، و احكمت السنة و الاداب ، و عرفت التاءويل كما عرفت التنزيل و فهمت الناسخ و المنسوخ و المحكم و المتشابه ، و الخاص و العام و ما يحتاج اليه الامة فى دينها مما لابد لهامنه ، و لا غنى عنه ، و انى لعلى بيند من ربى . )) ⁽⁸⁶⁾
به خدا سوگند، من قيام نكردم و در اين مقام قرار نگرفته ام ، تا آنكه قرآن را خوانده ام ، و واجبات و سنت و آداب را در خود استوار ساخته ام تاءويل قرآن را چون ظاهر آن شناختم ، ناسخ آن را از منسوخ و محكم را از متشابه فهميدم ، خاص و عام آن را فرا گرفتم و آنچه امت اسلام به آن در دين خود لازم دارد و از آن بى نياز نيست ، آموختم و همانا من از ناحيه پروردگارم با دليل و بينه همراهم .
از سخنان جاويد زيد بن على (عليهماالسلام )
عالم آل محمّد (صلى اللّه عليه و آله ) 
زيد بن على (عليه السلام ) نه تنها در زهد و عبادت و شجاعت و سخاوت و مردانگى معروف است ، بلكه در علم و دانش نيز او يكى از بارزترين چهره هاى درخشان اسلام است .
زيد در احكام الهى ، فقيهى عميق و دانشمندى بس سترگ بود، علم سرشار و دانش بى كران او زبانزد دوست و دشمن بود.
او در موقع بيان احكام الهى و مسائل فقهى چنان ريزبين و دقيق بود كه هر گونه سؤ الى از او مى شد، با بيان روايات و احاديث كه از پدر و برادر و برادرزاده اش شنيده بود، سؤ ال كننده را قانع مى ساخت .
مقام علمى زيد آنقدر معروف و مسلم بود، كه او را به ((عالم آل محمّد)) و يا ((فقيه اهلبيت )) ملقب ساخته بودند.
امام صادق درباره اش مى فرمود: خدا، زيد را رحمت كند او عالمى درستگفتار بود.⁽⁸⁷⁾
و امام هشتم در مقام تجليل و ستايش از او مى فرمود: (( انه كان من علماء آل محمّد)) او از علماى آل محمّد (صلى اللّه عليه و آله ) بود.⁽⁸⁸⁾
باز امام صادق (عليه السلام ) در جاى ديگر زيد را با عظمت ياد مى كند و مى فرمايد: (( انه كان مؤ منا و كان عارفا و كان عالما و كان صادقا)) يعنى او مردى با ايمان و عارف و دانشمند و درستكار بود.⁽⁸⁹⁾
جابر جعفى گويد: بر امام باقر (عليه السلام ) وارد شدم و جناب زيد هم در خدمت حضرتش نشسته بود. در اين هنگام شاعر نامى و اديب عرب ((معروف ابن خر بوذ مكى )) وارد شد. امام به او فرمود: معروف از آن اشعار خوبت مقدارى برايم بخوان ، او هم اين اشعار را خواند:

(( لعمرك ما ان ابو مالك

بوان و لا بضعيف قواه

و لا بالد لدى قوله

يعادى الحكيم اذا مانهاه

و لكنه سيد بارع

كريم الطبايع حلوثناه

اذا سدته سدت مطواعه

و مهما وكلت اليه كفاه ))

ترجمه : سوگند به جان تو، ابومالك اميرى نيست كه قواى او ضعيف باشد و در سخن و گفتار ستيزه جوى نيست ، موقعى كه دانايى او را از چيزى نهى كند و ليكن او آقايى است بزرگوار و خوش اخلاق و مدح و ثناى او شيرين است و اگر چيزى را بعهده وى واگذارى ، از عهده برآيد.
موقعى كه اشعار به اينجا رسيد، امام باقر دستش را روى شانه زيد نهاد و فرمود: اى اباالحسن اين خوبيها همه صفات توست .⁽⁹⁰⁾