شخصيت و قيام زيد بن على (ع )

سيد ابوفاضل رضوى اردكانى

- ۱۷ -

جنگ با دشمنان حق 
همانطور كه اشاره شد، عمده شرطى كه زيديه در امام قائل اند اين بود كه با شمشير (اسلحه ) عليه ستمكاران و دشمنان دين قيام كند.
زيديه اهميت فراوانى به اين اصل (جهاد) در اسلام مى دهند، و تكيه به قدرت شمشير را علت رستگارى و پيروزى حق بر باطل مى دانند. روى همين اصل به (جناح شيعى فعال ) معروف گشته اند.
مى گويند چون امام ما زيد بن على ، تنها راه عزت اسلام را در قيام و شمشير مى دانست و اين راه را انتخاب كرده ، پس اين از مهمترين صفات امام است . (( فالامام يجب ان يكون شجاعا، مقداما، شاهرا سيفه )) پس امام واجب است كه شجاع و پيشقدم در جنگ و شمشيرش هميشه كشيده و آماده نبرد باشد.⁽⁹⁵⁴⁾
زيديه قتال اهل بغى و طغيان را واجب مى داند، به شرطى كه عدد جنگجويان حداقل به سيصد و سيزده نفر برسد، به تعداد مجاهدين بدر، و روى همين اصل مى گويند: (( كل من ادعى الامامة و هو قاعد فى بيته مرخ عليه ستره ، لا يجوز اتباعه و لا يجوز القول بامامته )) ⁽⁹⁵⁵⁾ هر كس ‍ كه دعوى امامت داشته باشد ولى در خانه بنشيند و پرده را بيفكند (قيام نكند) پيروى از وى جايز نيست و نمى توان به امامت او قائل شد.
پس به اعتقاد زيديه به كار گرفتن شمشير و سلاح امرى است واجب ، در صورتى كه ممكن باشد به واسطه آن ، اهل بغى و طغيان و دشمنان دين را سركوب كرد و حق را اقامه نمود و دليل مى آورند از قرآن كريم كه مى فرمايد:
(( قاتلوا التى تبغى حتى تفى ء الى امر اللّه )) ⁽⁹⁵⁶⁾ بجنگيد با كسانى كه از حق سرپيچى مى كنند تا آنها به سوى خدا بازگشت نمايند.
و باز خداوند مى فرمايد: (( لا ينال عهدى الظالمين )) ⁽⁹⁵⁷⁾ ستمكاران به عهد (خلافت ) من نمى رسند.
و از اينجا زيديه از اماميه كه قائل به مساءله (تقيه ) در بعضى موارد است جدا مى شود، و مى بينيم كه زيديه در موارد زيادى براى پيشبرد مذهب و مرامشان به شمشير و سلاح متوسل مى شوند، و مى گويند معناى امر به معروف و نهى از منكر همين است و ايمان بدون عمل ارزش ندارد.⁽⁹⁵⁸⁾
فرقه هاى زيديه 
در فرق زيديه و دسته هاى آنان اختلاف است .
1 - نوبختى ، آنان را دو فرقه مى داند: 1 - ضعفاء 2 - اقوياء ⁽⁹⁵⁹⁾ (البته ما وجهى براى اين تقسيم نيافتيم ).
2 - اشعرى ، مى گويد: طائفه زيديه به شش فرقه تقسيم مى شود:
جاروديه ، سليمانيه ، بتريه ، نعيميه ، يعقوبيه ، و فرقه ششم را ذكر نكرده است .⁽⁹⁶⁰⁾
3 - مسعودى ، صاحب كتاب (( (مروج الذهب ) )) زيديه را در عصر خودشان به نقل از ابى عيسى وراق هشت فرقه مى داند، جاروديه ، مرثيه ، ابرئيه ، يعقوبيه ، عقبيه ، ابتريه ، جريريه ، و اصحاب محمّد بن يمان .⁽⁹⁶¹⁾
4 - بغدادى ، فقط سه فرقه را نقل كرده است ، جاروديه ، سليمانيه ، بتريه .⁽⁹⁶²⁾
5 - شهرستانى ، نيز همين را گفته است و صالحيه و ابتريه را يكى مى داند.⁽⁹⁶³⁾
6 - برسى ، زيده را پانزده فرقه مى داند:
بتريه ، جاروديه ، صالحيه ، جريريه ، صباحيه ، يعقوبيه ، ابرقيه ، عقبيه ، يمانيه ، محمديه ، طالقانيه ، عمريه ، ركبيه ، خشبيه ، حلسفيه .⁽⁹⁶⁴⁾
و غير از ابن نديم كسى (قاسميه ) را ذكر نكرده است و مى گويد: قاسم بن ابراهيم علوى رسى پيروان زيادى از زيديه دارد.⁽⁹⁶⁵⁾
البته بعضى از فرقه ها در همان اوائل پيدايش از ميان رفته اند مانند (مطرفيه ).
جاروديه 
فرقه جاروديه يكى از فرق مهم زيديه است كه پيروان ابى الجارود زياد بن منذر همدانى مى باشند.⁽⁹⁶⁶⁾
ابوجارود از اصحاب امام باقر (عليه السلام ) بود و موقعى زيد قيام كرد به وى متمايل شد و قائل به امامت زيد گرديد.⁽⁹⁶⁷⁾
و آنچه از ابى جارود نقل شده كتابى است در تفسير كه از امام باقر آن را روايت كرده است . ⁽⁹⁶⁸⁾ جاروديه آراء و عقائد خاصى در مساءله (امامت ) دارند.
و نظر خاصى درباره (مهدى منتظر (عليه السلام )) و (علوم اهل بيت ) دارند امّا مساءله امامت ، نظر آنان به شيعه بسيار نزديك است آنان در مساءله امامت مى گويند: پيامبر خدا (صلى اللّه عليه و آله ) بر خلاف على (عليه السلام ) نص صريح داشت البته نه به نام ، بلكه ، به وصف و خصوصيات ديگر.
و پيامبر على را به صفاتى توصيف كرده كه در ديگرى يافت نمى شد ⁽⁹⁶⁹⁾ و اكثر اصحاب پيامبر، آنان كه بيعت على را ترك كردند و به حكومت غير از او راضى شدند كافرند. ⁽⁹⁷⁰⁾ جاروديه خلافت عمر و ابوبكر را نمى پذيرند.⁽⁹⁷¹⁾
امّا آنان در امامت بعد از على (عليه السلام ) اختلاف نظر دارند.
آنها قائل به امامت امام حسن (عليه السلام ) و سپس امام حسين (عليه السلام ) مى باشند و امامت را روى اولاد امام حسن (عليه السلام ) و امام حسين (عليه السلام ) يكسان مى دانند، و مى گويند هر كس از آنان قيام كرد و مستحق امامت بود، وى امام است .⁽⁹⁷²⁾
امّا عقيده آنان درباره اصل (مهدى منتظر (عليه السلام )) همان عقيده شيعه مى باشد، جاروديه به مساءله رجعت كه از مختصات شيعه است معتقد است امّا در مصداق (و اينكه چه شخصى مهدى است و چه كسى رجعت مى كند با شيعه فرق مى كنند و بين خودشان نيز اختلاف است .)⁽⁹⁷³⁾
فرقه اى از جاروديه به نام (محمديه ) كه قائل به امامت محمّد بن عبداللّه بن حسن بن حسن بن على بن ابى طالب (عليهماالسلام ) كه همان (نفس زكيه ) است مى باشد، و مى گويد: او امام منتظر و مهدى اين امت است و رجعت خواهد نمود. او نمرده است و كشته نشد و خروج مى كند، و دنيا را پر از عدل و داد مى نمايد.⁽⁹⁷⁴⁾
دسته ديگر از آنان معروف به (طالقانيه ) كه به مرگ (نفس زكيه ) اعتراف دارند و مى گويند امامت در محمّد بن قاسم كه مدتى بر طالقان حكومت مى كرد مى باشد، و او نمرده است و كشته نشده و خروج خواهد نمود.⁽⁹⁷⁵⁾
و دسته سوم از آنان به نام (عمريه ) مى گويند امام منتظر يحيى بن عمر است كه معروف است در كوفه كشته شد، ولى كشته نشده است .⁽⁹⁷⁶⁾
دسته چهارم از آنان مى گويند: مهدى منتظر، نام شخصى معينى نيست ، بلكه هر كس از فرزندان امام حسن مجتبى (عليه السلام ) و با امام حسين (عليه السلام ) با شمشير قيام كند و مردم را به دين دعوت كند، او امام منتظر و مهدى امت است .⁽⁹⁷⁷⁾
حميرى در اينجا مى گويد: فرقه ديگرى از جاروديه هست به نام (حسنيه ) آنان قائل به امامت حسن بن قاسم بن عبداللّه بن محمّد بن قاسم رسى مى باشند و گويند او زنده است و نمرده و نمى ميرد تا دنيا را پر از عدل و داد كند. (و حال آنكه او در سال 404 ه‍ ق در يمن كشته شده است ).⁽⁹⁷⁸⁾
جاروديه و علوم اهل بيت (عليهم السلام ) 
جاروديه قائل است كه تمام فرزندان رسول خدا از نظر علم و دانش و فرا گرفتن آن از خدا يكسانند و فرقى بين آنان قائل نمى شود.⁽⁹⁷⁹⁾
مى گويند: اهل بيت پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) در اكتساب علوم و معارف با ساير مردم فرق دارند، و آن اينكه آنان علم را از كسى ياد نمى گيرند (( العلم يحصل لهم قبل التعلم فطرة و ضرورة )) ⁽⁹⁸⁰⁾ بلكه علم و دانش قبل از ياد گرفتن براى آنان حاصل است ، روى اقتضاى فطرت و ضرورت .
و عجيب اين كه مى گويند (( من ادعى ان من كان منهم فى المهد و الخرق ليس مثل علم رسول اللّه (صلى اللّه عليه و آله ) فهو كافر مشرك )). )) هر كس ادعا كند كه كسى از آنان (اهل بيت ) حتى در زمان طفوليت از نظر علم مانند رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله ) نباشد او كافر و مشرك است .⁽⁹⁸¹⁾
مى گويند: علم در سينه آنان مى جوشد، همانطور كه گياه از آب باران سبز مى شود، و خداوند است كه آنان را تعليم مى دهد.⁽⁹⁸²⁾
خلاصه جاروديه ، كسى را از اهل بيت بر ديگرى برتر نمى داند و همه را يكسان مى دانند، روى همين اصل مى گويند همه آنان شايسته مقام (امامت ) و رهبرى مى باشند.⁽⁹⁸³⁾
جاحظ، به اين روش جاروديه عيب مى گيرد، و مى گويد:
شيعه به فرزندان رسول خدا جنايت كرده و نگذاشته آنان دنبال كسب علم و دانش بروند، و خيال كرده اند كه خداوند به آنان علوم و معارف را الهام مى كند و آنان از فرا گرفتن آن از ديگران مستغنى مى باشند.⁽⁹⁸⁴⁾
(البته جاحظ بايد اين اشكال را بر جاروديه وارد كند نه به شيعه و اهل بيت ).
سليمانيه 
دسته ديگرى از زيديه به سليمانيه معروفند. آنان از پيروان سليمان بن جرير مى باشند.
اينها قائلند كه مساءله امامت به شوراى امت محول مى شود، و امت صلاح ديدند كه بعد از رسول خدا ابى بكر و عمر را براى خلافت انتخاب كنند. ⁽⁹⁸⁵⁾ با وجود اينكه آن و مفضول بودند (مقامشان از على پائين تر بود) و معتقدند كه بيعت عمر و ابوبكر خطا بود و اشتباه ، ولى استحقاق تفسيق نيستند، و امت با بيعت كردن با آن دو اصلح را رها ساختند.
سليمانيه عثمان بن عفان خليفه سوّم را به خاطر گناهان و جناياتى كه مرتكب شد، كافر مى دانند.⁽⁹⁸⁶⁾
و همچنين كسانى كه در جنگ (جمل ) با على (عليه السلام ) محاربه كردند، كافر مى دانند.⁽⁹⁸⁷⁾
سليمانيه ، در توحيد و صفات خدا و افعال بندگان عقايد خاصى دارند كه احتياجى به شرح و بسط آن نيست . (به (( مقالات الاسلاميين )) ج 2 ص 138 به بعد مراجعه فرمائيد.)
بتريه 
بتريه ، از اصحاب كثير النواء، ملقب به (ابتر) مى باشد، و اسم آنان روى نسبت به رئيسشان مى باشد. ⁽⁹⁸⁸⁾ كشى ، صاحب رجال معروف در وجه تسميه آنها گويد:
اين افراد، خدمت امام باقر (عليه السلام ) آمدند و عرضه داشتند: (( نتولى عليا و حسنا و حسينا و نتبرء من اعدائهم ، قال نعم ، قالوا: نتولى ابابكر و عمر و نتبرء من اعدائهما، فالتفت اليهم زيد بن على (عليهماالسلام ) و قال لهم : اتتبرؤ ن من فاطمة (عليهاالسلام )؟ بترتم امرنا، بتركم اللّه ، فيومئذ سموا البترية )) گفتند، (ما على و حسن و حسين (عليهم السلام ) را دوست داريم ، و از دشمنان آنان برى مى باشيم ، امام فرمود: بلى درست است ، بعد گفتند: ابوبكر و عمر را دوست داريم و از دشمنان آن دو بيزاريم در اين هنگام زيد بن على (كه در جلسه حاضر بود) رو به ايشان كرد و گفت : آيا از فاطمه تبرى مى جوئيد؟؟ شما از ما جدا و منقطع شديد، خداوند شما را قطع كند، از آن جلسه به بعد آنان به (بتريه ) معروف شدند. ⁽⁹⁸⁹⁾ و بعضى بترى را لقب مغيرة بن سعد مى دانند.⁽⁹⁹⁰⁾
صالحيه 
صالحيه از پيروان حسن بن صالح بن حى مى باشند. حسن بن صالح پيشواى فكرى فرقه صالحيه ، او مردى فقيه و زاهد و متكلم و محدث بوده است .⁽⁹⁹¹⁾
ابونعيم درباره اش مى گويد: هشتصد محدث را ملاقات كردم ، و از حسن بن صالح برتر نديدم . ⁽⁹⁹²⁾ حسن صالح تاءليفات و نوشته هايى دارد، از جمله :
كتابى در (توحيد) و در امامت على (عليه السلام )، و كتاب (جامع ) در فقه ، او بطور مخفيانه در سال 167 ه‍ ق در گذشت .⁽⁹⁹³⁾
عيسى بن زيد در خانه وى مخفى شد، و دختر او را به عقد خويش درآورد و فرزندانى از او به وجود آمدند.⁽⁹⁹⁴⁾
امّا، (كثيرالنواء) رهبر (بتريه ) او از محدثين بزرگ كوفه بود.⁽⁹⁹⁵⁾
و صالحيه و بتريه در اكثر آراء و عقايدشان با هم اتفاق نظر دارند.⁽⁹⁹⁶⁾
آنها در مساءله خلافت گويند، كه جايز است مردم كسى را به عنوان خليه براى خود انتخاب كنند، و عمر و ابوبكر را مردم انتخاب كردند، با وجودى كه على (عليه السلام ) در ميان آنان بود، و هر كس نسبت به خليفه منتخب مردم مخالفت كند خواه از قريش باشد يا از بنى هاشم كافر است .⁽⁹⁹⁷⁾
آنان خلافت عمر و ابوبكر را تقبيح مى كنند و آنان را كافر نمى دانند و آن دو را براى خلافت اهل و سزاوار مى دانند، و مى گويند: على (عليه السلام ) اين امر (خلافت ) را به آنان واگذار كرد، و بدون اينكه اكراه و اجبارى براى حضرتش باشد، با آن دو بيعت نمود.⁽⁹⁹⁸⁾
آنان قائل به امامت افضل و ازهد هستند اگر ساير شروط مساوى شد، و اگر در تمام شروط مساوى شدند، بايد ببينند كدام راءى محكم تر و سياست بيشترى دارد، او را انتخاب كنند، و اگر هر كدام در كشور و بلادى باشند اشكال ندارد كه هر كدام از آن دو امام و پيشواى منطقه خويش باشد، و اطاعتش بر قوم و گروه منطقه اش واجب است ، اگر چه او فتواى به قتل امام منطقه ديگر بدهد.⁽⁹⁹⁹⁾
و بعضى از آنان زيبايى و حسن صورت را در امام شرط مى دانند.⁽¹⁰⁰⁰⁾
شهرستانى گويد: آنان نسبت به عثمان توقف دارند، و از او به بدى ياد مى كنند، و بعضى ورع و تقواى عثمان را قائلند، و بعضى او را ذم و نكوهش ‍ مى كنند، و خلاصه وضع او را به خدا ارجاع مى دهند.⁽¹⁰⁰¹⁾
امّا صالح بن حى اين راءى را ندارد و عثمان را مستحق منصب خلافت نمى داند و از او برائت مى جويد.⁽¹⁰⁰²⁾
قاسميه 
اين فرقه شامل زيديه يمن مى شود، آنان پيروان يحيى بن حسين بن قاسم معروف به (رسى ) (متوفاى 298 ه‍ ق ) مى باشند، بعضى قاسميه را به (قاسم بن ابراهيم ) نسبت مى دهند. ⁽¹⁰⁰³⁾ نشوان بن سعيد حميرى مى گويد: زيديه يمن اكثرا از فرقه جاروديه هستند، نه قاسميه .⁽¹⁰⁰⁴⁾
قاسميه در مواردى در مساءله امامت با سائر فرق زيديه اختلاف راءى دارند، آنان قائلند:
كه امام بايد از طريق نص و تعيين باشد، يعنى خداوند به وسيله پيامبرش او را به عنوان امام منصوب كرده باشد. (و اين عقيده شيعه اماميه نيز مى باشد.)
قاسميه مى گويند: (( و ان اللّه امر نبيه بان ينص على رجل بعينه حتى لا يقول احد انه اولى بالامامة )) همانا خداوند به پيامبرش امر مى كند كه مرد معينى را به عنوان امام نصب نمايد و به امامت وى تصريح كند تا مبادا كس ديگرى اين منصب را براى خودش سزاوار داند.
(( فالامامة فرض من الفروض الدينية )) پس امامت يكى از فرائض ‍ دينى است ، و نصب امام امرى واجب و بايد امام از خاندان پيامبر و اهل بيت (عليهم السلام ) باشد.⁽¹⁰⁰⁵⁾
و علت اينكه مى گويند: امام حتما بايد از اهل بيت پيامبر باشد اين است كه ، اگر امامت و رهبرى از خاندان رسول خدا دور شود، هر فرقه اى مدعى آن مى شود، و اختلاف بزرگى بين مسلمين بوجود مى آيد. و معلوم است نتيجه اختلاف از بين رفتن دين است .
قاسميه روى همين اصل ، امامت و خلافت ابوبكر و عمر و ديگران كه از اهل بيت پيامبر نيستند قبول ندارند و معتقدند كه امامت حق مسلم على بن ابى طالب (عليه السلام ) مى باشد، و پيامبر از جانب خداوند درباره او نص ‍ صريح دارد و استدلال به واقعه غدير خم مى كنند كه پيامبر على (عليه السلام ) را رسما به عنوان جانشين و خليفه از ناحيه خود منصوب و معين نمود و فرمود: (( من كنت مولاه ، فعلى مولاه )) هر كس من ولى اويم ، على ولى اوست .
و قائلند كه : پيامبر نسبت به امامت على (عليه السلام ) وصيت فرموده است . و مى گويند: (( ان الرسول كان خير الناس و اعلم الناس فينبغى ان يكون وصيه من بعده خيرهم ، و اعلمهم و اطوعهم لامره ، و انفذهم لوصيته )) (همانا پيامبر خدا (صلى اللّه عليه و آله ) بهترين و داناترين مردم بود، لذا كسى شايستگى جانشينى او را دارد كه همانند پيغمبر (صلى اللّه عليه و آله ) باشد. و در پيروى از او بر سايرين مقدم باشد.)
قاسميه معتقد است اگر مفضول (كسى كه فضيلتش كمتر است ) بر فاضل مقدم شود، واجب است او رياست را به افضل و برتر تسليم نمايد، و خود كناره گيرد، البته اين عقيده از مختصات قاسميه است و ساير فرق زيديه اين را نمى گويند.⁽¹⁰⁰⁶⁾
يعقوبيه 
از پيروان يعقوب مى باشند، ⁽¹⁰⁰⁷⁾ و آنان ولايت و خلافت ابى بكر و عمر را قائلند، امّا اگر كسى خلافت آن دو را نپذيرد، وى را بد نمى دانند و مسلمان و مؤ من مى خوانند.⁽¹⁰⁰⁸⁾
آنان قائل به مساءله (رجعت ) (بازگشت دوباره مردگان به دنيا) كه از مختصات شيعه است نيستند، و از كسانى كه اين عقيده را دارند دورى مى گزينند.⁽¹⁰⁰⁹⁾
نعيميه
از اصحاب نعيم يمانى مى باشند، آنان قائلند كه امامت حق مسلم على (عليه السلام ) بود و او مى بايست خليفه بلافصل پيامبر گردد. امّا امت اسلام خطا رفتند و افضل و برتر را ترك كردند و ديگران را خليفه دانستند، ليكن اين خطا و اشتباه را قابل بخشش مى دانند.⁽¹⁰¹⁰⁾
مطرفيه
اين فرقه از زيديه ، قائلند كه امام بايد، اعلم و افضل باشد. ⁽¹⁰¹¹⁾ آنها به مساءله رجعت نيز معتقدند.⁽¹⁰¹²⁾
زيديه و اماميه 
كلمه (شيعه ) به دو فرقه مهم اسلامى گفته مى شود: اماميه ، زيديه .
جاحظ گويد: (( ان الشيعة رجلان زيدى و رافضى )) ⁽¹⁰¹³⁾ شيعه به دو كس گفته مى شود، زيدى و رافضى .
عقائد مشترك زيديه و اماميه 
البته موقعى اين دو فرقه تحت عنوان (تشيع ) گرد مى آيند، حتما بين آنان علايق و عقايد متفق و مشتركى دارند، گرچه در بعضى موارد اختلافاتى بين آنان به چشم مى خورد. امّا عقايد مشترك آنان در مساءله امامت :
1 - اماميه ، قائل به امامت و خلافت بلافصل على (عليه السلام ) بعد از رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله ) مى باشد، و خلافت را از كسانى كه بر حضرتش تقدم جستند نفى مى نمايند.⁽¹⁰¹⁴⁾
اماميه دليل مى آورد كه پيامبر بر خلافت على (عليه السلام ) نص صريح داشت و او به عنوان امام معين شده است .⁽¹⁰¹⁵⁾
جاروديه : كه فرقه مهمى از زيديه است نيز معتقد است كه پيامبر بر صفات امام نص صريح داشت امّا فرد معينى را تعيين نكرد.⁽¹⁰¹⁶⁾
قاسميه : فرقه ديگر زيديه نيز قائل است كه ، پيامبر نص بر على (عليه السلام ) در خلافت داشت او را به عنوان جانشين معين فرمود، و واجب بود كه ديگران حكومت و رهبرى را به وى تسليم نمايند.⁽¹⁰¹⁷⁾
و موقعى ، مساءله امامت و خلافت مساءله مهم و اساسى بين تشيع باشد ناچار زيديه داخل اين عنوان مى گردد، چون ملتزم به اين معنا هستند و از آن خارج نمى باشند.⁽¹⁰¹⁸⁾
اماميه : خلافت ابوبكر و عمر و عثمان را قبول ندارد.⁽¹⁰¹⁹⁾
جاروديه : نيز قائلند، كه خلافت ابوبكر و عمر خطا و اشتباه بود امّا خلافت عثمان را بهيچوجه جايز نمى دانند.⁽¹⁰²⁰⁾
قاسميه : تقدم خلفاى ثلاثه را بر على (عليه السلام ) قبول ندارد.⁽¹⁰²¹⁾
اماميه : على بن ابى طالب (عليه السلام ) را بر تمام صحابه پيغمبر افضل و برتر مى داند و مى گويد: (( انه افضل الناس بعد رسول اللّه (صلى اللّه عليه و آله ) و كذلك قالت الزيديه )). )) همانا على (عليه السلام ) بر تمام مردم بعد از پيامبر خدا برتر بود.
زيديه : نيز همين عقيده را دارد.⁽¹⁰²²⁾
اماميه : حكم مى كند كه ، هر كس با على (عليه السلام ) بجنگد كافر است .
زيديه : نيز همين را مى گويد.⁽¹⁰²³⁾
اماميه : قائل به ظهور امام دوازدهم است و وى دنيا را پر از عدل و داد مى نمايد، بعد از آنكه ظلم و ستم همه جا را فرا گرفته باشد.⁽¹⁰²⁴⁾
جاروديه : زيديه ، نيز قائل به ظهور امام مى باشند، امّا مى گويند او كشته شد و بعدا خداوند وى را زنده مى گرداند ⁽¹⁰²⁵⁾ امّا، اماميه اين را نمى گويند.
اماميه : مانعى نمى بيند كه ظهور معجزات به دست امام ممكن است .
و زيديه : هم اين راءى را دارند.⁽¹⁰²⁶⁾
عقايد مشترك اصولى بين زيديه و اماميه 
اماميه صفات خدا را عين ذات او مى داند نه زياد و نه كم (( فاللّه حى بنفسه لابحياة زائد عن ذاته ، و انه قادر بنفسه ، و عالم بنفسه )) (پس ‍ خداوند به نفس خود زنده است نه به حيات زائدى از ذاتش ، و او به ذات خود قادر است .)⁽¹⁰²⁷⁾
جهور زيديه ، اين عقيده را دارد.⁽¹⁰²⁸⁾
اماميه : خداوند را عالم به علم قديم مى دانند نه علم حادث .
زيديه : نيز چنين مى گويد:⁽¹⁰²⁹⁾
اماميه قائل به حدوث قرآن است .
زيديه : نيز همين عقيده را دارد.⁽¹⁰³⁰⁾
اماميه : معتقد است كه خداوند نه در دنيا و نه در آخرت رؤ يت نخواهد شد.
زيديه : نيز همين عقيده را دارد.⁽¹⁰³¹⁾
اماميه : مى گويد، خداوند كريم است ، و بندگانش را براى عبادتش آفريد و آنان را امر به اطاعت و نهى از معصيت فرمود. و به همان احسان نمود و او هيچ فردى را بيش از وسع و طاقتش تكليف نمى كند. و احدى را بدون انجام دادن فعل قبيحى عذاب نمى فرمايد.
زيديه : روى همين عقيده به (وعد و وعيد) همين را مى گويد.⁽¹⁰³²⁾
اختلافات بين اماميه - زيديه 
اماميه : امامت را منحصر در اولاد حسين بن على بن ابى طالب (عليه السلام ) مى داند و شروط امام را خروج با شمشير نمى دانند، و به اصل (تقيه ) معتقدند.
زيديه : امامت را در اولاد امام حسن (عليه السلام ) و امام حسين (عليه السلام ) تجويز مى كند و مى گويد: امام بايد با شمشير قيام كند، و به (تقيه ) عقيده ندارند.⁽¹⁰³³⁾
اماميه : قائل به عصمت امام است .⁽¹⁰³⁴⁾
زيديه : اين عقيده را ندارند.⁽¹⁰³⁵⁾
اماميه : مى گويند، اگر مسلمانى مرتكب گناه كبيره شد (گناهى كه در آن وعده عذاب جهنم است ) اين گناه او را از اسلام خارج نمى كند، و اين شخص ‍ مسلمان است ، گرچه عنوان (فاسق ) روى اين ارتكاب او به گناهان كبيره داده مى شود.
زيديه : البته زيديه همين را مى گويند، امّا اماميه مى گويند: مسلمانى كه مرتكب گناه كبيره شود، در آخرت ممكن است مشمول شفاعت پيامبر گردد، و شيعيان گنه كار نيز شفاعت على (عليه السلام ) آنان را دريابد.⁽¹⁰³⁶⁾
امّا زيديه : مى گويند، شفاعت شامل اهل معصيت و گنهكار نمى شود.
بلكه شامل بهشتيان است كه به واسطه آن درجاتشان در بهشت بالاتر مى رود.⁽¹⁰³⁷⁾
موارد اختلاف در بعضى اصول اعتقادات
اماميه : مى گويند: خداوند، قادر به عدالت است كما اينكه قدرت به ظلم هم دارد امّا هيچگاه ظلمى از او سر نمى زند، و اين خود، دليل قدرت و عظمت او است .⁽¹⁰³⁸⁾
زيديه : مى گويند، خداوند به قادر بودن به ظلم و ستم توصيف نمى شود و جايز هم نيست بگوئيم ، كه خداوند قدرت ندارد.⁽¹⁰³⁹⁾
اماميه : اتفاق نظر دارد كه ، اسلام غير از ايمان است و هر مؤ منى مسلمان است : امّا هر مسلمانى مؤ من نيست .⁽¹⁰⁴⁰⁾
زيديه : فرقى بين اسلام و ايمان نمى گذارند، و هر مسلمانى را مؤ من مى دانند و بالعكس . ⁽¹⁰⁴¹⁾ اماميه : پيامبران را از تمام گناهان چه كبيره و چه صغيره معصوم مى دانند.
زيديه : قائل است كه پيامبران فقط از گناهان كبيره معصومند، و جايز است كه گناه صغيره اى از آنان سر زند.⁽¹⁰⁴²⁾
رافضه و زيديه 
1 - نوبختى (متوفاى 310 ه‍ ق ) گويد: اول كسى كه جمله (رافضه ) را به شيعيان گفت ، مغيرة بن سعد (سعيد) بود ⁽¹⁰⁴³⁾ اين مرد بعد از وفات امام محمّد باقر (عليه السلام ) به امامت (نفس زكيه ) متمايل شد، و چون عقيده خود را ابراز داشت شيعيان و اصحاب امام صادق (عليه السلام ) از او تبرى جستند و وى را طرد نمودند، او شيعيان را رافضه (رها كننده ) خواند و وى آنان را به اين اسم ياد نمود.⁽¹⁰⁴⁴⁾
2 - امّا عقيده مقدسى (متوفاى 322 ه‍ ق ) درباره رافضه اين است كه : رافضيه نزد شيعيان به كسانى گفته مى شود كه : خلافت على (عليه السلام ) را بعد از ديگران بداند، ولى غير شيعيان رافضه را به كسانى مى گويند كه خلافت ابوبكر و عمر را قبول نداشته باشند.⁽¹⁰⁴⁵⁾
3 - ابن عبد ربه ، (متوفاى 322 ه‍ ق ) درباره رافضه گويد:
به اين جهت به رافضه اين عنوان داده شده است كه آنان ابى بكر و عمر را رفض كردند، و كسى غير از آنان ابى بكر و عمر را رفض نكرده است و شيعه غير از رافضه است ، و رافضه درباره على (عليه السلام ) بسيار غلو مى كنند.⁽¹⁰⁴⁶⁾
4 - اشعرى (متوفاى 330 ه‍ ق ) در وجه تسميه رافضه گويد:
چون آنان ابوبكر و عمر را رها كردند، به رافضه معروف شدند.⁽¹⁰⁴⁷⁾
5 - رازى ، (متوفاى 606 ه‍ ق ) در اين باره گويد:
به اين جهت آنان را رافضه گفتند كه : زيد بن على در مقام خروجش بعضى از اصحاب او نسبت به عمر و ابوبكر بد گفتند، زيد (عليه السلام ) آنان را از اين كار منع كرد آنان هم در مقابل زيد را رها كردند، زيد به آنان گفت : (( (رفضتمونى ) )) مرا رها كرديد؟ گفتند: بلى از آن تاريخ به بعد به (رافضه ) (رها كننده ) معروف شدند.⁽¹⁰⁴⁸⁾
6 - بغدادى مى گويد: پيدايش اين نام در سال 123 ه‍ ق ، هنگام قيام زيد بود، و به كسانى گفته شد، كه زيد را در جنگ تنها گذاشتند و رفتند. ⁽¹⁰⁴⁹⁾ و اين قول را طبرى نيز انتخاب كرده است .⁽¹⁰⁵⁰⁾
اصناف رافضه 
بعضى براى رافضه اصنافى ذكر كرده اند:
1 - اسفرائينى ، (متوفاى 417 ه‍ ق ) گويد:
روافض به سه فرقه تقسيم شدند:
1 - زيديه (كسانى كه معتقد به امامت زيد بن على (عليهماالسلام ) مى باشند.
2 - اماميه (كسانى كه معتقد به امامت 12 معصوم از خاندان پيامبر باشند.)
3 - كيسانيه ⁽¹⁰⁵¹⁾ (كسانى كه بعد از امام حسين (عليه السلام ) معتقد به امامت محمّد حنفيه مى باشند.)
2 - بغدادى (متوفاى 429 ه‍ ق ) رافضه را چهار صنف مى داند.
1 - زيديه .
2 - اماميه .
3 - كيسانيه .
4 - غلات ⁽¹⁰⁵²⁾ كسانى كه درباره شاءن و مقام اميرالمؤ منين على (عليه السلام ) غلو مى كنند.
3 - حنفى ، گويد:
رافضه سه دسته اند: اماميه و غلات و زيديه ⁽¹⁰⁵³⁾ البته اين اقوال روى همان معنايى است كه گفته اند، رافضيه كسانيند كه عمر و ابوبكر و عثمان را رها كرده اند.
اين تقسيم بندى در اين اقوال شايد خلاف حقيقت باشد، چون در ضمن بررسى اقوال در صفحه بعد روشن خواهد شد، روافض عبارت از: (زيديه ) و (اماميه ) و (كيسانيه ) نيستند، و اطمينانى به اين اقوال در اصناف رافضه نيست .
بررسى اقوال 
اينها اقوال و سخنان جمعى از بزرگان علم و صاحبان كتب ملل و نحل بود كه گذشت .
و يك وجه جمعى بين اقوال مختلف بود، و آن اينكه اين اسم (رافضه ) اولين بار هنگام قيام زيد در عراق رسميت پيدا كرد.
و ما در بررسى اين اقوال مى بينيم كه اختلاف فاحش بين اين سخنان از وجه تسميه اين جمله مى باشد.
نوبختى مى گفت كه : اين نام را مغيرة بن سعد به پيروان امام صادق نسبت داد. ولى صاحب محبر خلاف اين سخن را داشت كه : اين لفظ در سال 122 ه‍ ق هنگام قيام زيد به كسانى گفته شد كه زيد را در معركه نبرد رها كردند و رفتند.
امّا روايت مقدسى كه مى گفت : رافضه به كسانى مى گويند كه خلافت على (عليه السلام ) را بعد از ديگران مى دانند، بسيار بعيد به نظر مى رسد.
اولا - او در اين قول منفرد است و كسى از بزرگان علم و اديان اين قول را نگفته اند.
ثانيا - نقيض اين قول را ديگران قائلند كه رافضه كسانى اند كه خلافت على را مقدم مى دانند.
ثالثا - هيچگاه شيعيان كه اين اسم به آنان بسته شده است خلافت على را بر ديگران مؤ خر نمى دانند و اين مطلب را قبول ندارند.
دو شاهد تاريخى 
و روى همين اصل است كه : هنگامى كسى در مقام توهين به سيد حميرى ، به او گفت : اى رافضى .
سيد در جواب گفت :

(( و نحن على رغمك الرافضون

لاهل الضلالة و المنكر ))

ما على رغم تو، رها كنندگان اهل گمراهى و بديها مى باشيم .
از اين شعر سيد معلوم است كه شيعيان رافضه را به معنايى كه مقدسى گفته است قائل نيستند. ⁽¹⁰⁵⁴⁾ (تاءخير خلافت على بر ديگران ).
2 - معروف است كه عمار دهنى در محكمه ابن ابى ليلى قاضى براى اداى شهادتى آمده بود، اين ابى ليلى به عمار گفت : برخيز، شهادت تو قبول نيست ما تو را مى شناسيم ، چون تو رافضى هستى .
عمار از اين سخن دلش گرفت و گريان از مجلس بلند شد.
قاضى براى دلجويى از وى به او گفت : تو مردى از اهل علم و حديث هستى و اگر از نسبت رافضه ننگ دارى ، خودت را از آن تبرئه كن ، آنگاه برادر ما به حساب مى آيى .
عمار گفت : به خدا سوگند من به همين راهى كه رفته ام خواهم رفت ليكن گريه من هم براى خودم هست هم براى تو!
امّا گريه من براى خودم اين است كه : تو من را به يك رتبه شريف نسبت دادى كه من اهل آن نيستم ⁽¹⁰⁵⁵⁾ و شايد گريه براى قاضى به اين خاطر بود كه چرا او شيعه و يا به قول خودش رافضى نيست .
از اين نكته تاريخى نيز مى توان استدلال كرد كه سخن مقدس اساسى ندارد، و رافضه غير از كسانيند كه خلافت على را بعد از ديگران مى دانند.
امّا كلام ابن عبد ربه به هيچ وجه قابل اعتماد نيست زيرا او روى تحقيق و ضبط سخن نگفته .
و او اينقدر سخنش بى پايه است كه مى گويد: زيد بن على در خراسان كشته شد. ⁽¹⁰⁵⁶⁾ و حال آن كه مسلم است كه زيد در كوفه به شهادت رسيد نه در خراسان .
پس سخن صاحب (( (عقد الفريد) )) ابدا قابل تمسك و اعتنا نيست .
سخن قابل اعتماد 
از بررسى اقوال و گفته هاى مورخين چنين نتيجه مى گيريم كه :
اول كسى كه اين عنوان (رافضه ) را به بعضى از اطرافيانش گفت ، زيد بن على (عليه السلام ) بود.
چون آنان وى را بخاطر سبّ و لعن نكردن علنى عمر و ابى بكر در ميدان نبرد يا موقع بيعت ، ترك گفتند و زيد (عليه السلام ) به آنان فرمود:
(( (رفضتمونى ) )) شما مرا رها كرديد و اين عنوان هميشه براى آنان يادگار ماند.
و مؤ يد سخن ما، قول رازى در كتاب (( (اعتقادات فرق المسلمين )) ⁽¹⁰⁵⁷⁾ و بغدادى ، در كتاب (( (المحبر) )) است ).⁽¹⁰⁵⁸⁾
طبرى نيز همين قول را اختيار كرده است .⁽¹⁰⁵⁹⁾
خلاصه اين عنوان از تاريخ قيام زيد (عليه السلام ) به بعد براى شيعيان علم و معروف شد البته ناگفته نماند، كه زيد بن على تمام شيعيان را رفضه ناميد و جمع كثيرى از شيعيان در كنار او جهاد كردند.
امّا او به اين عنوان به آن دسته از شيعيان گفت كه در موقع حساس بيعت و يا در صحنه نبرد او را رها ساختند و رفتند و بعد از پيدايش فرقه زيديه كه معتقد به امامت زيد شدند، اين عنوان شهرت كامل پيدا كرد.
و همه گروه شيعيان در اصطلاح تسنن به رافضه (رها كننده ) معروف گشتند.⁽¹⁰⁶⁰⁾
و بعدها به تمام كسانى كه خلافت ابوبكر و عمر را قبول ندارند و آنان را غاصب خلافت مى دانند (شيعيان ) رافضى مى گفتند و در زمان ما هم همين طور مى گويند.
پس پيدايش اين عنوان در زمان زيد بن على مى باشد ولى بعدا به شيعيانى كه خلافت خلفاى ثلاثه را رها كردند به رافضه مشهور شدند.
فصل هجدهم : فهرستى از كتب زيديه 
مسند زيد يا مجموعه فقهى 
اين كتاب يكى از جامعترين و عاليترين كتب فقهى و معتبرترين مدرك زيديه است .
در اين كتاب روايت و احاديث زيادى است كه راوى آن خود زيد بن على (عليه السلام ) از پدرش و اجداد پاكش تا رسول خدا مى باشد.
و اخبار و روايات آن تمام مستند به زيد بن على (عليهماالسلام ) است .
نام كتاب  
در كتاب (( (اثبات الائمة ) )) اين كتاب به نام (مجموعه فقهى ) ياد شده است ولى اسم معروف آن (مسند) است .
در مقدمه آن دارد كه : نام (مسند) به چنين كتابى صحيح نيست ، زيرا مسند را به كتابى مى گويند كه راوى آن ، حديث را به اسنادى از طريق متعدده اى كه دارد نقل كند، مانند، مسند احمد و مسند شافعى و... امّا روايات اين كتاب كه راوى آن زيد بن على (عليهماالسلام ) است همه را به يك طريق از پدرش تا جدش رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله ) روايت مى كند.
امّا به نظر ما، اطلاق مسند به چنين كتابى اشكال ندارد زيرا مسند را در مقابل مرسل مى دانيم ، يعنى رواياتى كه نام همه روات ذكر شده باشد و در مرسل حذف مى گردد.
نگارنده كتاب  
اين كتاب به وسيله يكى از علماى بزرگ زيديه به نام (( الامام عبدالعزيز بن اسحاق البقال )) جمع آورى شده است .
او از مشاهير حدود قرن چهارم هجرت است و تاريخ وفات او را سنه 363 ه‍ ق در سن نود سالگى ، نگاشته اند. ⁽¹⁰⁶¹⁾ و جمع زيادى از علماى زيديه از او روايت كرده اند.
تنظيم كتاب  
اين مجموعه قبلا در 6 جلد بود و نظم و ترتيبى به شكل باب بندى نداشته است ، و بعدا به وسيله سيد علامه حسين بن يحيى بن ابراهيم ديلمى در سال (1201) هجرى منظم و مبوب گرديد.⁽¹⁰⁶²⁾
مقدمه كتاب  
اين كتاب داراى مقدمه اى است كه مشتمل بر 3 فصل است .
فصل اول : شرح حال مختصرى از زيد بن على (عليهماالسلام ) و ابوخالد واسطى كه راوى از زيد است و بعضى ديگر از روات .
فصل دوّم : درباره كتاب مسند و سؤ الاتى كه از نگارنده كتاب شده با جواب آن .
فصل سوّم : يادآورى قسمتى از كتب زيديه با شرح حال مختصرى از بعضى مؤ لفين آن ، كه به طور سؤ ال و جواب ذكر شده است .
و خود اين كتاب مجموعه رواياتى است كه از زيد بن على (عليهماالسلام ) در معارف و احكام اسلام نقل شده است .
اهميت اين كتاب  
زيديه اين كتاب را با چشم اعتبار و قبول مى نگرند، و مى گويند:⁽¹⁰⁶³⁾
اين مجموعه ، همان مطالب و روايات و احاديثى است كه در كتب سنت نبويه مانند صحاح و غير آن موجود است .
و رجال اين مسند همه مورد وثوق آنان مى باشند و غير از رجال اهل بيت (عليهم السلام ) شخصيت هاى علمى چون ، حافظ دار قطنى و حافظ ابونعيم كه از اجله و فحول اصحاب حديثند و اين دو اجل علماى حرمين و مصر و شام و هند و روم و ساير اقطارند، كه در طريق كتاب مسند به چشم مى خورند.
طرق ائمه زيديه در سند كتاب ⁽¹⁰⁶⁴⁾  
اين طريق موجود و سند آن متصل به جناب زيد مى باشد.
و اين طريق در كتب معتبره اى آمده است ، مانند:
1 - (( بلوغ الامانى فى سند ما انزلت عليه المثانى ، )) منسوب به قاضى علامه احمد بن محمّد مشحم .
2 - (( اتحاف الاكابر فى اسناد الدفاتر، )) منسوب به ، قاضى علامه محمّد شوكانى ، و آن در هند چاپ شده است .
3 - (( عقد النضيد فيما اتصل من الاساتيد، )) منسوب به ، شيخ المشايخ علامه عبدالكريم بن عبداللّه ابى طالب .
شرح و حاشيه ها 
بر اين كتاب شرح هاى مفصل و حواشى زيادى نوشته اند از جمله :
1 - (( منهاج الجلى . )) 2 - (( شرح القاضى ، )) اين شرح از ساير شروح مفصل تر است كه به قلم علامه حسين السياغى نوشته شده و آن آخرين شرح بر كتاب است .
حواشى :
1 - حاشيه - سيد صارم الدين .
2 - حاشيه - سيد عماد الدين .
اينها شرحها و حاشيه هاى مستقلى بود بر كتاب مسند زيد نوشته شده است ، و حواشى و تعليقات زيادى بر متن خود كتاب نيز زده اند.
احاديث و اخبار كتاب  
تعداد احاديثى كه در اين كتاب به پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) مى رسد 228 حديث است (نبوى ).
و اخبارى كه به امام اميرالمؤ منين على (عليه السلام ) مى رسد 321 حديث است (علوى ) و 2 حديث از امام حسين (عليه السلام ) كه مجموعا 551 خبر مى باشد.
و اكثر احاديث با جمله : (( (حدثنى زيد بن على عن ابيه عن جده عن على (عليه السلام ) قال : قال رسول اللّه (صلى اللّه عليه و آله )) )) شروع مى شود.
و قسمت زيادى از آن با جمله : (( (قال زيد بن على ...) )) آمده است .
رؤ وس و ابواب كتاب  
اين كتاب مشتمل بر (14) كتاب در (105) باب است و در هر باب احاديث و اخبار زيادى ذكر شده است ، به اين ترتيب :
1 - كتاب طهارت 10 باب
2 - كتاب صلات 43 باب
3 - كتاب جنائز 18 باب
4 - كتاب زكات 12 باب
5 - كتاب صيام 11 باب
6 - كتاب حج 36 باب
7 - كتاب بيع 29 باب
8 - كتاب شركت 9 باب
8 - كتاب شهادات 2 باب
10 - كتاب نكاح 12 باب
11 - كتاب طلاق 7 باب
12 - كتاب حدود و ديات 7 باب
13 - كتاب جهاد 13 باب
14 - كتاب فرائض 16 باب
احاديث هر باب از 1 تا بيش از 20 خبر متجاوز است .
مثلا باب وضوء كه يكى از ابواب دهگانه كتاب طهارت است داراى 19 خبر است ...
كتب معتبر زيديه پس از (( مسند الامام زيد (عليه السلام ) )) 
1 - مجموع حديثى - زيد (عليه السلام ) كه فقط در حديث است .
2 - امالى - احمد بن عيسى بن زيد (عليه السلام ) ⁽¹⁰⁶⁵⁾ اين كتاب به نام (( (بدايع الانوار فى محاسن الاثار) )) معروف است . و به گفته يكى از پيشوايان زيدى : اين كتاب اساس علم زيديه و يكى از متقن ترين كتب آنان است .
3 - علوم آل محمّد (صلى اللّه عليه و آله ) - محمّد بن منصور مرادى .⁽¹⁰⁶⁶⁾
4 - مؤ لفات قاسم بن ابراهيم ⁽¹⁰⁶⁷⁾ (حدود 20 كتاب ).
5 - مؤ لفات يحيى بن الحسين فرزند قاسم بن ابراهيم (حدود 40 كتاب ) كه از آن جمله (( (تفسير القرآن ) )) در 6 جلد و (( (معانى القرآن )) در 9 جلد و بعضى از تاءليفات معتبر او عبارت است از: (( الاحكام - منتخب - الفنون - المجموع . )) 6 - مصنفات اطروش ⁽¹⁰⁶⁸⁾ از جمله اين مصنفات : (( الانابه - مغنى - صفى . )) 7 - مصنفات فرزند اطروش .
8 - مصنفات قاسم بن على عيانى (حدود 70 كتاب و رساله ).
9 - كتب المؤ يد باللّه ⁽¹⁰⁶⁹⁾ و ابى العباس احمد بن ابراهيم حسنى .
10 - تاءليفات ابوطالب ⁽¹⁰⁷⁰⁾ برادر مؤ يد باللّه .
11 - جامع كافى ⁽¹⁰⁷¹⁾ - ابوعبداللّه محمّد بن على العلوى (اين كتاب در 6 جلد است ).
12 - تاءليفات - مرشد باللّه (از جمله امالى وى كه كتاب بزرگى است ).
13 - (( الانوار، اثنينيه ، خميسيه . )) 14 - تاءليفات - اميرحسين ، كه معروف آن 6 كتاب است : شفاء ⁽¹⁰⁷²⁾ تقرير، مدخل ، ذريعه ، ثمرات ، (( الافكار فى احكام الكفار، )) ارشاد.
اينها معروف ترين كتب قديمه از تاءليفات ائمه و پيشوايان بزرگ زيديه بود.
و متاءخرين آنان نيز كتب زيادى نگاشته اند كه تعداد زيادى از آن در مقدمه كتاب مسند زيد نام برده شده است ، اگر كسى خواست نام تاءليفات مطبوعه و مهم زيديه را بهتر به دست بياورد، به كتاب (( (بغية الشافية فى مؤ لفات زيديه ) )) مراجعه كند.