شخصيت و قيام زيد بن على (ع )

سيد ابوفاضل رضوى اردكانى

- ۱۰ -

خدا مرا در آن خونها شريك گرداند 
يكى از ياران زيد به نام (فضل رسان ) مى گويد: ⁽⁵⁴⁵⁾ صبح روز خروج و قيام ، حضرتش مردم را تشويق به قيام مسلحانه و نبرد با طاغيان حكومت شام نمود و اين جمله را از او شنيدم كه مردم را به يارى خود مى طلبيد و مى فرمود:
چه كسى مرا در اين نبرد مقدس يعنى جنگ با انباط شام يارى مى كند؟
سپس او با ايمانى قوى و لحنى محكم و مطمئن اضافه كرد:
به آن خدايى كه محمّد را به حق و براى بشارت برانگيخت ، فردى از شما مرا در اين نبرد كمك نمى دهد مگر اينكه من ، در روز رستاخيز دست او را بگيرم و به اذن پروردگار داخل بهشت نمايم ، سپس اين مرد مى گويد: حضرت زيد (عليه السلام ) به شهادت رسيد و جنگ تمام شد، من ، مركبى را كرايه كردم و آهنگ مدينه نمودم ، پس از ورود به شهر به خدمت امام صادق (عليه السلام ) شرفياب شدم ، و در دل خود گفتم حضرت را از جريان كوفه و شهادت حضرت زيد بن على خبر نمى دهم چون مى دانستم اين مصيبت بسيار بر او سخت و ناگوار است ، امّا بر خلاف انتظارم تا داخل بر امام شدم ، امام بلافاصله فرمود: فضيل ، عمويم در چه حال بود؟
- اشك مرا مهلت نداد، و بى اختيار صدايم به گريه بلند شد، و شايد اين همان جواب من بود.
- او را كشتند؟
- بلى به خدا او را كشتند!
- او را به دار زدند؟!
- بلى چنين كردند!
ديدم حضرت به شدت گريه مى كند و قطرات درشت اشك مانند دانه هاى در بر صورتش مى غلتيد، و سپس فرمود: اى فضيل تو هم در كمك عمويم جنگيدى ؟؟
- بله من هم در جبهه بودم .
- از دشمن چند نفر كشتى ؟
- شش نفر.
گويا حضرت از چهره من ترديدى مى خواند لذا فرمود:
- مگر در ريختن خون آنان (اهل شام ) ترديدى دارى و خود را مستوجب پاداش و اجر نمى پندارى ؟؟
عرض كردم : اگر شك و ترديدى در حقانيت خودمان داشتم در جنگ شركت نمى كردم و احدى را نمى كشتم .
فضيل مى گويد: در اين هنگام اين جمله را از امام شنيدم كه مى فرمود:
(( اشركنى اللّه فى تلك الدماء))، )) خداوند مرا در ثواب و اجر ريختن خون آنان شريك گرداند.
بعد امام در مقام تجليل از حضرت زيد (عليه السلام ) فرمود:
به خدا قسم عمويم و همرزمانش راه شهيدان حق را پيمودند، آنان به راه على بن ابى طالب و اصحابش قدم نهادند.
نامه غم انگيز 
مردى به نام عبداللّه بن سيابه مى گويد: ⁽⁵⁴⁶⁾ هفت نفر بوديم از كوفه عازم مدينته شديم ، و موقعى كه به شهر رسيديم ، خدمت امام صادق (عليه السلام ) شرفياب شديم ، امام اولين سؤ الى كه از ما نمود اين بود: از عمويم زيد، چه خبر داريد؟
- گفتم : قيام كرده و يا در صدد قيام بود.
امام : اگر از او خبرى به دست آورديد به من اطلاع دهيد.
عبداللّه مى گويد: ما چند روزى در مدينه مانديم ، كه ناگاه فرستاده به نام صيرفى از كوفه وارد مدينه شد، و نامه اى همراه داشت .
ما نامه را خوانديم ، آه چه خبر جانسوزى چه نامه غم انگيزى ، اى كاش ‍ نمى شنيديم و نمى خوانديم . در نامه ، خبر شهادت حضرت زيد بود، نوشته بود:
((امّا بعد، در روز چهارشنبه اول ماه صفر، زيد (عليه السلام ) قيام كرد و جنگ روز چهارشنبه و پنجشنبه ادامه داشت ولى حضرت زيد (عليه السلام ) با جمعى از يارانش در روز جمعه به شهادت رسيدند)). (اين نامه غبارى از غم و اندوه بود، كه بر چهره ما نشست )
ما نامه را به خدمت امام برديم ، حضرت نامه را گشود، و مشغول خواندن آن شد.
(خداى مى داند چه حالى به امام دست داد ناگهان رنگ از چهره مباركش ‍ پريد و آثار غم و اندوه در صورتش نمايان شد) و بى اختيار به گريه افتاد، سپس با چشمى گريان از مقام و عظمت عموى شهيدش ياد كرد و گويى مى خواست با جملاتى خود و ما را تسليت دهد، او با حالتى گرفته و محزون فرمود:
(( انا للّه و انا اليه راجعون ))، )) بازگشت همه به سوى اوست ، عمويم ، در نزد خدا خوب حسابى باز كرد، او عمويى نيكو بود، همانا عموى من مردى بود كه سبب عزت دنيا و آخرت ما بود، به خدا قسم عمويم به مقام شهادت نائل شد، مقام او چون شهيدانى است كه در ركاب رسول خدا و على و حسن و حسين (صلوات اللّه عليهم ) به شهادت رسيدند.
درود خدا بر او باد 
سليمان بن خالد ⁽⁵⁴⁷⁾ مى گويد: پس از شهادت زيد بن على (عليهماالسلام ) امام صادق (عليه السلام ) از نقش ما در كمك به نهضت و رهبر آن ، حضرت زيد جويا شد و فرمود: با عمويم زيد چگونه رفتار كرديد؟؟
گفتم : طرفداران او و مجاهدين تا سر حد جان در حفظ و حراست او مى كوشيدند، امّا موقعى كه مردم پراكنده شدند ما جسد او را گرفتيم ، و در گودالى در وسط جوى آب دفن كرديم ، امّا دشمن در همه جا به جستجوى جسد پرداخت و عاقبت آن را يافتند و ناجوانمردانه به آتش زدند.
در اين هنگام امام با حالتى تاءسف آميز فرمودند:
اى كاش آهن به بدن زيد مى بستيد تا سنگين مى شد و آن را به رود فرات به امواج خروشان آب مى سپرديد، تا اين طور نمى شد، سپس امام با لحنى آميخته با عظمت و احترام نسبت به عموى بزرگوارش حضرت زيد اضافه كرد:
درود خدا به روان او باد، و لعن و نفرت حق برا قاتلينش .⁽⁵⁴⁸⁾
(البته اين روايت حاكى است كه چند سال بعد از شهادت زيد (عليه السلام ) بوده است و امام هميشه به ياد عموى شهيدش بوده چون بدن زيد را بعد از چهار سال آتش زدند.)
امام صادق (عليه السلام ) به (ابى ولاد كاهلى ) فرمود: عمويم زيد را ديدى ؟
گفتم : بلى ، او را بالاى دار مشاهده كردم ، و مردم نسبت به وى دو دسته بودند، يك دسته به او ناسزار مى گفتند و دسته اى ، براى او محزون و دلشان آتش گرفته بود.
امام فرمود: (( امّا الباكى فمعه فى الجنة ، و امّا الشامت فشريك فى دمه )) ⁽⁵⁴⁹⁾
گريه كننده بر او با وى در بهشت است ، و امّا بدگوى وى در خون او شريك است .
يك چيز ديگر طلب دارند 
مهزم بن ابى برده اسدى مى گويد:⁽⁵⁵⁰⁾
دو روز بعد از شهادت زيد (عليه السلام ) به مدينه آمدم ، و در آنجا به خدمت امام صادق (عليه السلام ) شرفياب شدم ، امام مدتى مرا نگاه كرد، آنگاه فرمود:
اى مهزم ، زيد چه شد؟؟
گفتم : جسد او را به دار زدند.
فرمود: در كجا؟
گفتم : در كناسه بنى اسد.
فرمود: تو خودت بدن او را در آنجا بالاى دار ديدى ؟؟
گفتم : بلى ، ديدم ، صداى امام به گريه بلند شد بطورى كه زنانى كه پشت پرده بودند، به شيون و عزادارى پرداختند.
سپس فرمود: به خدا قسم يك چيز ديگر زا او مى خواهند كه هنوز نگرفته اند.
مهزم گويد: من به فكر فرو رفتم و با خود گفتم : ديگر بعد از كشتن و دار زدن ، از وى چه مى خواهند.
من ديگر از آنجا برخاستم و با حضرتش خداحافظى كردم ...
بعدها به كوفه بازگشت نمودم ، و در كناسه جماعتى را مشاهده كردم ديدم بدن زيد را از دار پائين آورده اند و مى خواهند آن را به آتش بسوزانند با خود گفتم ، اين همان خواسته آنان بود كه امام قبلا به من فرمود.⁽⁵⁵¹⁾
در پناه خدا 
جمعى از شيعيان بر امام صادق )) ⁽⁵⁵²⁾ وارد شدند، امام از آنان حال عمويش زيد را پرسيد، مردى از ميان آن جمع گفت : من از عموى شما مطلعم ، ما، يك شب با او در خانه معاوية بن اسحاق انصارى بوديم در همان شب جناب زيد بن على (عليهماالسلام ) به ما پيشنهاد كرد كه همه براى نماز به مسجد سهله برويم .
امام پرسيد: موفق به نماز در آن مكان مقدس شد يا، نه .
- نه ، چون كارى براى او پيش آمد، و موفق به رفتن مسجد نشد.
- به خدا قسم ، اگر او به مسجد رفته بود و موفق به نماز در آن مى شد و از خداى متعال يك سال پناهندگى مى خواست ، پروردگار به او پناه مى داد، (و از شر دشمن مصون بود) آيا نمى دانى كه ادريس پيامبر در آنجا خياطى مى كرد، و ابراهيم از آن محل با عمالقه به سوى يمن رهسپار شد، و داوود از آنجا براى سركوبى جالوت حركت كرد.
در آنجا سنگ سبزى است كه روى آن عمل هر پيامبرى نقش شده است و از زير آن سنگ خاك و طينت تمام پيامبران برداشته شده است ، و آنجا جايگاه استراحت شتر سوار است ، گفته شد: مقصود از راكب كيست ؟ فرمود: خضر (عليه السلام ).⁽⁵⁵³⁾
امام صادق (ع ) بر عمويش زيد (ع ) نماز خواند 
يكى از اصحاب امام هشتم مى گويد از حضرتش راجع به كيفيت و چگونگى نماز بر ميتى كه به دار آويخته است ، سؤ ال نمودم ، حضرت ، براى جواز چنين عملى به فعل امام صادق (عليه السلام ) استشهاد كرد و فرمود: مگر نمى دانى كه جدم (عليه السلام ) بر عمويش نماز خواند.⁽⁵⁵⁴⁾
در (( وسائل الشيعه )) بابى دارد بنام (( باب كيفية الصلاة عن المصلوب )) (چگونگى نماز بر دار كشيده ) در اين باب فقط همين يك حديث است كه ذكر كرديم ، و امام كيفيت اين نماز را به سؤ ال كننده ياد مى دهد.⁽⁵⁵⁵⁾
مقام معنوى همرزمان زيد (ع ) 
علاوه بر روايات و احاديث زيادى كه در عظمت و فضائل زيد رسيده (كه يادآور شديم ) در عظمت ياران و آن گروه مسلمانان با ايمان و فداكارى كه به كمك وى قيام كردند، و در كنار او در راه خدا جنگيدند روايات و احاديثى از ائمه معصومين (عليهم السلام ) رسيده است كه بعضى از آنان در ضمن نقل روايات فضائل زيد (عليه السلام ) گذشت ، و اينك به چند نمونه از اين احاديث ، نظر شما را جلب مى كنيم :
1 - خبرى كه از رسول خدا رسيده كه فرمود: مردى از فرزندان من قيام مى كند و در كناسه كوفه كشته مى شود به نام ((زيد)) او مردم را به حق دعوت مى كند، آنگاه پيامبر مى فرمايد: (( و يتبعه كل مؤ من )) ⁽⁵⁵⁶⁾ ، هر مسلمان با ايمانى ، از وى متابعت مى كند.
2 - از امام صادق (عليه السلام ) نقل شده كه فرموده : (( رحم اللّه عمى زيدا خرج على ما خرج آباؤ ه و وددت انى استطعت ان اصنع فاكون مثل عمى ، من قتل مع زيد بن على كم قتل مع الحسين بن على (عليهماالسلام ))) ⁽⁵⁵⁷⁾ ، خدا عمويم را رحمت كند، قيام و خروج او همان راه پدران وى بود، و من دوست داشتم مى توانستم كارى كه عمويم كرد انجام مى دادم ، (و قيام مى كردم )...
آرى هر كس همراه زيد بن على (عليه السلام ) كشته شد، مانند كسى است كه در كنار حسين بن على (عليه السلام ) به شهادت رسيده است .
3 - و در حديثى كه در قسمت پيشگويى ها از رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله ) نقل كرديم كه مقام اصحاب و ياران زيد را غير از ديگران توصيف مى فرمايد، و آنان را با جمله (( غر المحجلين )) و ((يدخلون الجنة بغير حساب )) ياد مى كند.
(( (غر المحجلين ) )) كنايه از آثار نور در پيشانى و دست و پاى آنان است آرى آنان بدون حساب وارد بهشت مى شوند.⁽⁵⁵⁸⁾
كمك امام صادق به بازماندگان شهيدان 
عبدالرحمن بن سيابه گويد: امام صادق (عليه السلام ) پولهايى به من داد و دستور داد تا آن را در ميان خانواده شهيدانى كه در قيام عمويش زيد (عليه السلام ) به شهادت رسيده اند، تقسيم كنم ، من اين كار را انجام دادم و سهم خانواده عبداللّه بن فضيل رسان چهار دينار شد.⁽⁵⁵⁹⁾
از روايات گذشته چنين به دست مى آيد كه امام صادق (عليه السلام ) علاوه بر محبت و علاقه شديدى كه به زيد داشت و احترام خاصى كه براى او قائل بوده است مرتبا از هر فرصتى به خاطر بزرگداشت عمويش زيد استفاده مى كند و از او سخن به ميان مى آورد و او را تجليل مى فرمايد، شايد منظور امام از اين يادآورى هاى مكرر، اين بوده باشد كه مردم را به مقام و منزلت و صحت عمل زيد، آشنا سازد تا مبادا، دشمنان با عناوين مختلف ، نام او و قيام او را از ياد ببرند، و مبادا مردم قيام و شخصيت اين رادمرد عالم اسلام را فراموش سازند.
فصل يازدهم : شعرائى در عزاى زيد شعر سروده اند 
(( من قال فينا بيت شعر بنى اللّه له بيتا فى الجنة )). (الغدير )) ج 2 ص 3)
ترجمه : هر كس درباره ما ((اهل بيت )) شعرى بسرايد، خداوند در مقابل هر بيت آن بيتى (قصرى ) در بهشت به او خواهد داد.
اثر انقلاب در اشعار سخن سرايان 
زيد بن على (عليهماالسلام ) در راه دفاع از مبادى اسلام و كيان دين و نجات مسلمين قيام كرد و در اين راه مقدس به شهادت رسيد، به همين جهت ياد او از دل هيچ مسلمان آزاده و معتقدى بيرون نمى رود و بايد هم چنين باشد، بلى شاءن مبارزين راه خدا آن كسانى كه : (( ضحوا بانفسهم فى سبيل اللّه )) ⁽⁵⁶⁰⁾ ، جان خود را فداى اسلام كردند، همين است .
(( و كان استشهاده مصدر وحى للشعراء)) ⁽⁵⁶¹⁾ ، شهادت زيد، الهام بخش سرايندگان آزاده بود.
لذا شعراء و سخن سرايان متعهد ذوق سليم خود را در راه هدف و بيدارى مسلمين و تجليل از رهبران فداكار بشر و انقلابيون آزاده به كار گرفتند. و شعراى با هدف و مسؤ ول آن عصر و پس از آن اشعار و سخنانى محرك جانسوز و انقلابى در رثاى زيد سرودند كه ما نام بعضى از آنان را در اينجا يادآور مى شويم .
شعراى آزاده اى كه درباره زيد (عليه السلام ) شعر و مرثيه سروده اند
1 - ((كميت بن زيد بن خنيس ))،
كنيه اش (ابومستهل ) او يكى از شعراء آزاده و حق گويان با هدفى بود، كه : ذوق سليم و قريحه خدادادى خود را در راه خدا و حقگويى و مرام مقدسش بكار برد.
او مى توانست چون ديگر شاعران دربارى و متملق و چاپلوس و بى شخصيت ، از حاشيه نشينان و كاسه ليسان سلاطين بنى اميه باشد، و از همه مزاياى زندگى استفاده كند امّا كميت ، مرد بود، زندگى با شرافت و عزت و حقگويى و هدف را بر همه چيز ترجيح مى داد.
او در سال شهادت امام حسين (عليه السلام ) ديده به دنيا گشود (سال 61 بعضى سال 60 مى دانند) بيشتر ايام زندگى سراسر افتخار خود را در زندان ها و مخفيگاه ها شكنجه گاه ها به سر برد، و عاقبت هم به خاطر طرفدارى از اهل بيت (عليهم السلام ) و گرايش به حكومت علوى و مخالفت با رژيم غاصب بنى اميه در سال 127 ه‍ ق در زمان حكومت مروان بن محمّد اموى به شهادت رسيد، و خون گرم مقدس اين شاعر آزاده در راه هدف انقلابى و عاليش ريخته شد، سلام و درود ما به روان پاك او باد.
علامه مجلسى از (( (كفاية الاثر) )) نقل مى كند كه (ورد) فرزند كميت از پدرش نقل مى كند كه گفت : بر امام باقر (عليه السلام ) وارد شدم و عرض ‍ كردم : آقايم ، من ابياتى را درباره شما سروده ام اجازه مى فرمائيد بخوانم ؟؟
امام فرمود: ايام البيض ؟!
گفتم : اين اشعار را فقط در مدح شما گفته ام و چيز ديگرى نيست ، من اشعارى خواندم ، كه در عزاى اهل بيت پيامبر بود، و امام به شدت گريست ، آنگاه حضرتش مطالبى در ثواب گريه و خواندن مرثيه در سوگوارى خاندان پيامبر بيان فرمود.
سپس امام دست مرا گرفت و گفت : (( اللهم اغفر للكميت ما تقدم من ذنبه و ما تاءخر)) پروردگارا، گناهان گذشته و آينده كميت را ببخش .⁽⁵⁶²⁾
خواننده محترم اگر مايل باشند قسمتى از سرگذشت و اشعار كميت را بدانند به كتاب (( (الغدير )) ج 2 ص 211) مراجعه فرمايند.
كميت ، در قصيده (هاشميات ) خود اشعارى درباره زيد (عليه السلام ) و فرزند او حسين بن زيد دارد كه ، مطلع آن در مدح بنى هاشم است . و به اين شعر آغاز مى شود:

(( الاهل عم فى رايه متاءمل ؟

و هل مدبر بعد الاساءة مقبل ؟ ))

و علاوه بر آن قصيده ، اشعار ديگرى دارد كه مى گويد:

(( يعز على احمد بالذى

اصاب ابنه امس من يوسف (563)

خبيث ، من العصبه الاخبثين

و ان قلت : زانين ، لم اقذف )) (564)

يعنى : ناگوارست بر احمد (صلى اللّه عليه و آله ) آنچه از يوسف به فرزندش ‍ رسيد، او پليدى است از گروه بدترين پليدها، و اگر گويم زناكارند تهمت ناروا نزده ام .
2 - سيد حميرى ⁽⁵⁶⁵⁾
نام او (اسماعيل ) فرزند (محمّد) لقب (حميرى ) او به (سيدالشعراء)) سرور شاعران معروف است ، و جلالت و مقام او ظاهر و هويدا است ، او مردى عالم و حاضر جواب بود.
روزى امام صادق (عليه السلام ) او را ملاقات كرد و به او فرمود: (( سمتك امك سيدا و وفقت فى ذلك انت سيد الشعراء)). )) مادرت ترا (سيد) نام نهاد و تو توفيق اين نام را يافتى ، آرى تو آقاى شاعرانى .
علامه ، در مقام تجليل از اين شاعر آزاده مى فرمايد:
(( ثقة جليل القدر عظيم الشاءن و المنزلة (رحمة اللّه تعالى ) )) او مورد وثاقت و جليل القدر و عظيم الشاءن و والا مرتبه است خداى او را رحمت كند.
تمام همّ او به شعر سرودن در فضائل اميرالمؤ منين و اهل بيت پاكش بود به طورى كه صاحب كتاب (اغانى ) از مدائنى نقل مى كند كه روزى سيد گفت هر كس فضيلتى از اميرالمؤ منين (عليه السلام ) نقل كند كه من در آن شعرى نگفته باشم اسم را به او جايزه مى دهم ، و مردم دسته دسته هر چه كه از فضائل على (عليه السلام ) در نظر داشتند و شنيده و يا نوشته بودند آوردند، و سيد درباره همه آنها شعر سروده بود، تا اينكه يك عربى آمد و فضيلتى را نقل كرد كه سيد در آن زمينه شعرى نگفته بود و اسبش را به او جايزه داد و اشعارى سرود. مى گويند اشعار (ميميات ) سيد را با شترها حمل مى كردند.
و او از مجلسى كه در آن فضائل آل محمّد (صلى اللّه عليه و آله ) ياد نمى شد بدش مى آمد و مى گفت :

(( انى لاكره ان اطيل بمجلس

لاذكر فيه لا ل محمّد (ص ) ))

من كراهت دارم از مجلسى كه در آن يادى از دودمان محمّد (صلى اللّه عليه و آله ) در ميان نباشد.
قصيده عينيه سيد 
اين قصيده يكى از معروف ترين و بهترين آثار شعرى سيد به شمار مى رود، اين قصيده را سيد، بعد از شهادت زيد (عليه السلام ) در محضر امام صادق (عليه السلام ) سروده ، مطلع اين قصيده با اين بيت آغاز مى شود:

(( لام عمر و باللوى مربع

طامسة اعلامها بلقع ))

در (( (بحارالانوار) )) از امام هشتم روايت شده كه حضرتش پيامبر را در عالم خواب ديد، و على و فاطمه و حسن و حسين (عليهم السلام ) نيز همراه پيامبر بودند، و سيد جلو آنان نشسته و همين قصيده را مى خواند.
موقعى كه سيد از خواندن آن فارغ شد، پيامبر روبه فرزند عاليقدرش امام رضا (عليه السلام ) نمود و فرمود: (( احفظ هذه القصيدة و مر شيعتنا بحفظها و اعلم ان من حفظها و ادمن قرائتها ضمنت له الجنة على اللّه تعالى )). )) (اين قصيده را حفظ كن و به شيعيان ما دستور بده آن را حفظ نمايند. و آنان را آگاه كن كه هر كس آن را حفظ نمايد و به خواندن آن مداومت كند، من بهشت خداوند را براى او ضمانت مى نمايم .)
سيد در سال 179 در بغداد چشم از جهان بست .
و حكايت شده كه بعد از مرگ سيد، حدود هفتاد هزار كفن ارزنده از طرف بزرگان و شخصتيهاى معروف اسلام براى كفن كردن او فرستاده شده امّا هارون الرشيد خليفه عباسى همه آن كفن هاى قيمتى را به صاحبانش ‍ برگرداند. و خود يك كفن ارزنده را به او پوشاند.⁽⁵⁶⁶⁾
از جمله قصايد معروف سيد، اشعارى است كه در رثاء حضرت زيد بن على (عليه السلام ) و سب دشمنان اهل بيت سروده است ، و چند شعر آن در اينجا نقل مى شود:

(( بت ليلى مسهدا

ساهر الطرف مقصدا

و لقد قلت قولة

و اطلت التبلدا

لعن اللّه حوشبا

و خراشاو مزبدا

و يزيدا فانه

كان اعتى واعندا

الف الف و الف الف

من اللعن سرمدا

انهم حاربوا الاله

و آذوا محمدا

شركوا فى دم المطهر

زيد تعندا

ثم عالوه فوق جذع

صريعا مجردا

يا خراش بن حوشب (567)

انت اشقى الورى غدا )) (568)

اسماعيل ، از گفتارت متشكريم ! 
حافظ مرزبانى در حالات سيد حميرى نقل مى كند كه :
فضيل گفت : بعد از شهادت زيد (عليه السلام ) خدمت امام صادق (عليه السلام ) رسيدم و حضرتش سخت مى گريست ، و مى فرمود: خدا زيد را رحمت كند، او عالمى درستكار بود، و اگر پيروز مى شد مى دانست حكومت را به كى بسپارد.
فضيل مى گويد: عرض كردم : اجازه مى فرمائيد شعر سيد را برايتان بخوانم ؟
فرمود: كمى صبر كن .
بعد امام دستور داد، پرده هايى زدند و در اطاق ها را غير از يك در باز كردند.
سپس فرمود: بفرما بخوان .
من آن اشعار معروف سيد را خواندم كه مى گويد: ⁽⁵⁶⁹⁾ (( لام عمرو باللوى مربع )) تا آخر.
فضيل 13 بيت آن را در مجلس براى امام خواند، و مى گويد: موقعى شعرها را مى خواندم ، صدايى از پشت پرده در ميان شيون زنان به گوشم رسيد، كه مى گفت :
اسماعيل ⁽⁵⁷⁰⁾ از گفتارت متشكرم .
من به امام عرض كردم : مولايم ، معروف است سيد شراب مى خورد!!
فرمود: كسى چون او، توبه ، نجاتش مى دهد، بر خداوند سخت نيست كه گناهان دوستداران ما و مدح كننده ما را ببخشد.⁽⁵⁷¹⁾
و باز فضيل رسان مى گويد: بعد از شهادت حضرت زيد (عليه السلام ) براى عرض تسليت خدمت برادرزاده اش امام صادق (عليه السلام ) رسيدم .
عرض كردم : آقا جان اجازه مى فرمائيد شعر سيد ⁽⁵⁷²⁾ را برايتان بخوانم ؟
فرمود: بخوان .
من آن قصيده معروف سيد را خواندم كه با اين اشعار شروع مى شد: (( فالناس يوم البعث راياتهم )) ⁽⁵⁷³⁾
3 - سديف بن ميمون ، در قصيده اش مى گويد:⁽⁵⁷⁴⁾

(( لاتقيلن عبد شمس عثارا

و اقطعوا كل نحلة و غراس

واذكروا مصرع الحسين و زيد

و قتيلا بجانب المهراس )) (575)

4 - مرثيه فضل بن عباس بن عبدالرحمن در عزاى زيد (ع )⁽⁵⁷⁶⁾

(( الاياعين لاترق وجودى

بدمعك ليس ذاحين الجمود )) (577)

غداة ابن النبى ابوحسين

صليب بالكناسة فوق عود (578)

يظلل على عمودهم و يمسى

بنفسى اعظم فوق العمود (579)

تعدى الكافر الجبار فيه

فاءخرجه من القبر اللحيد (580)

فظلوا ينبشون اباحسين

خضيبا بينهم بدم جسيد (581)

فطال به تلعبهم عتوا

و ما قدروا علتى الروح الصعيد (582)

و جاور فى الجنان بنى ابيه

و اجدادا هم خير الجدود (583)

فكم من والد لابى حسين

من الشهداء اوعم شهيد (584)

و من ابناء اعمام سيلقى

هم اولى به عند الورود (585)

دماء معشر نكثوا اباه

حسينا بعد توكيد العهود (586)

فسار اليهم حتى اتاهم

فما رعوا علتى تلك العقود (587)

و كيف تضن بالعبرات عينى

و تطمع بعد زيد فى الهجود (588)

و كيف لهاالرقاد و لم ترانى

جياد الخيل تعدو بالاسود (589)

تجمع للقبائل من معد

و من قحطان فى حلق الحديد (590)

كتائب كلما اردت قتيلا

تنادت : ان الى الاعداء عودى (591)

بايديهم صفائح مرهفات

صوارم اخلصت من عهد هود (592)

بها نشفى النفوس اذا التقينا

و نقتل كل جبار عنيد (593)

و نحكم فى بنى الحكم العوالى

و نجعلهم بها مثل الحصيد (594)

و ننزل بالمعطيين حربا

عمارة منهم و بنوالوليد (595)

و ان تمكن صروف الدهر منكم

و ما ياتى من الامر الجديد (596)

نجازيكم بما اوليتمونا

قصاصا او نزيد على المزيد (597)

و نترككم بارض الشام صرعى

وشتى من قتيل او طريد (598)

تنوء بكم خوامعها و طلس

و ضارى الطير من بقع و سود (599)

و لست بآيس من ان تصيروا

خنازيرا و اشباه القرود )) (600)

5 - مرثيه ابوتميلة الابار در عزاى زيد (ع )⁽⁶⁰¹⁾

(( اباالحسين اعار فقدك لوعة

من يلق ما لقيت منها يكمد (602)

فغدالسهاد و لوسواك رمت به

الاقدار حيث رمت به لم يشهد (603)

و نقول : لاتبعد، و بعدك دؤ نا

و كذاك من يلق المنية يبعد (604)

كنت المؤ مل للعظائم و النهى

ترجى لامر الامة المتاءود (605)

فقتلت حين رضيت كل مناضل

و صعدت فى العلياء كل مصعد (606)

فطلبت غاية سابقين فنلتها

باللّه فى سير كريم المورد (607)

و ابى الاهك ان تموت و لم تسر

فيهم بسيرة صادق مستنجد (608)

و القتل فى ذات الاله سجية

منكم واحرى بالفعال الامجد (609)

و الناس قد امنوا و آل محمد

من بين مقتول و بين مشرد (610)

نصب اذا اءلقى الظلام ستوره

رقد الحمام ، وليلهم لم يرقد (611)

يا ليت شعرى و الخطوب كثيرة

اسباب موردها و ما لم يورد (612)

ماحجة المستبشرين بقتله

بالامس او ما عذراهل المسجد (613)

6 - جيب بن جدر هلالى
جيب بن جدر هلالى شاعر خوارج ⁽⁶¹⁴⁾ در مرثيه زيد (عليه السلام ) و نيرنگ مردم كوفه چنين سرايد:

(( ياباحسين و الامور الى مدى

اولاد درزة اسلموك و طاروا

ياباحسين لوشراة عصبابة

علقتك كان لوردهم اصدار ))

و نيز مى گويد:

(( اولاد درزة اسلموك مبللا

يوم الخميس لغير ورد الصادر

تركوا ابن فاطمة الكرام تقوده

بمكان مسلمة تعين الناظر ))

7 - ابن حماد گويد:⁽⁶¹⁵⁾

(( و دليل ذلك قول جعفر عندما

عزى بزيد قال كالمستعبر

لو كان عمى ظافرا لوفى بما

قد كان عاهد غير ان لم يظفر ))

8 - اشعار يحيى بن زيد (ع )⁽⁶¹⁶⁾

(( خليلى عنى بالمدينة بلغا

بنى هاشم اهل النهى و التجارب

فحتى متى مروان يقتل منكم

خياركم والدهر جم العجائب

و حتى متى ترضون بالخرق منهم

و كنتم اباة الخسف عند التحارب

لكل قتيل معثر يطلبونه

و ليس لزيد بالعراقين طالب ))

اى دوست پيام مرا در مدينه به بنى هاشم آن مردان با خرد و تجربه برسان (و بگو) تا كى بنى مروان از خوبان شما را بكشد و روزگار پر شگفت است ، تا كى با بدرفتارى و عهد شكنى آنان تن در دهيد و حال آنكه شما آزاد مردان در كارزاريد براى هر شهيدى خوانخواهى است ، امّا براى زيد در عراق و حجاز خوانخواهى نيست .
9 - اشعار صاحب بن عباد⁽⁶¹⁷⁾

(( بدى من الشيب فى راسى تفاريق

و حال للهو تمحيق و تطليق

هذا فلا لهو من هم يعوقنى

بيوم زيد و بعض الهم تعويق

لها راى ان حق الدين مطرح

و قد تقمسه نهب و تمحيق

و ان امر هشام فى تفرعنه

يزداد شرا و ان الرجس تنديق

قال الامام بحق اللّه تنهضه

محجة الدين ان الدين مرموق

يد عوالى ما دعى آباءه زمنا

اليه و هو بعين اللّه مرموق ))

10 - در (( تحفة الراغب )) اين دو بيت در مرثيه زيد (عليه السلام ) آمده است :

(( مصيبة زيد انها لعظيمة

اذا ذكرت يوما نسيت المصائبا

قتيلا نيبشا بارزا فوق جذعه

بوجنته يلقى الظبا و القواظبا ))

مصيبت و اندوه از دست رفتن زيد بسيار بزرگ است ، موقعى كه به ياد آن افتى ديگر مصائب فراموش كنى .
آن كشته اى كه قبرش را نبش كردند و دارش زدند و در پيشانى او اثر زخم تير بود.⁽⁶¹⁸⁾
11 - ابومحمّد عبدى كوفى مى گويد:⁽⁶¹⁹⁾

(( حسبت امية ان سترضى هاشم

عنها و يذهب زيدها و حسينها

كلا و رب محمّد و الهه

حتى تباع سهولها و حزونها

و تذل ذل حليلة لحليلها

بالمشرفى و تسترد ديونها ))

12 - شيخ يعقول نجفى سرايد:

(( يبكى الامام لزيد حين يذكره

و ان زيدا بسهم واحد ضربا

فكيف حال على بن الحسين و قدت

راءى ابنه لنبال القوم قد نصبا ))

13 - و شيخ صالح كواز گويد:

(( و زيد و قد كان الاباء سجية

لابائه الغر الكرام الاطايب

كان عليه القى الشبح الذى

تشكل فيه شبه عيسى لصالب ))

14 - سيد محمّد اعرجى قصيده اى كه 19 بيت است در رثاء زيد (عليه السلام ) دارد كه مطالع آن اين شعر است :

(( خليلى عوجابى على ذلك الربع

لاسقيه ان شح الحياها طل الدمع ))

15 - و ميرزا محمّد على اردوبادى قصيده اى كه (25 بيت است ) در مدح و عزاى زيد دارد كه اول آن اين شعر است :

(( ابت علياؤ ه الا الكرامة

فلم تقبرله نفس مضامه ))

16 - سيد على نقى تقوى لكهنوئى در مرثيه زيد اشعارى (22 بيت است ) دارد كه مطالعش اين شعر است :

(( ابى اللّه للاشراف من آل هاشم

سوى ان يموتوا فى ظلال الصوارم ))

17 - شيخ جعفر نقدى در مرثيه زيد (عليه السلام ) گويد: 31 بيت است .

(( يا منزل بالبلاغيبن ارسمه

يبكيه شجوا على بعد متيمه )) (620)

فصل دوازدهم : علل شكست قيام 
علل شكست  
قيام زيد (عليه السلام ) در كوفه به شكست انجاميد البته مقصود ما از شكست اين نيست كه قيام بى ثمر ماند، نه ، چون در فصل (نتايج قيام ) يادآور خواهيم شد كه قيام زيد (عليه السلام ) در واقع به پيروزى انجاميد امّا چون هر دو راه (شهادت يا پيروزى ظاهرى ) خواسته خود زيد (عليه السلام ) و راه پر افتخار او و يارانش بود مقصود ما در اين فصل علل شكست ظاهرى نهضت در آن شرايط مساعد قبل از قيام بود، و اين مطلب مهمى است كه در اين فصل به بررسى آن مى پردازيم ، مى توان علل شكست ظاهرى قيام را چند چيز دانست :
1 - وجود ارتش عظيم شام در عراق  
وجود ارتش عظيم شام در عراق ، و توجه كامل حكومت اموى به عراق بالا خص كوفه عراق و مركز مهم آن كوفه قلب كشور وسيع اسلامى آن روز به حساب مى آمد از دو جهت :
الف - مركز مهم اقتصادى و درآمد بيت المال ، عراق در آن عصر يك مركز مهم اقتصادى كشور اسلامى به شمار مى رفت و درآمد و ذخائر ارزنده بسيارى را در بر داشت .
درآمد دامدارى و زراعت و باغهاى مهم به خاطر موقعيت مناسب طبيعى آن .⁽⁶²¹⁾
سران و عمال حكومت اموى اموال زيادى را به عنوان (بيت المال ) از عراق به دمشق منتقل مى كردند.⁽⁶²²⁾
در عصر قدرت معاوية بن ابى سفيان از كوفه و نواحى آن سالانه بيش از پنجاه ميليون درهم به خزانه اموى ها اضافه مى شد.⁽⁶²³⁾
تنها خزانه و درآمد منطقه (بطائح ) ⁽⁶²⁴⁾ پنج ميليون درهم در سال بود ⁽⁶²⁵⁾ اين غير از هدايا و تحفه هاى قيمتى بود كه حد آن به بيست ميليون درهم فقط از بصره مى رسيد.⁽⁶²⁶⁾
اموالى كه در زمان حكومت عمر بن عبدالعزيز اموى از عراق به خزانه دولت ريخته مى شد به ارزش بيش از يك صد و بيست و چهار ميليون درهم بود.⁽⁶²⁷⁾
مسلمة بن عبدالملك اموى اراضى و زمينهاى زيادى را در عراق تصرف كرده بود كه غله و زراعت آن درآمد زيادى داشت .⁽⁶²⁸⁾
و همچنين هشام خليفه اموى معاصر زيد (عليه السلام ) املاك زيادى از عراق را به نام خود ثبت كرده بود.⁽⁶²⁹⁾
خالد قسرى استاندار عراق قبل از يوسف بن عمر در زمان حكومت شام املاك زيادى در عراق داشت كه قيمت درآمد آن حدود سيزده ميليون درهم بود.⁽⁶³⁰⁾
ب - منطقه حساس سوق الجيشى :
علت ديگرى كه حكومت شام را به سلطه و نفوذ در عراق مخصوصا كوفه حريص كرده بود، موقعيت نظامى و سوق الجيشى آن بود، و براى نفوذ در شرق مملكت اسلامى آن روز، عراق بهترين پايگاه بود.⁽⁶³¹⁾
از آن طرف هميشه جنگجويانى از طرف حكومت به طور آماده باش در عراق براى سركوبى انقلاب هاى خوارج و ديگر احزاب مخالف حكومت داشتند.⁽⁶³²⁾
و براى اين دو هدف بزرگ نظامى تنها ارتش عراق كافى نبود و لشكرى نيز از شام در عراق به سر مى بردند، و حجاج بن يوسف به كمك همين ارتش ‍ توانست (شهر واسط) را بنا كند و پايگاه نظامى قرار دهد.⁽⁶³³⁾
و اين پايگاه براى تحكيم پايه هاى حكومت اموى در عراق بسيار مهم و مؤ ثر بود، روى اين جهات در موقع قيام زيد بن على (عليهماالسلام ) اموى ها از اين پايگاههاى مهم خود كه لشكريان زيادى در آن داشتند براى سركوبى نهضت استفاده كردند. ⁽⁶³⁴⁾ علاوه بر ارتش كه از سپاهيان عراقى و شامى تشكيل شده بود، مزدورانى زياد از قبايل مهم عراق مانند (قيقانيه ) ⁽⁶³⁵⁾ و (بخاريه ) ⁽⁶³⁶⁾ را استخدام كردند و روى هم رفته ارتشى بسيار مجهز و قوى تشكيل داده بودند التبه اين دو قبيله عرب بودند و آنان سركوبى انقلاب دخالت مستقيم داشتند.
موقعى هشام از بيعت مردم با زيد (عليه السلام ) مطلع شد، ارتش مجهزى از شام به سوى كوفه گسيل داشت تا به عنوان نيروى ذخيره كمكى براى لشكريان موجود در عراق باشند.⁽⁶³⁷⁾
و با پيروزى هاى چشمگيرى كه در روزهاى اول و دوم نبرد نصيب زيد و ياران او شد، انقلابيون نتوانستند تمام لشكريان انبوه دشمن را سركوب كنند و اين خود در شكست نهضت اثر فراوان داشت .
2 - نقش جاسوسان و عوامل نفوذى
دومين علتى كه سبب از هم پاشيدن نهضت شد وجود تعداد زيادى از جاسوسان و عوامل نفوذى دشمن در ميان انقلابيون بود كه تمام پيشامدها را گزارش مى كردند و در تمام اعصار اين نقش در شكست نهضت ها و قيام ها بسيار مؤ ثر بوده ، و دولت ها بودجه مهمى از كشور را به مصرف تشكيل اين سازمانهاى مهم جاسوسى مى رسانند.
از حكومت بنى اميه اولين كسى كه تشكيلات جاسوسى را به وجود آورد معاوية بن ابوسفيان اموى بود او در اكثر شهرهاى مهم كشور وسيع اسلامى آن روز جمع زيادى از مردم را از طبقات مختلف به عنوان جاسوس و (عين ) استخدام كرده بود مخصوصا در عراق و مركز آن كوفه افرادى از آنان شناخته شده بودند.⁽⁶³⁸⁾
و بعد از معاويه اين رويه را حكمرانان اموى تعقيب كردند. و آن را رونق بيشترى دادند، (( فنبثوا العيون و الارصاد لمعرفة الاعداء)) ⁽⁶³⁹⁾ اموى ها جاسوسان و ماءموران سرى را براى شناختن دشمنانشان گماشته بودند.
در زمان نهضت زيد (عليه السلام ) والى عراق به كمك همين جاسوسان موفق شد اطلاعات مهمى را از نهضت و مخفيگاه هاى انقلابيون به دست آورد و حتى وقت خروج و قيام را هم مطلع شده بودند و همين سبب شد كه زيد (عليه السلام ) به يارانش دستور دهد زودتر از وقت مقرر خروج كنند.⁽⁶⁴⁰⁾
و شكى نيست كه نقش جاسوسان در شكست نهضت اسلامى اثر مهمى داشت .⁽⁶⁴¹⁾
3 - مسئله خلافت  
سومين علت مهمى كه بازوى نهضت را شكست اختلاف آراء و عقايد مسلمانان در مساءله خلافت بود.
برادران اهل سنت خلفاى راشدين را ابوبكر و عمر و عثمان و على (عليه السلام ) مى دانند و ديگر حكام اموى و عباسى را حاكم و (اولوالامر) و واجب الاطاعه مى دانند و حال آنكه شيعيان كه فرقه مهمى از مسلمين اند خلافت ، بلافصل حضرت رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله ) را به ادله قاطع از قرآن و سنت و عقل حق مسلم امام على (عليه السلام ) مى دانند و بعد از او رهبرى و زعامت اسلام را در يازده فرزند معصومش مى دانند كه فعلا جاى بحث در اين موضوع نيست .
در موقع قيام زيد (عليه السلام ) كه يك جهش مهم اسلامى و حركت انقلابى قابل توجهى بود اين اختلاف بروز كرد، و ما در همين كتاب بخش (قيام زيد (عليه السلام ) عمومى بود) يادآور شويم كه :
زيد بن على (عليهماالسلام ) براى ايجاد يك ارتش قوى و مجهز براى نابود كردن رژيم اموى احتياج به وحدت و هماهنگى قاطبه مسلمين داشت لذا عقيده واقعى خود را از مردم و حتى پيروان و بيعت كنندگان خود پنهان مى داشت تا اين اختلاف سبب از هم پاشيدن نيروى مبارزين نگردد و موفق شد گروه بسيارى از مردم مسلمان با وجود اينكه شيعه نبودند حتى بعضى از ائمه و فقهاى عامه را با خود همراه كند.
امّا حيف كه اين نقشه صحيح رهبر انقلاب به واسطه كوتاه بينى و قشرى بودن افكار بعضى از مسلمين نتوانست همه گروه ها و احزاب و فرق مسلمين را به خود جلب كند، و علاوه بر اين سبب سوء ظن و بد گمانى جمعى از رفقاى شيعه و اصحاب خويش قرار گرفت و او را در ميدان رها كردند و به دليل اينكه او ابوبكر و عمر را علنا جلو مردم لعنت نكرده است از نهضت بريدند و سبب پيدايش طرز تفكر و عقيده خاصى در ميان مسلمين شدند.
موقعى زيد در كوفه بود اين اختلافات به شدت بين مردم رايج بود، اهل عراق خلافت و حكومت را حق مسلم خاندان پيامبر مى دانستند، و عده اى قائل بودند كه خلافت از آن قريش است خواه از اهل بيت باشند يا نباشند و جمعى ديگر مى گفتند، نه خلافت بدست انتخاب مردم و شوراى امت است .
زيد (عليه السلام ) در اين شرايط سخت مى توانست يك ارتش منظم و متحدى تشكيل دهد و بين تمام اعتقادات و آراء جمع كند و به همين منظور راهى را انتخاب كرد كه تمام فرقه ها بپسندند و با او همراهى كنند، موقعى از خلافت ابى بكر و عمر در آن شرايط حساس سؤ ال مى كنند كه او روى همين طرز تفكر جوابى مى دهد كه به اختلافات دامن زده نشود. و مى گويد: (( ان عليا افضل الصحابة ، الا ان الخلافة فوضت الى ابى بكر و عمر لمصلحة راءوها و قاعدة بينه راعوها من تسكين نائر الفتنة و تطييب قلوب العامة ) )) ⁽⁶⁴²⁾ على (عليه السلام ))) از تمام اصحاب پيامبر برتر بود الا آنكه خلافت به ابوبكر و عمر سپرده شد براى مصلحت و رعايت قاعده اى آشكار كه خاموش شدن آتش فتنه و خشنودى دلهاى مردم بود.
و بيان اين راءى كه زيد (عليه السلام ) به آن تصريح كرد در گردآورى نيروى عظيمى از مسلمين به دور خويش اثر مهمى داشت و سبب شد كه جمعيت زيادى از عامه با او بيعت كنند.⁽⁶⁴³⁾
امّا حيف كه اين نقشه صحيح كه به خاطر ائتلاف و اتحاد ملت اسلامى ترسيم شده بود ديرى نپاييد كه از هم گسست و بعضى از كوته نظران و فرصت طلبان يا از روى جهل و يا تعصب و يا غرض بين صفوف مسلمين اختلاف انداختند و دو دستگى عجيبى كه تا هم اكنون بين شيعيان جعفرى و زيديه است به وجود آوردند، و به قول صاحب (محبر) كه مى گويد: جمعى از شيعيان در وسط معركه بيعت به زيد (عليه السلام ) پيشنهاد كردند كه از ابوبكر و عمر تبرى جويد، و او اين كار را نكرد، آنان او را رها كردند و گفتند تو دروغگويى ، و بعضى معتقدند كه عنوان (رافضه ) (رها گشته گان ) در آن بحبوحه به شيعيان بسته شد.⁽⁶⁴⁴⁾
و هشام كلبى اين گفتگوى ميان زيد و شيعيان را چنين نقل كرده است :
بعد از آنكه مردم با زيد (عليه السلام ) بيعت كردند و يوسف بن عمر از جريان آگاه گرديد، براى از هم پاشيدن نهضت دست به كار شد، او جمعى از سران قوم را به نزد زيد فرستاد تا با او بحث كنند و آنان گفتند: (( رحمك اللّه ما قولك فى ابى بكر و عمر))، )) خدا ترا رحمت كند درباره ابوبكر و عمر چه مى گويى ؟
زيد (از باب تقيه و حفظ وحدت مردم ) گفت : خدا آن دو را رحمت كرده و بخشيده است و كسى از خاندان ما از آنها تبرى نجسته و درباره آن دو جز خوبى چيزى نگوييد!
(( فلما سمعوا ذلك رفضوه )) ⁽⁶⁴⁵⁾ ، موقعى اين جواب را از زيد (عليه السلام ) شنيدند او را رفض كردند و رهايش ساختند.
بغدادى ، مى گويد: اين مناظرات و گفتگو بعد از بيعت و در موقع ميدان قتال و جنگ پيش آمد، و در آن لحظات حساس كه صفوف ارتش بايد منظم و با هماهنگى بجنگد، بعضى از شيعيان نزد زيد (عليه السلام ) آمدند و پرسيدند: (( انا ننصرك على اعدائك بعد ان تخبرنا براءيك فى امامة ابى بكر و عمر))، )) ما تو را بر دشمنانت يارى مى كنيم به شرطى كه عقيده ات را درباره عمر و ابوبكر برايمان بيان كنى .
زيد (عليه السلام ) در اين شرايط سخت نمى توانست حقيقت را به آنان بگويد، ناچار گفت : (( انى لا اقول فيهما الاخيرا)) ⁽⁶⁴⁶⁾ ، من درباره آن دو چيزى جز خوبى نمى گويم آنان موقعى اين سخن را شنيدند وى را رها ساختند و بيعت او را شكستند.
و اسفرائينى ، نيز اين سؤ ال و جواب را در بحبوحه جنگ مى داند، مى گويد: در شدت جنگ بود كه اين سؤ ال را از وى نمودند، و او هم جواب داد كه من ثناى آن دو را مى گويم و جنگ من با بنى اميه است نه ديگران ، موقعى آنان اين جمله را از وى شنيدند او را رفض نمودند و ميدان جنگ را ترك گفتند.⁽⁶⁴⁷⁾
سدى گويد: به زيد (عليه السلام ) گفتم : (( انتم سادتنا و ولاة امرنا فما تقول فى ابى بكر و عمر، فقال اتوليهما)) ⁽⁶⁴⁸⁾ ، شما بزرگ ما، و والى امر و پيشواى مائيد، درباره ابوبكر و عمر چه مى گوييد؟؟ گفت : آن دو را اولى مى دانم .
و محمّد بن سالم نيز نظير همين سؤ ال و جواب را نقل كرده است .⁽⁶⁴⁹⁾
خواننده محترم ، اين جملاتى بود كه در به وجود آمدن اختلاف و دو دستگى ياران زيد در بحران نبرد نقل شد، و سؤ الات و جواب هاى زيد را كه در اثر شرايط غير عادى بيان كرده بود، از نظر گذشت .
و اين پيشامد سبب شد كه عده اى از وجوه و سران شيعه كوفه از زيد (عليه السلام ) جدا شوند چون شيعيان كوفه امامت و خلافت اميرالمؤ منين را به ديگران مقدم مى دارند، و معتقد بودند كه : (( ان عليا اولى الناس ‍ بمقام رسول اللّه و احقهم بالامر فى امته )). )) ⁽⁶⁵⁰⁾
على (عليه السلام ) براى جانشينى پيامبر خدا، بر ديگران اولى و برتر بود و او در مساءله حكومت در ميان امت وى از ديگران احق و سزاوار بود.
و شيعيان كوفه همه خلفايى كه در خلافت از اميرالمؤ منين پيشى جستند غاصب مى دانند و با اين طرز تفكر كه در ميان شيعيان كوفه و مصلحت انديشى زيد (عليه السلام ) و رويه او براى وحدت فرق مسلمين سبب شد كه دو دستگى عميقى بين شيعيان و طرفداران زيد (عليه السلام ) به وجود آيد و اين خود در شكست نهضت و لكه دار كردن آن سهم بسزائى داشت .
و از آن طرف دست مرموز دشمنان در ايجاد اين تفرقه بسيار مؤ ثر بود و چون حكام اموى زيد (عليه السلام ) را از رهبران بزرگ شيعه و از شخصيتهاى برازنده اهل بيت (عليهم السلام ) مى دانستند و از آن طرف از نقشه عاقلانه او در حفظ صفوف مسلمين آگاه شده بودند، براى ايجاد اختلاف و تشتت ميان انقلابيون خودشان وارد كار شدند و به قول بعضى از مورخين بزرگ :
جمعى از هواداران بنى اميه و اطرافيان هشام بن عبدالملك نزد زيد (عليه السلام ) آمدند و به او گفتند: (( ما تقول فى ابى بكر و عمر؟ فقال : رحم اللّه ابابكر و عمر صاحبى رسول اللّه (صلى اللّه عليه و آله )، اين كنتم قبل اليوم ؟ فقالوا: ما نخرج معك او تتبرء منهما، فقال : لاافعل ، هما اماما عدل ، فتفرقوا عنه )). )) ⁽⁶⁵¹⁾
درباره ابوبكر و عمر چه مى گويى ؟ گفت : خداوند آن دو را رحمت كند، آن دو صاحب رسول خدا بودند، شما قبل از امروز كجا بوديد؟؟
گفتند: ما همراه تو خروج نمى كنيم ، مگر آنكه از آن دو روى جوئى .
گفت : نه ، اين كار را نمى كنم ، آن دو پيشواى عادلى بودند، آنگاه آنان از وى جدا شدند.