معناى كرسى و عرش‏

در اعتقادات صدوق (رحمه الله تعالى عليه) آمده: اعتقاد ما درباره كرسى اين است كه آن محل استقرار تمام خلايق و عرش و آسمان‏ها و زمين و هر آن چه كه خدا آفريده مى‏باشد. و وجه ديگر اين كه كرسى علم خداست.

از امام صادق (عليه السلام) از قول خداى تعالى: وسع كرسيه السموات و الأرض؛ كرسى خدا آسمان‏ها و زمين را فرا گرفته، پرسيدند. فرمود: كرسى علم خداست.⁽¹⁰⁷⁹⁾ و نيز آورده: اعتقاد ما درباره عرش است كه آن در برگيرنده تمام خلايق است و عرش بنابر وجه ديگر علم خداست.

و از امام صادق (عليه السلام) از آيه شريفه الرحمن على العرش استوى‏⁽¹⁰⁸⁰⁾؛ آن خداى مهربانى كه بر عرش عالم وجود به علم و قدرت محيط است، سؤال شد، حضرت (عليه السلام) فرمود: يعنى نسبت خدا با تمام اشياء يك سان است، و چيزى به او نزديك‏تر از چيز ديگر نيست.⁽¹⁰⁸¹⁾

حاملان عرش هشت اند

و اما عرشى كه تمام خلق را در بر گرفته آن را هشت فرشته حمل مى‏كند هر كدام از آن‏ها هشت چشم دارد، هر چشمى برابر دنيا.⁽¹⁰⁸²⁾ يكى به صورت انسان است كه از خداوند براى فرزندان آدم روزى مى‏طلبد. يكى به صورت گاو است كه از خداوند براى چارپايان روزى مى‏طلبد، يكى به صورت شير است كه از خداى تعالى براى درندگان روزى مى‏طلبد، يكى به صورت خروس است كه از خداوند براى پرندگان روزى درخواست مى‏كند.

و آن‏ها هم اكنون چهار تا هستند و چون روز قيامت شود حاملين عرش هشت مى‏شوند.⁽¹⁰⁸³⁾

و اما عرشى كه به معناى علم است، حاملين آن چهار از اولين و چهار از آخرين هستند اما چهار اولين نوح، ابراهيم، موسى و عيسى است، و چهار از آخرين محمد است و على و حسن و حسين (عليه السلام).

صدوق (رحمه الله تعالى عليه) مى‏فرمايد: اين گونه روايت شده است با سندهاى صحيح از ائمه معصومين (عليه السلام) درباره عرش و حاملان آن.⁽¹⁰⁸⁴⁾

خدا پيش از آسمان و زمين‏

أوسماء؛ يا آسمان باشد. قل من رب السموات السبع...⁽¹⁰⁸⁵⁾؛ بگو پروردگار آسمان‏هاى هفت گانه كيست.

أو أرض؛ يا زمين باشد. و هو الذى فى السماء اله و فى الأرض اله‏⁽¹⁰⁸⁶⁾؛ آن ذات يگانه خداست كه در آسمان و در زمين خداست.

أو جان أو انس؛ يا جن يا انس وجود داشته باشد. خلق الانسان من صلصال كالفخار * و خلق الجان من مارج من نار⁽¹⁰⁸⁷⁾؛ خدا انسان را از صلصال خشك، گلى مانند گل كوزه گران (بدين زيبائى) آفريد، و جنيان را از رخشنده شعله آتش خلق كرد. و روشن است كه وجود خالق بر مخلوق و رب بر مربوب و مالك بر مملوك مقدم است.

خدا منزه از صفات جسمانيات‏

لا يدرك بوهم؛ خدا با وهم و خيال درك نمى‏شود، به علت ناتوانى و هم از ادراك او.

و لا يقدر بفهم؛ و با فهم تقدير و اندازه‏گيرى نمى‏شود، به علت اجل بودن ذات حق تعالى از اين كه با فهم تقدير شود. سبحان ربك رب العزة عما يصفون‏⁽¹⁰⁸⁸⁾؛ پاك و منزه است پرورگار كه خدايى مقتدر و بى همتاست و از توصيف جاهلانه خلق مبر است.

و لا يشغله سائل؛ و هيچ سائلى او را مشغول نمى‏دارد. از اين كه به سائل ديگر توجه نداشته باشد، مانند ساير مسئولان كه اين چنين اند.

و لا ينقصه نائل؛ و بخشش از او نمى‏كاهد. نائل: عطا و بخشش، مانند ديگر بخشندگان.

و لا يبصر بعين؛ و با چشم نمى‏بيند: مانند صاحبان روح، و جانداران.

و لا يحد بأين؛ و به مكان محدود نمى‏شود. مانند جسمانيات، بنابراين لفظ أين (كجايى) بر خدا اطلاق نمى‏گردد. ابن ابى الحديد پس از اين فرمايش امام (عليه السلام) گفته: لفظ اين در اصل مبنى بر فتح است، پس هر گاه آن را به صورت نكره آوردى اسم متمكن مى‏شود، چنان چه شاعر گفته:

اى كاش مى‏دانستم، من كجا و ليت گفتن كجا، همانا گفتن ليت و لو اى كاش، و اگر دشوار است.

مؤلف: در اين گفتار ابن ابى الحديد دو اشكال است: يكى آن كه لفظ اين در كلام امام (عليه السلام) و لا يحد بن بأين لفظش اراده شده و اسم متمكن است. نه اين كه به صورت نكره استعمال شده باشد، و تنها درباره صه گفته‏اند كه گاهى نكره شده و در آخرش تنوين تنكير مى‏گيرد، نه در اين مورد، و ديگر آن كه لفظ اين در شعرى كه او به آن استشهاد كرده بر طبق قاعده مبنى بر فتح است (زيرا لفظ آن مراد نيست)، و تنها لفظ ليت و لو در شعر مذكور لفظشان اراده شده و اسم گرديده و معرب شده‏اند.

و لا يوصف بالأزواج؛ و به داشتن جفت و شريك وصف نمى‏شود. خدا فرموده: ... لا تتخذوا الهين اثنين انما هو اله واحد فاياى فارهبون‏⁽¹⁰⁹⁰⁾؛ به راه شرك و دوتايى نرويد كه خدا يكى است، از من بترسيد.

و لا يخلق بعلاج؛ و آفرينش او با علاج تدبير نيست. هم چون بشر انما أمره اذا أراد شيئا أن يقول له كن فيكون‏⁽¹⁰⁹¹⁾؛ فرمان نافذ خدا (در عالم) چون اراده خلقت چيزى را كند به محض اين كه گويد: موجود باش بلافاصله موجود خواهد شد.

و لا يدرك بالحواس؛ و ادراك او با حواس نمى‏باشد. ... قال رب أرنى أنظر اليك قال لن ترانى‏⁽¹⁰⁹²⁾؛ موسى (به تقاضاى قوم خود) به درگاه خدا عرضه داشت كه خدايا خود را به من آشكار بنما كه تو را مشاهده كنم، خدا در پاسخ او فرمود كه مرا هرگز نخواهى ديد.

و لا يقاس بالناس؛ و با مردم مقايسه نمى‏شود. ... ليس كمثله شى‏ء و هو السميع البصير⁽¹⁰⁹³⁾؛ خدا را هيچ مثل و مانندى نيست، و او (به كردار بندگان) شنوا و بيناست.

آيات عظيم الهى درباره موسى (عليه السلام)

الذى كلم موسى تكليما و أراه من آياته عظيما؛ خدايى كه با موسى سخن گفت و از آيات عظيمش نمونه‏هايى به او نشان داد.

از جمله اين كه عصاى او را اژدهاى عظيمى گردانيده به هر سو مى‏شتافت. و دست او را درخشان گردانيده بى هيچ عيب. و نشانه‏هاى بزرگ ديگر. خداى تعالى مى‏فرمايد: و هل أتاك حديث موسى * اذ را نارا فقال لأهله‏امكثوا انى انست نارا لعلى اتيكم منها بقبس أو أجد على النار هدى... لنريك من آياتنا الكبرى‏⁽¹⁰⁹⁴⁾؛ و اى رسول ما داستان موسى را مى‏خواهى بدانى، آن گاه كه موسى آتشى مشاهده كرد و به اهل بيت خود گفت: اندكى مكث كنيد كه از دور آتشى به چشم ديدم باشد كه يا پاره‏اى از آن آتش بر شما بياورم يا از آن به جايى راه يابم، چون موسى به آن آتش نزديك شد، ندا آمد كه اى موسى من پروردگار توأم، تو نعلين از خود به دور كن كه اكنون در وادى مقدس قدم نهادى، و من تو را به رسالت خود برگزيدم، در اين صورت به سخن وحى گوش فرا ده، منم خداى يكتا، هيچ خدايى جز من نيست پس مرا به يگانگى بپرست... و اى موسى اينك بازگو تا چه به دست راست دارى؟ موسى عرضه داشت اين عصاى من است كه بر آن تكيه مى‏زنم و گوسفندانم را مى‏رانم، و حوايجى ديگر نيز به آن انجام مى‏دهم، خدا فرمود: اى موسى اين عسا بيفكن موسى چون آن را به زمين انداخت عصا اژدهايى مهيب شد و به هر سو مى‏شتافت، باز فرمود: عصا را بگير و از آن مترس كه ما او را به صورت اول بر مى‏گردانيم. (باز به او خطاب شد كه) دست خود به گريبان فرو بر تا دستى بى هيچ عيب رخشان بيرون آيد، و اين معجزه ديگر تو خواهد بود، تا باز هم اى موسى بزرگ‏تر آيا، خود را به تو ارائه دهيم.

بل جوارح؛ بدون اعضا. يعنى بدون اعضايى كه با آن‏ها كارى انجام دهد.

و لا أدوات؛ و بدون وسايا و ابزار. مردم چنين اند كه گاهى كارهايشان را با دست و اعضاء بدنشان و بدون استفاده از ابزار و آلات انجام مى‏دهند، و گاه به توسط آلات و ادوات، و خداى تعالى از همه اين‏ها منزه است.

و لا نطق و لا الهوات؛ و نه با زبان و كام. لهوات جمع لهاة: بيخ كام كه گوشت پاره آويزان است، و جمله بلا جوارح و لا أدوات متعلق است به جمله و أراه من آياته عظيما. و نيز جمله و لا نطق و للا لهوات متعلق است به اين فرمايش امام (عليه السلام): الذى كلم موسى تكليما به طور لف و نشر غير مرتب، و سخن گفتن خداى تعالى با موسى با نطق و تكليم و زبانى نبوده، بلكه با ايجاد صدا در شش جهت بوده و موسى صدا را از تمام جهات مى‏شنيده است.

ناتوانى انسان از توصيف جبرئيل و ميكائيل‏

بل ان كنت صادقا أيها التكلف لوصف ربك فصف جبرائيل و ميكائيل و جنود الملائكة لمقربين؛ بلكه اگر راست مى‏گويى اى كسى كه خود را براى توصيف پروردگارت به زحمت انداخته‏اى جبرئيل و ميكائيل و جنود فرشتگان مقرب را وصف كن. با توصيف ماهيت و تركيب قوايشان، و گفتار آن حضرت در ناتوانى از وصف عزرائيل و چگونگى قبض روح او از براى انسان‏ها پس از اين خواهد آمد، و در صورتى كه كسى نتواند مخلوق خدا را توصيف كند پس به طريق اولى نخواهد توانست خالق متعال را توصيف و معرفى نمايد.

هر طرف روى خداست‏

در خبر ورود جاثليق به همراه صد تن از نصارى به مدينه پس از وفات رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) و راهنمايى او به محضر امير المؤمنين (عليه السلام) آمده: جاثليق به آن حضرت (عليه السلام) گفت: مرا از روى پروردگار تعالى خبر ده در اين موقع امام (عليه السلام) آتش و هيزم طلبيده آتشى افروخت و چون شعله ور شد فرمود: روى اين آتش كجاست؟ جاثليق گفت: تمام اطراف آن روى است. امام (عليه السلام) فرمود: اين آتش كه مصنوع و تحت تدبير خداست روى آن معلوم نيست، و آفريدگار آن هيچ شباهتى به آن ندارد.

و لله المشرق و المغرب فأينما تولوا فثم وجه الله...⁽¹⁰⁹⁵⁾؛ مشرق و مغرب هر دو ملك خداست.

پس به هر طرف روى كنيد به سوى خدا روى آورده‏ايد... .

عقل‏هاى فرشتگان، درمانده از تعريف خدا

فى حجرات القدس مرجحنين؛ آن‏ها كه در بارگاه قدس الهى پيوسته خاضع و خاشع اند.

مرجحنين مانند مقشعرين يعنى خضوع كنندگان. و در مثل گويند: اذا ارجحن شاصيا فارفع يدا⁽¹⁰⁹⁶⁾؛ هر گاه در برابر تو خضوع كرد از او دست بردار.

متلهة عقولهم أن يحدوا أحسن الخالقين؛ آن‏ها كه عقل‏هايشان در تعريف و توصيف خدايى كه بهترين آفرينندگان است حيران و ناتوان مى‏باشد. متولهة حيران و سرگشته است.

زيرا چنين توصيفى بر ايشان ناممكن است.

تنها اجسام با توصيف قابل ادراك اند

فانما يدرك بالصفات ذوو الهيئات و الأدوات؛ زيرا تنها كسانى قابل وصف اند كه داراى شكل و اعضا و ادوات اند. در حالى كه خداى تعالى از داشتن شكل يا اعضا پيراسته و منزه است.

و من ينقضى اذا بلغ أمد حده بالفناء؛ و آن‏ها كه هر گاه مدت عمرشان به سر آيد محكوم به فنا و نيستى گردند. من به معناى الذى - موصول - است، و عطف بر ذوو مى‏باشد.

أمد حده: پايان مدتش. بالفناء متعلق است به ينقضى، و خداى تعالى براى هميشه باقى و برقرار است. پس چگونه با صفات قابل ادراك مى‏باشد.

فلا اله الا هو؛ پس معبودى جز خدا نيست. بدون شريك.

أضاء بنوره كل ظلام؛ خدايى كه با روز روشن خود هر ظلمتى را روشن مى‏كند.

بنوره يعنى با روزى كه خدا پديد آورده هر تاريكى را از دشت و دريا و مكان‏هاى باز و با سقف و زمين و آسمان برطرف ساخته و آن‏ها را روشن نموده است.

و أظلم بظلمته كل نور؛ و با شب تاريكش هر روشنايى را تاريك ساخته است. بظلمته يعنى با شبش هر روشنايى را از ستاره و ماه و چراغ آتش تاريك گردانده زيرا روشنايى و نور اين‏ها به طور كامل غنى كننده نيست. خداى تعالى فرموده: و الليل اذا يغشى * و النهار اذا تجلى‏⁽¹⁰⁹⁷⁾؛ قسم به ششب تار هنگامى كه جهان را در پرده سياه بپوشاند، و قسم به روز هنگامى كه عالم را به ظهور خود روشن سازد.

يعنى شب تمام اشيا را مى‏پوشاند، و روز همه چيز را روشن مى‏گرداند، و هيچ كس قارد نيست كه روشنايى روز را تاريك و يا تاريكى شب را بر طرف نمايد.

شارحان نهج البلاغه در شرح و تفسير دو كلمه بنوره و بظلمته معانى مختلفى بيان داشته‏اند، ولى اظهر همان معنايى است كه گفتيم.

30. از خطبه 110

و من خطبة له (عليه السلام) ذكر فيها ملك الموت:

هل تحس به اذا دخل منزلا، أم هل تراه اذا توقى أحدا، بل كيف يتوفى الجنين فى بطن أمه، أيلج عليه من بعض جوارحها، أم الروح أجابته باذن ربها، أم هو ساكن معه فى أحشائها، كيف يصف اله من يعجز عن صفة مخلوق مثله.

از خطبه‏هاى آن حضرت (عليه السلام) است كه درباره فرشته مرگ (ملك الموت) ايراد فرموده است:

آيا ورود آن را در خانه حس مى‏كنى؟ آيا هنگامى كه جان كسى را مى‏گيرد او را مى‏بينى؟ بلكه چگونه جان بچه را در شكم مادر مى‏گيرد؟ آيا از بعضى از اعضاى مادر وارد مى‏شود يا اين كه روح بچه به اذن پروردگارش او را اجابت نموده و به جانب او مى‏رود؟ يا اين كه ملك الموت در احشاء مادر همراه بچه است؟ چگونه كسى كه از درك اوصاف مخلوقى خويش همانند خويش عاجز است مى‏تواند خداى خود را توصيف كند.

ابهام چگونگى قبض روح‏

هل تحس به اذا دخل منزلا؛ آيا ورود او را در خانه حس مى‏كنى؟ تحس (به فتح تاء).

امام صادق (عليه السلام) مى‏فرمايد: هيچ اهل خانه‏اى نيست مگر اين كه ملك الموت روزى پنج بار در آنان مى‏نگرد.⁽¹⁰⁹⁸⁾

أم هل تراه اذا توفى أحدا؛ آيا هنگامى كه جان كسى را مى‏گيرد او را مى‏بينى؟ توفى به لفظ معلوم. قل يتوفاكم ملك الموت الذى و كل بكم ثم الى ربكم ترجعون‏⁽¹⁰⁹⁹⁾؛ (اى رسول ما) به آن‏ها بگو فرشته مرگ كه مأمور قبض روح شماست جان شما را خواهد گرفت و پس از مرگ به سوى خداى خود باز مى‏گرديد.

فلولا اذا بلغت الحلقوم * و أنتم حينئذ تنظرون * و نح أقرب اليه منكم ولكن لا تبصرون‏⁽¹¹⁰⁰⁾؛ پس چگونه خواهد بود هنگامى كه جانشان به گلو رسد، و شما وقت مرگ بر بالين آن مرده حاضريد و مى‏نگريد. و ما به او از شما نزديك تريم، لكن شما معرفت و بصيرت نداريد.

بل كيف يتوفى الجنين فى بطن أمه، أيلج عليه من بعض جوارحها، أم الروح أجابته باذن ربها، أم و هو ساكن معه فى أحشائها؛ بلكه چگونه جان بچه را در شكم مادر مى‏گيرد آيا از بعض اعضاى مادر وارد مى‏شود يا اين كه روح بچه به اذن پروردگارش او را اجابت نموده به جانب او مى‏رود يا اين كه ملك الموت در احشاى مادر همراه بچه است؟.

صدوق (رحمه الله تعالى عليه) از امام صادق (عليه السلام) نقل كرده كه از ملك الموت پرسيدند چگونه ارواح را در يك لحظه مى‏گيرى با اين كه بعضى در مغرب و بعضى مشرق اند؟ گفت: آن‏ها را مى‏خوانم و مرا اجابت مى‏كنند، به راستى كه دنيا در پيش روى من مانند ظرفى است در جلو يكى از شما كه به هر جاى آن بخواهد دستش را مى‏رساند، و دنيا نزد من درهمى از در دست يكى از شما كه هر طور بخواهد آن را مى‏گرداند.⁽¹¹⁰¹⁾

عجز انسان از توصيف پروردگار

كيف يصف الهه من يعجز عن صفة مخلوق مثله؛ چگونه كسى از فهم و درك اوصاف مخلوقى مانند خويش عاجز است مى‏تواند خداى خود را توصيف كند. اين جمله نظير گفتار سابق امام (عليه السلام) است كه فرمود: بل ان كنت صادقا أيها المتكلف لوصف ربك فصف جبرائيل و ميكائيل...، بلكه انسان از وصف خود و روح و روانى كه در وجودش هست ناتوان است. و يسألونك عن الروح قل الروح من أمر ربى...⁽¹¹⁰²⁾؛ و (اى رسول ما) تو را از حقيقت روح مى‏پرسند، جواب ده كه روح از امر پروردگار من است... .

چه رسد به وصف پروردگارى كه اگر دريا براى نوشتن كلماتش مركب شود پيش از آن كه كلماتش به آخر رسد دريا خشك خواهد شد هر چند دريايى ديگر باز ضميمه شود.

31. از خطبه 165

أيها المخلوق السوى المنشأ المرعى، فى ظلمات الأرحام و مضاعفات الأستار، بدئت من سلالة من طين، و وضعت فى قرار مكين، الى قدر معلوم، و أجل مقسوم.

تمور فى بطن أمك جنينا، لا تحير دعاء و لا تسمع نداء، ثم أخرجت من مقرك الى دار لم تشهدها، و لم تعرف سبل منافعها، فمن هداك لا جترار الغذاء من ثدى أمك و عرفك عند الحاجة مواضع طلبتك و ارادتك؟

هيهات ان من يعجز عن صفات ذى الهيئة و الأدوات، فهو عن صفات خالقه أعجز، و من تناوله بحدود مخلوقين أبعد؛

اى مخلوق راست قامت و داراى اندام موزون، و اى آفريده شده در محل متناسب و محفوظ، در تاريكى‏هاى رحم، و در پرده‏هاى پيچيده و روى هم قرار گرفته، آفرينش تو از گل خالص آغاز شده، و در جايگاهى استوار قرار داده شدى، تا زمانى معلوم و سر آمدى مقسوم.

در آن موقع كه در رحم مادرت جنين بودى حركت مى‏كردى، نه قدرت پاسخگويى داشتى، و نه صدايى مى‏شنيدى، سپس از اين قرارگاه به عالمى كه آن را نديده بودى و راه‏هاى منافعش را نمى‏دانستى بيرون آورده شدى، در اين زمان چه كسى تو را به مكيدن شير از پستان مادرت هدايت نمود، و چه كسى خواسته مورد نيازت را به تو شناساند؟ ولى افسوس آن كسى كه از درك اوصاف مخلوقى كه داراى شكل و ابزار مشخص است عاجز مى‏باشد پس از درك صفات خالقش ناتوان‏تر است، و از دست يابى به كنه ذات او با حدود و ابزار مخلوقين دورترست.

انسان راست قامت و خوش اندام‏

أيها المخلوق السوى؛ اى مخلوق راست قامت و داراى اندام متناسب. مراد از مخلوق نوع انسان است. السوى يعنى مستقيم و راست قامت از ميان جانداران.

امام صادق (عليه السلام) به مفضل مى‏فرمايد: ببين كه چگونه خداوند انسان را شرافت بخشيده و بر بهائم برترى داده، زيرا چنين آفريده شده كه مى‏ايستد و مى‏نشيند تا بتواند كارها را با دست‏ها و اعضاى خود انجام دهد، پس از اگر مانند حيوانات چهار پا صورتش را به پايين بود نمى‏توانست كارى انجام دهد.⁽¹¹⁰³⁾

و المنشأ المرعى؛ و اى آفريده شده در محل متناسب و محفوظ. المرعى: در نظر گرفته شده و آماده از جانب پروردگارش متناسب با نشو و نمو او. و هو الذى أنشأكم من نفس واحدة⁽¹¹⁰⁴⁾؛ اوست خدايى كه همه شما را از يك تن آفريد. ... هو أنشأكم من الأرض و استعمركم فيها...⁽¹¹⁰⁵⁾؛ او خدايى است شما را از خاك بيافريد و براى عمارت و آباد ساختن زمين برگماشت... .

فى ظلمات الأرحام؛ در تاريكى‏هاى رحم. يخلقكم فى بطون أمهاتكم خلقا من بعد خلق فى ظلمات ثلاث...⁽¹¹⁰⁶⁾؛ شما را در باطن رحم مادران در سه تاريكى با تحولات گوناگون بدين زيبايى آفريد.

و مضاعفات الأستار؛ در پرده‏هاى پيچيد و روى هم قرار گرفته. لايه شكم، رحم و مشيمه.

لطف تدبير خدا در آفرينش جنين‏

امام صادق (عليه السلام) به مفضل فرمود: جنين در رحم شكل و صورت داده مى‏شود در جايى كه چشمى او را نمى‏بيند و دستى به او نمى‏رسد، در چنين جايى خدا او را تدبير مى‏كند تا از رحم بيرون مى‏آورد با خلقت تمام و اعضاى مستوى در حالى كه هر عضو از اعضا و جوارح كه نياز داشته و مايه قوام و صلاح بدن بوده از استخوان، گوشت، پى، مغز، عصب، رگ‏ها، غضروف‏ها برايش آفريده تا اين كه از مادر متولد شده مى‏بينى چگونه تمام اعضايش رشد مى‏نمايد با شكل و شمايل ثابت كه زياد و كم نمى‏شود تا اگر مقدر باشد به حد كمال رسد و يا پيش از آن هر قدر كه تقدير باشد، آيا اين‏ها جز از لطف تدبير و حكمت است.⁽¹¹⁰⁷⁾

مبدء آفرينش انسان از گل خالص‏

بدئت مت سلالة من طين و وضعت فى قرار مكين؛ آفرينش تو از گل خالص آغاز و شده و در جايگاهى استوار قرار داده شدى. اصل در اين گفتار قول خداى تعالى است: و لقد خلقنا الانسان من سلالة من طين * ثم جعلناه نطفة فى قرار مكين‏⁽¹¹⁰⁸⁾؛ و همانا آدمى را از گل خالص آفريديم، پس آن گاه او را نطفه گردانيده و در جاى استوار (صلب رحم) قرار داديم.

و سلاله مأخوذ است از قول عرب: سللت الشى‏ء من الشى‏ء؛ بيرون كشيدم آن چيز را از آن چيز. كه مقصود گرفتن و عصاره آن شى‏ء است. من طين متعلق است به سلاله.

الى قدر معلوم و أجل مقسوم؛ تا زمانى معلوم و سر آمدى مقسوم. از شش ماه تا نه ماه، دوران باردارى، و تحولات نطفه نا دميدن روح در آن، چنان چه خداى عز و جل فرموده: ثم الذى خلقنا النطفة علقة فخلقنا العلقة مضعة فخلقنا المضعة عظاما فكسونا العظام لحما ثم أنشأناه خلقا آخر فتبارك الله أحسن الخالقين‏⁽¹¹⁰⁹⁾؛ آن گاه نطفه علقه و علقه گوشت را پاره، و باز آن گوشت را استخوان و سپس بر استخوان‏ها گوشت پوشانيديم، پس از آن خلقى ديگر انشا نموديم آفرين بر قدرت كامل بهترين آفريننده.

تمور فى بطن أمك جنينا؛ در آن حال در شكم مادرت جنين بودى حركت مى‏كردى.

تمور: حركت مى‏كردى. اعشى گفته:

گويا خراميدن او از خانه همسايه‏اش، بسان حركت ابر بود، نه كند و نه تند.

... و اذ أنتم أجنة فى بطون أمهاتكم‏⁽¹¹¹¹⁾؛ ... و هنگامى كه در رحم مادرها جنين بوديد.

لا تحير دعاء؛ نه قدرت پاسخگويى داشتى. لا تحير: جواب نمى‏دادى، و از اين ريشه است كلمه محاوره: گفت و گو.

و لا تسمع نداء؛ و نه صدايى مى‏شنيدى. آن گاه كه تو را صدا مى‏زدند.

تدبر خداوند در چند مرحله آفرينش انسان‏

امام صادق (عليه السلام) در بيان خلقت انسان به مفضل مى‏فرمايد: خداوند چنين تدبير نمود كه جنين در رحم در ميان تاريكى تو در تو باشد، تاركى شكم، رحم، بچه دان، در جايى كه راه و چاره‏اى براى تهيه غذا و دفع فضولات نداشته توان جلب منفعت و دفع از خود ندارد، در اين حال از خون حيض براى او غذايى است به مانند آب براى گياه و پيوسته اين غذا از اوست تا زمانى كه آفرينش او كامل شده و بدنش محكم گرديد و پوست او در برابر هوا و چشمانش در برابر نور مقاوم شد در اين موقع مادر درد زاييدن مى‏گيرد و چنان بر او فشار مى‏آورد و او را بى تاب مى‏كند تا از او متولد مى‏شود. در اين حال همان خون كه از آن تغذيه مى‏كرد به پستان مادر منتقل شده و مزه و رنگ آن مبتدل مى‏شود و آن به حال طفل از خون سازگار ترست و به هنگام نياز از آن استفاده مى‏كند، و به الهام الهى زبان بيرون مى‏آورد و لب‏ها را مى‏جنباند و طالب غذا مى‏شود و در آن وقت دو پستان مادر براى او مانند دو مشك آويزان است كه هر زمان غذا بخواهد براى او مهيا باشد، پس مادام كه بدنش‏تر و نازك است همين شير غذاى اوست تا اين كه به حركت افتد و محتاج شود به غذاى سفت و مقوى تا بدنش محكم شود و اعضايش قوت گيرد. دندان‏هاى جلو و آسيا به جهت جويدن و نرم كردن بيرون آيد و پيوسته چنين خواهد بود تا وقتى كه به حد بلوغ رسد پس اگر مرد است مو بر صورت او مى‏روياند كه نشانه مردى و عزت است و با آن از حد كودكى و شباهت زنان بيرون مى‏رود و اگر دختر باشد صورتش را از مو پاك مى‏نمايد تا طراوت و زيبايى او كه موجب كشش و تحريك مردان است به حكمت دوام و بقاى نسل در او باشد.

عبرت گير اى مفضل در اين نوع تديبر در اين چند مرحله از آفرينش انسان آيا ممكن است اين‏ها بدون مدبرى حكيم پديد آيد، اگر خون در رحم به جنين نمى‏رسيد خشك مى‏شد مانند گياهى كه از بى آبى خشك شده باشد. و اگر پس از كامل شدن جنين درد زاييدن او را از رحم بيرون نمى‏كرد هميشه در رحم ماننده زنده در گور يم ماند. و اگر بعد از ولادت شير از براى او به هم نيم رسيد يا از گرسنگى مى‏مرد يا غذايى مى‏خورد كه مناسب بدن او باشد و بدنش به آن صلاح نيابد، و اگر هنگام احتياج به غذاى سفت دندان براى او نمى‏روييد آيا از جويدن غذا و فرو بردن آن ناتوان نبود، و اگر هميشه غذاى او شير بود بدنش محكم نمى‏شد و آماده كار نمى‏گرديد، و مادرش هميشه مشغول تربيت او بوده و از تربيت ديگر فرزندان باز مى‏ماند، و اگر در وقت مناسب در صورت او ريش نمى‏روييد هميشه به شكل و قيافه زنان مى‏بود، و شكوه و وقار در او ديده نمى‏شد.⁽¹¹¹²⁾

ثم أخرجت من مقرك الى دار لم تشهدها؛ سپس از اين قرارگاه به عالمى كه آن را نديده بودى آورده شدى. مقصود از مقر رحم است و دار اين جهان.

و لم تعرف سبل منافعها؛ و عالمى كه راه‏هاى منافعش را نمى‏دانستى. و الله أخرجكم من بطون أمهاتكم لا تعلمون شيئا...⁽¹¹¹³⁾؛ و خدا شما را از بطن مادران بيرون آورد در حالى كه هيچ نمى‏دانستيد... .

حكمت نادان بودن كودك در بدو تولد

امام صادق (عليه السلام) به مفضل مى‏فرمايد: اگر فرزند دانا و عاقل متولد مى‏شد دنيا در نظرش بسيار غريب مى‏نمود و حيران مى‏ماند به جهت اين كه چيزهايى مى‏ديد كه آن‏ها را نيم شناخت و مثل و مانند آن‏ها را نديده بود، موجوداتى با اشكال مختلف و صورت‏هاى گوناگون مرغان و چهارپايان و غير اين‏ها ساعت به ساعت و روز به روز در نظر بگير اگر عاقلى را اسير كنند و شهرى به شهرى برند واله و حيران مى‏شود زبان و آداب و سنن آن سرزمين را زود ياد نمى‏گيرد آن گونه كه كودك غير عاقل به سرعت ياد مى‏گيرد وانگهى اگر عاقل متولد مى‏شد در خود احساس حقارتى مى‏كرد كه ببيند او را در آغوش گرفته شير مى‏دهند، و در ميان پارچه‏هايى پيچيده در گهواره مى‏خوابانند، زيرا او از اين كارها بى نياز نيست به علت لطافت و رطوبت بدنش به هنگام تولد به علاوه اگر دانا و كامل متولد مى‏شد آن شيرينى و جذابيتى كه در كودكان بود در او نبود از اين رو اول به دنيا مى‏آيد نادان و بى خبر است از آن چه اهل دنيا در آن هستند و با اشياء اين جهان با ذهن ضعيف و معرفت اندك رو به رو مى‏شود و سپس اندك و اندك و يكى پس از ديگرى و مرحله به مرحله با اشياء انس و الفت مى‏گيرد و با تمرين و برخورد با امور مختلف بصيرت و آگاهى يافته و از مرحله تأمل و حيرت بيرون آمده به حدى مى‏رسد كه با عقل و تدبير خود معاش و مايحتاج زندگى خود را تأمين مى‏كند، و از حوادث و اتفاقات اين جهان عبرت مى‏گيرد و به راه طاعت قدم نهاده يا دچار لغزش شده با خطا و غفلت و گناه تباه مى‏شود.⁽¹¹¹⁴⁾

فمن هداك لا جترار الغذاء من ثدى أمك و عرفك و عند الحاجة مواضع طلبك و ارادتك؛ در آن موقع چه كسى تو را به مكيدن شير از پستان مادرت هدايت نمود و چه كسى خواسته‏هاى مورد نيازت را به تو شناساند. و چنان چه هدايت و شناساندن خداى تعالى نبود، اگر تمام عقلاء عالم گرد مى‏آمدند تا او را راهنمايى كنند از عهده بر نمى‏آمدند.

داستان عجيب شير خوردن كودكى از ماده سگ‏

به مناسبت نقل مى‏شود. در كتاب الحيوان جاحظ آمده: در بصره بر اثر شيوع بيمارى و با تمام افراد خانواده‏اى به بيمارى و با مبتلا شده اهالى محل آنان شك نداشتند كه همه از بزرگ و كوچك مرده‏اند، اتفاقا يكى از اعضاء آن خانواده كودكى شير خوار بود كه هنوز نمى‏توانست سر پا بايستد و خود را بر نشيمنگاه مى‏كشانيد، پس بعضى از اهل محل كه از وبا جان سالم به در برده بودند در آن خانه را مسدود كردند، تا اين كه پس از چند ماه يكى از نزديكان اهل آن خانه آمد و در را باز كرد وقتى كه داخل حياط خانه شد ديد كودكى با چند طول سگ مشغول بازى است، از مشاهده اين صحنه بسيار ترسيد ولى پس از قدرى ديد ماده سگى آمد و چون كودك او را ديد به سوى وى رفت و سگ ايستاد و كودك پستان سگ را به دهان گرفت و مكيد. پس شاهدان دريافتند كه كودك هنگامى كه تنها مانده و گرسنگى بر او فشار آورده و توله سگ‏ها را ديده كه پستان مادر را به دهن مى‏گيرند او هم ياد گرفته و به جانب سگ رفته و سگ هم با مهربانى به او شير داده است و اين قضيه چند بار تكرار شده و كودك نيز با سگ انس گرفته و اين كار ادامه يافته است. و همان كسى كه به كودك مكيدن انگشت را در ساعت ولادت ياد داده در حالى كه هنوز كيفيت شير خوردن را نمى‏دانسته هم او بوده كه كودك را به نوشيدن شير از پستان ماده سگ هدايت نموده است.⁽¹¹¹⁵⁾

32. از خطبه 158

أمره قضاء و حكمة، و رضاه أمتن و رحمة، يقضى بعلم و يعفو بحلم، اللهم لك الحمد على ما تأخذ و تعطى، و على ما تعافى و تبتلى، حمد يكون أرضى الحمد لك، و أحب الحمد اليك، و أفضل الحمد عندك، حمدا يملأ ما خلقت و يبلغ ما أردت، حمد لا يحجب عنك، و لا يقصر دونك، حمدا لا ينقطع عدده، و لا يفنى مدده.

فلسنا نعلم كنه عظمتك، الا أنا نعلم أنك حى قيوم، لا تأخذك سنة و لا نوم، لم ينته اليك نظر، و لم يدرك بصر، أدركت الأبصار و أحصيت الأعمار و أخذت بالنواصى و الأقدام.

و ما الذى نرى من خلقت و نعجب له من قدرتك، و نصفه من عظيم سلطانك، و ما تغيب عنامه، و قصرت أبصارنا عنه، و انتهت عقولنا دونه، و حالت ستور الغيوب بيننا و بينه أعظم؛

فرمان خدا حتمى و از روى حكمت است، و خشنودى او امان از عذاب و رحمت است، از روى علم ميان بندگان حكم مى‏كند، و از روى حلم مى‏بخشد. خدايا حمد توراست بر آن چه كه مى‏گيرى و بر آن چه كه عطا مى‏كنى، و بر خوشى و ابتلايى كه پيش مى‏آورى، حمدى كه پسنديده‏ترين و محبوب‏ترين و برترين حمد در نظر تو باشد، حمدى كه همه مخلوقات و عوالم وجود را فرا گيرد، و تا آن جا كه بخواهى برسد، حمدى كه از تو پوشيده نماند، در پيشگاهت قاصر نيايد، حمدى كه عددش بى پايان و مددش جاودان باشد.

خدايا ما حقيقت بزرگ تو را نمى‏دانيم، تنها مى‏دانيم كه تو زنده و پاينده‏اى، هرگز تو را خواب آلودگى و خواب فرا نگيرد، هيچ انديشه‏اى به (كنه ذات) تو نرسد، و هيچ ديده‏اى تو را درك ننمايد، اما تو بينندگان را مشاهده مى‏كنى، و اعمال را احصاء مى‏نمايى و (مجرمان را) به موى پيشانى و پاهايشان مى‏گيرى.

و چه چيز است آن چه ما از مخلوقات تو مى‏بينيم و از مشاهده آثار قدرتى كه در آن‏ها به كار برده‏اى تعجب نموده سلطنت و اقتدار تو را مى‏ستاييم و حال آن كه آن چه كه از ما پنهان است، و ديده‏هاى ما از مشاهده آن‏ها قاصر و انديشه‏هاى ما از درك آن‏ها باز مانده، و پرده‏هاى غيب ميان ما و آن‏ها حائل گشته بسى بزرگ ترست.

فرمان خدا حتمى و از روى حكمت است‏

أمره قضاء؛ فرمان خدا حتمى است. كه از آن تخلف و باز گردانى نيست. انما أمره اذ أراد شيئا أن يقول له كن فيكون‏⁽¹¹¹⁶⁾؛ فرمان نافذ خدا (در عالم) چون اراده خلقت چيزى را كند به محض اين كه گويد موجود باشد بلافاصله موجود خواهد شد.

و حكمة؛ و (امر او) از روى حكمت است. اگر چه فهم و ادراك كسى به آن دست نيابد هم چنان كه فرشتگان درباره خلقت آدم گفتند: أتجعل فيها من يفسد فيها و يفسك الدماء و نحن نسبح بحمدك و نقدس لك قال انى أعلم ما لا تعلمون‏⁽¹¹¹⁷⁾؛ ملائكه گفتند: پروردگارا مى‏خواهى كسانى را بگمار يكه فساد كنند در زمين و خون‏ها بريزند و حال آن كه ما خود تو را تسبيح و تقديس مى‏كنيم، خداوند فرمود: من مى‏دانم چيزى (از اسرار خلقت بشر) كه شما نمى‏دانيد.

چه بسيار امورى كه در آغاز حكت و راز آن‏ها پوشيده بود و سپس آشكار شده است. فلما أنبأهم بأسمائهم قال ألم أقل لكم انى أعلم غيب السموات و الأرض و أعلم ما تبدون و ما كنتم تكتمون‏⁽¹¹¹⁸⁾؛ پس چون آدم ملائكه را بدان آگاه ساخت خدا به ملائكه فرمود: نگفتم به شما من مى‏دانم غيب آسمان‏ها و زمين را، و مى‏دانم هر آن چه را كه آشكار و پنهان داريد.

و رضاه أمان و رحمة؛ و خشنودى او امان از عذاب و رحمت است. يعنى رضايت خدا از بنده‏اش موجب امان از عذاب او، و رحمتى است كه شامل حال بنده‏اش شده است.

يقضى بعلم؛ از روى علم ميان بندگان حكمت مى‏كند. يعنى ميان بندگان قضاوت به حق مى‏كند.

و يعفو بحلم؛ و از روى حلم مى‏بخشد. يعنى از كسى كه مستحق به عقوبت و كيفر است در مى‏گذرد. و لو يؤاخذ الله الناس بظلمهم ما ترك عليها من دابة...⁽¹¹¹⁹⁾؛ و اگر خدا از ظلم‏ها و ستم كارى‏هاى خلق انتقام كشد جنبنده‏اى در زمين نخواهد گذاشت.

ستايش پروردگار

اللهم لك الحمد على ما تأخذ و تعطى؛ خدايا حمد تو راست بر آن چه كه مى‏گيرى و بر آن چه كه عطا مى‏كنى، زيرا هر كدام از آن‏ها روى مصلحت است. در خبر است حضرت موسى (عليه السلام) به درگاه خدا عرضه داشت خدايا بر هر چه كنى راضى امير المؤمنين، بزرگ را مى‏ميرانى و كوچك را زنده نگه مى‏دارى، خداى تعالى فرمود: آيا خرسند نيستى كه من رازق و كفيل آنان باشم؟ موسى گفت: بلى، اى پروردگار من، تو نيكو وكيل و كفيلى هستى.⁽¹¹²⁰⁾

و على ما تعافى و تبتلى؛ و بر خوشى و ابتلايى كه پيش مى‏آورى. زيرا ابتلاى خدا از روى حكمت است.

افعال خدا بر طبق مصالح‏

در خبر آمده: خدا به موسى وحى نمود هيچ بنده‏اى را نيافريدم كه به قدر بنده مؤمنم نزد من محبوب‏تر باشد، او را مبتلا مى‏سازم به آن چه كه خير او در آن است، و من به صلاح كار بنده‏ام آگاه‏ترم، پس بايد بر بلايم صبر كند، و نعمتم را سپاس گويد، و به قضائم راضى باشد، كه او را در زمره بندگان صالح و خالصم بنويسم.⁽¹¹²¹⁾

و هر گاه فرمان خداى تعالى از روى حكمت، و حكم او از روى علم، و عفوش از روى حلم باشد واجب است او را در برابر هر آن چه كه انجام دهد حمد و ستايش نمود آن گونه امام (عليه السلام) فرموده است.

ولى بسيارى از عامه گفته‏اند كه خدا هر چه بخواهد انجام دهد مى‏تواند و حق دارد هر چند مبتنى بر حكمت نباشد، بلكه به جهت قدرتى كه دارد، مانند حيوان درنده نيرومندى كه هر چه از او بر آيد انجام مى‏دهد.

غزالى گفته: از حيوان درنده بايد ترسيد، نه به علت جنايتى كه از او سر زده است، بلكه به جهت خوى درندگى و خون خوارى و مهابتى كه دارد و بدان جهت كه هر چه كه بخواهد انجام دهد مى‏دهد و هيچ ملاحضه و حسابى در كار او نيست، پس اگر تو را بكشد دلش نمى‏سوزد و اگر تو را رها كند به خاطر شفقت بر تو و حفظ جانت نيست، بلكه تو در نظر آن كوچك‏تر از آنى كه به تو توجهى داشته باشد، و بلكه كشتن هزار كش مانند تو او با كشتن مورچه‏اى برابر است و البته اين حالتى كه گفته شد با توجه به خوى درندگى او قدرت و سطوتى كه دارد بعيد و دور از انتظار نمى‏باشد، و لله المثل الأعلى‏⁽¹¹²²⁾؛ و البته براى خدا مثالى عالى ترست، و لكن كسى كه خدا را شناخته، او را با چشم و دل شناخته است كه به مراتب از مشاهده ظاهرى قوى‏تر و استوارتر مى‏باشد. به راستى خداوند در اين گفتار: اين گروه را به سوى بهشت بريد و براى من مهم نيست، و اين گروه را به سوى دوزخ بريد و مرا باك نيست) صادق است...⁽¹¹²³⁾.

به راستى چقدر نادان اند آنان كه خدايشان را اين گونه توصيف مى‏نمايند. تعالى عما يقولون علوا كبيرا.

حمدا يكون أرضى الحمد لك... حمدا لا ينقطع عدده و لا يفنى مدده؛ حمدى كه پسنديده‏ترين و محبوب‏ترين و برترين حمد در نظر تو باشد - تا اين كه مى‏فرمايد: حمدى كه عددش بى پايان و مددش جاودان باشد.