نوف بكالى كيست؟

گفتار سيد رضى (رحمه الله تعالى عليه): روى عن نوف البكالى؛ از نوف بكالى روايت شده است.

ابن ابى الحديد آورده: مؤلف صحاح گفته: نوف بكالى (به فتح باء) دربان على (عليه السلام) بوده است.⁽¹⁰⁰⁷⁾

مؤلف: ولى در صحاح نيامده: بكال (به فتح باء)، و اينك عين گفتار او: نوف بكالى،ثعلب گفته: او از بكاله است كه نام قبيله‏اى است... . و قبيله بنو بكال از حمير است، و نوف بكالى از ياران على (عليه السلام) از هيمن طايفه است،⁽¹⁰⁰⁸⁾ و اگر در صحاح چنان تعبيرى آمده باشد گفته قاموس كه بر خلاف آن است خطا بودنش را اثبات مى‏نمايد، زيرا در قاموس آمده: بكال مانند كتاب‏⁽¹⁰⁰⁹⁾، و تنها ابن برى محشى كتاب صحاح - بنا به نقل لسان - از قول مهلبى نقل كرده: بكاله (به كسر باء) قبيله‏اى از يمن است، و محدثين مى‏گويند: نوف بكالى‏⁽¹⁰¹⁰⁾ (به فتح باء و تشديد كاف). در هر حال، جوهرى و فيروز آبادى آورده‏اند: بكيل تيره‏اى از هودان و بكال از حمير، است، ولى صحيح آن است كه بكال نيز از قبيله همدان است، چنان چه طبرى در ذكر تاريخ خوارج خبرى نقل كرده كه در سند آن فردى به نام جبر بن نوف ابو وداك همدانى‏⁽¹⁰¹¹⁾. است، و در كتاب مغرب تصريح شده كه جبر فرزند نوف بكالى‏⁽¹⁰¹²⁾است. و روشن است كه روايت كننده از اين جبر به خصوصيات او آشناتر بوده كه او را همدانى معرفى كرده است. همين مطلب را بان دريد در جمهره با اظهار ترديدى اختيار نموده است و چنين گفته است: بنو بكيل و بنو بكال دو تيره از عرب و احتمالا از طايفه همدان باشند يا بكال از حمير و بكيل از همدان است، و نوف بكالى از ياران على (عليه السلام) از همين طائفه است.⁽¹⁰¹³⁾

و بلكه فيروز آبادى نيز در ماده خير (با خاء و ياء) همين را گفته و چنين آورده: خير بن نوف از قبيله همدان‏⁽¹⁰¹⁴⁾ ولى ظاهرا در اين كه پسر را به نام خير (با خاء) معرفى نموده اشتباه است، بلكه (با جيم) صحيح است، چنان چه از ضبط كتاب مغرب ملاحضه نمودى.

مطلب ديگر اين كه مفهوم از گفتار خليفه اين است كه او از نواده‏هاى كهلان بوده چنان چه استيعاب در عنوان عمر و بكالى آورده: خليفه گفته او از بنى بكال بن دعمى بن سعد بن عوف بن عدى بن مالك بن زيد بن كهلان‏⁽¹⁰¹⁵⁾) است.

قال خطبنا هذه الخطبة بالكوفة امير المؤمنين (عليه السلام): نوف بكالى گويد: امير المؤمنين (عليه السلام) در كوفه اين خطبه را براى ما ايراد فرمود.

در نسخه مصرى اين گونه آمده ولى صواب: بهذه مى‏باشد، چنان چه در نسخه ابن ابى الحديد⁽¹⁰¹⁶⁾ و ابن ميثم و خطى آمده است. و ظاهرا اين خطبه آخرين خطبه‏اى بوده امام (عليه السلام) ايراد فرموده زيرا نوف در پايان آن گفته: اين جمعه به آخر نرسيد مگر اين كه آن ملعون (ابن ملجم) امام (عليه السلام) را مضروب ساخت. و در نسخه مصرى بالكوفد امير المؤمنين (عليه السلام) آمده ولى صواب امير المؤمنين (عليه السلام) بالكوفة است، چنان چه در نسخه ابن ابى الحديد⁽¹⁰¹⁷⁾ و خطى وارد شده، لكن در نسخه ابن ميثم لفظ بالكوفة اصلا نيامده است.

و هو قائم على حجارة نصبها جعدة بن هبيرة المخزومى؛ در حالى كه آن حضرت بر بالاى سنگى كه (جعدة بن هبيره مخزومى) براى او نصب كرده ايستاده بود.

درباره جعدة بن هبيره‏

جعدة بن هبيره پسر خواهر آن حضرت (عليه السلام) (ام هانى) بوده. كشى از امام صادق (عليه السلام) روايت كرده كه سيزده قبيله از قريش با معاويه بوده و تنها پنج نفر از آنان با امير المؤمنين (عليه السلام)، و آن‏ها را نام برده- اين كه آورده - و جعده مخزومى كه امام (عليه السلام) دايى او بوده و او كسى است كه عتبة بن ابى سفيان به او گفت: اين شجاعت و دلاورى تو در جنگ از ناحيه دايى‏ات به تو رسيده است، جعده به او گفت: اگر تو هم دايى مانند من داشتى قطعا پدرت را فراموش مى‏كردى.⁽¹⁰¹⁸⁾

و در وقعه صفين آمده: هنگامى كه امام (عليه السلام) از بصره به كوفه آمد بر جعده وارد شد.⁽¹⁰¹⁹⁾

و طبرى در تاريخش نقل كرده، وقتى امام (عليه السلام) ضربت خورد جعده پيش رفت و نماز صبح را با مردم به جاى آورد.⁽¹⁰²⁰⁾

حمد و ثناى الهى‏

الحود لله الذى اليه مصائر الخلق؛ ستايش مخصوص خدايى است كه بازگشت خلايق به سوى اوست.

... و صوركم فأحسن صوركم و اليه المصير⁽¹⁰²¹⁾؛ ... و خدا شما آدميان را به زيباترين صورت برنگاشت، و بازگشت همه خلايق به سوى اوست.

و عواقب الأمر؛ و عواقب امور (به سوى او باز مى‏گردد) ... ألا الى الله تصير الأمور⁽¹⁰²²⁾؛ ... آگاه باشيد كه رجوع تمام امور به سوى خداست. ... و لله عاقبة الأمور⁽¹⁰²³⁾؛ عاقبت كارها همه به دست خداست. فسبحان الذى بيده ملكوت كل شى‏ء و اليه ترجعون‏⁽¹⁰²⁴⁾؛ ... پس منزه و پاك است خدايى كه ملك و ملكوت هر موجودى به دست قدرت او و بازگشت شما و همه خلايق به سوى اوست. له ملك السموات و الأرض و الى الله ترجع الأمور⁽¹⁰²⁵⁾؛ آسمان‏ها و زمين همه ملك خداست، و رجوع تمام امور عالم به سوى اوست.

نخمده على عظيم احسانه؛ او را مى‏ستاييم بر احسان عظيمش. خداى عز و جل فرموده: خلق الانسان * علمه االبيان‏⁽¹⁰²⁶⁾؛ خدا انسان را آفريد، و به او تعليم نطق و بيان فرمود.

خلق الانسان من علق ... علم الانسان ما لم يعلم‏⁽¹⁰²⁷⁾؛ خدايى كه انسان را از خون بسته بيافريد...، و به آدم آنچه را كه نمى‏دانست به الهام خود تعليم داد.

ألم نجعل له عينين * و لسانا و شفتين * و هديناه النجدين‏⁽¹⁰²⁸⁾؛ آيا ما به انسان دو چشم عطا نكرديم، و زبان و دو لب به او نداديم، و راه خير و شر را به ننموديم.

براهين روشن خدا

و نير برهانه؛ و برهان روشن او. و من آياته أن خلقكم من تراب ثم اذا أنتم بشر تنشرون‏⁽¹⁰²⁹⁾؛ يكى از نشانه‏هاى قدرت خدا اين است كه (پدر) شما آدميان را از خاك خلق كرد سپس كه (به توالد) بشرى شديد در همه روى زمين منتشر گشتيد.

... أفى الله شك فاطر السموات و الأرض‏⁽¹⁰³⁰⁾؛ ... آيا در خدا كه آفريننده آسمان‏ها و زمين است شك توانيد كرد.

و من آياته أن خلق لكم من أنفسكم أزواجا لتسكنوت اليها و عل بينكم مودة و رحمة ان فى ذلك لآيات لقوم يتفكرون... اذا أنتم تخرجون‏⁽¹⁰³¹⁾؛ و باز يكى از آيات لطف الهى آن است كه براى شما از جنس خودتان جفتى بيافريد كه در بر او آرامش يافته و با هم انس گيريد، و ميان شما رأفت و مهربانى برقرار فرمود و اين امر نيز براى مردم با فكرت ادله علم و حكمت حق آشكار است، و يكى از آيات قدرت الهى خلقت آسمان و زمين است، و يكى ديگر اختلاف زبان‏ها و رنگ‏هاى شماست كه در اين امور نيز ادله صنع و حكمت حق براى دانشمندان عالم آشكار است، و يكى از آيا، حق اين كه شما در شب و روز به خواب رفته (و بيدار مى‏شويد) و از فضل خدا طلب روزى مى‏كنيد، در اين امر هم ادله قدرتش براى قومى كه سخن حق بشنوند پديدار است، و يكى از آيات الهى همان برق است كه هم شما را از صاعقه عذاب مى‏ترساند و هم به رحمت باران آسمان كه زمين را پس از مرگ زنده مى‏كند اميدوار مى‏گرداند، در اين امر نيز ادله قدرت براى اهل خرد آشكار است، و يكى از آيات قدرت خدا آن كه آسمان و زمين را به فرمان خود بر پا داشته است سپس كه در محشر شما را از خاك برخواند و زنده گرداند همگى سر از قبرها بيرون مى‏آوريد.

فصل و منت فزاينده الهى‏

و نوامى فظله و امتنانه؛ و او را مى‏ستاييم بر فضل و منت افزونش.

اضافه نوامى به فضله... از باب اضافه صفت به موصوف است.

آرى، تفضل و امتناعى كه خدا درباره هر شخص و هر نوع از مخلوقات دارد؛ خداى تعالى مى‏فرمايد: ألم نجعل الأرض مهادا و الجبال أوتادا و خلقنا كم أزواجا... و جنات ألفافا⁽¹⁰³²⁾؛ آيا ما زمين را مهد آسايش نگردانيديم، و كوه‏ها را عماد و نگهبان آن نساختيم و شما را جفت (زن و مرد) آفريديم، و خواب را براى شما مايه قوام حيات و استراحت قرار داديم، و پرده سياه شب را ساتر (احوال خلق) گردانيديم، و روز روشن را براى تحصيل معاش آنان مقرر داشتيم، و بر فراز آن‏ها هفت آسمان محكم بنا كرديم، و چراغى (چون خورشيد) رخشان برافروختيم، و از فشار و تراكم ابرها آب باران فرو ريختيم، تا بدان آب دانه و گياه رويانيديم و باغ‏هاى پر درخت پديد آورديم.

حمدى شايسته و بايسته‏

حمدا يكون لحقه قضاء و لشكره أداء؛ حمدى كه حق او را اداء و شكرش را به جا آورد.

مقصود حمد اجمالى خدا است، مانند اين كه بگوييم: الحد لله كما هو أهله، و كما ينبغى لكرم وجهه و عز جلاله‏⁽¹⁰³³⁾ و مانند اين تعبير: لا أحصى ثناء عليك، أنت كما أثنيت على نفسك‏⁽¹⁰³⁴⁾. و اما حمد تفصيلى بيرون از توان بشر است، چرا كه نعمت‏ها و منن الهى قابل احصا و شمارش نمى‏باشد.

و الى ثوابه مقربا؛ و ثواب او را نزديك نمايد. كذلك نجزى من شكر⁽¹⁰³⁵⁾؛ ... ما چنين شكرگزاران را پاداش مى‏دهيم. و من يرد ثواب الآخرة نؤته منها و سنجزى الشاكرين‏⁽¹⁰³⁶⁾؛ و هر كه براى ثواب ابدى آخرت سعى نمايد از نعمت آخرت برخوردارش گردانيم، و البته خداوند سپاس گزاران را جزاى نيك خواهد داد.

و لحسن مزيده موجبا؛ و نعمتش را زياد كند. ... لئن شكرتم لأزيدنكم‏⁽¹⁰³⁷⁾؛ ... اگر شكر نعمت به جا آريد بر نعمت شما مى‏افزاييم.

فقط از خدا استعانت مى‏جوييم‏

و نستعين به استعانة راج لفضله، مؤمل لنفعه، واثق بدفعه، معترف له بالطول؛ و از او مدد جوييم همانند كسى كه به فضل پروردگارش اميدوار، و به سودش آرزومند، و به پشتيبانى او مطمئن، و به فضل و كرم او معترف باشد. طول (به فتح طا) يعنى فضل و منت. گويند: تطول عليه: بر او منت نهاد.

مذعن له بالعمل و القول؛ و با كردار و گفتارش به او معتقد باشد. مذعن: مقر و معترف.

امام (عليه السلام) در جمله و نستعين به... استعانت و استمداد خود را از خدا بمانند كسى قرار داده كه داراى صفات پنج گانه ياد شده باشد، يعنى به فضل پروردگارش اميدوار، و... تا بفهماند كه استعانت جز از ذات اقدس اله شايسته نيست، چنان چه خداى عز و جل در مقام تأديب و آموختن بندگان مى‏فرمايد: و اياك نستعين‏⁽¹⁰³⁸⁾؛ خدايا تنها از تو كمك مى‏جوييم.

بر آستانش سر نهيم‏

و نومن به ايمان من رجاه موقنا؛ و به او ايمان داريم ايمان كسى كه از روى يقين به او اميد دارد. يعنى باور و يقين دارد به اين كه تنها خدا محل اميدوارى است، نه غير او.

و أناب اليه مؤمنا؛ و از صميم قلب درگاه او رو آورده و توبه كرده. اناب: رو آورده و توبه نمود. اليه: به سوى خداى تعالى. مؤمنا: معتقد به اين كه خداى تعالى شايسته روى آوردن و توبه به درگاه اوست.

و خنع له مذعنا؛ و با اقرار به عظمتش در برابر او خضوع نموده. خنع: خضوع نمود مذعنا: مقر و معترف.

و أخلص له موحدا؛ و دل را براى او خالص گردانده از هر گونه شرك بپرهيزد.

و ادعوه مخلصين له الدين كما بدأكم تعودون‏⁽¹⁰³⁹⁾؛ و خدا را از سر اخلاص بخوانيد كه چنان چه شما را در اول بيافريد ديگر بار به سويش باز آييد.

و عظمه ممجدا؛ و او را به بزرگى ياد نموده تمجيد فراوان كند. ... و من يعظم شعائر الله فانها من تقوى القلوب‏⁽¹⁰⁴⁰⁾؛ و هر كس شعائر دين خدا را بزرگ و محترم دارد (خوشا بر او كه) اين صفت دل‏هاى با تقواست.

... و من يعظم حرمات الله فهو خير له عند ربه...⁽¹⁰⁴¹⁾

؛ ... و هر كس امورى را كه خدا حرمت نهاده بزرگ و محترم شمارد البته مقامش نزد خدا بهتر خواهد بود... .

و لاذ به راغبا مجتهدا؛ و با رغبت و تلاش به او پناه برد. لاذ: پناه برد. مجتهد: ساعى و كوشا. امام (عليه السلام) ايمان خود را در اين گفتار كه فرموده: و نؤمن به... به مانند ايمان كسى قرار داده كه داراى صفات شش گانه مذكور باشد تا بفهماند ايمان مطلوب چنين ايمانى است. خداى تعالى فرموده: يا أيها الذين آمنوا آمنوا بالله و رسوله و الكتاب الذى نزل على رسوله و الكتاب الذى أنزل من قبل...⁽¹⁰⁴²⁾؛ اى كسانى كه (به زبان) ايمان آورده‏ايد (به حقيقت و از دل هم)، ايمان آوريد به خدا و رسول او و كتابى كه به رسول خود فرستاد (يعنى قرآن) و كتابى كه پيش از اين فرستاده شد (تورات و انجيل و غيره).

خدا نه مولود است نه والد

لم يولد سبحانه فيكون فى العز مشاركا؛ خداى سبحان زاده نشده تا در عزت و بزرگى شريك داشته باشد. چرا كه پدر شخص عزيز و ارجمندى عزيز و محترم است اگر چه به واسطه فرزندش. شاعر گفته:

آن گونه كه (عدنان) به واسطه رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) برترى و عظمت يافت.

و لم يلد فيكون مورثا؛ و فرزند نزاده تا پس از مرگ از او ارث برند.

در نسخه مصرى اين گونه آمده ولى صحيح (موروثا) مى‏باشد، چنان چه در نسخه ابن ابى الحديد⁽¹⁰⁴⁴⁾ و ابن ميثم و خطى آمده است.

هالكا؛ و موجودى هالك و نابود شونده باشد، زيرا موروث هالك و فانى است.

خدا وقت و زمان ندارد

و لم يتقدمه وقت و لا زمان؛ وقت و زمان بر او پيشى نگيرد. ظاهرا لفظ وقت خاص است و زمان عام، زيرا وقت بيشترى براى زمان معين آيد، خداى تعالى مى‏فرمايد: ... ان الصلاة كانت على المومنين كتابا موقوتا⁽¹⁰⁴⁵⁾؛ ... نماز براى اهل ايمان، حكمى واجب و لازم داراى وقت معين است.

و صحيح نيست گفته شود: كتابا منزمنا و از اين جا روشن مى‏شود اين كه ابن ابى الحديد گفته وقت و زمان مترادف اند⁽¹⁰⁴⁶⁾ مورد اشكال است. هم چنين گفتار ابن ميثم كه گفته: وقت جزء زمان است.⁽¹⁰⁴⁷⁾

و لم يتعاوره زيادة و لا نقصان؛ و زيادى و نقصان بر او عارض نگردد.

لم يتعاوره: عارض نمى‏شود او را، در معرض قرار نمى‏گيرد. زيرا زيادى و نقصان از عوارض جسمانيات اند.

نشانه‏هاى متقين پروردگار

بل ظهر للعقول بما أرانا من علامات التدبير المتقن و القضاء المبرم؛ بلكه او با نشانه‏هاى متقن و فرمان مستحكم خويش كه به ما نمايانده بر انديشه‏ها ظاهر و آشكار گشته است.

الذى جعل لكم الأرض مهدا و سلك لكم فيها سبلا و أنزل من السماء ماء فأخرجنا به أزواجا من نبات شتى * كلوا و ارعوا أنعامكم ان فى ذلك لآيات لأولى النهى‏⁽¹⁰⁴⁸⁾

؛ همان خدايى كه زمين را آسايشگاه شما قرار داد و در آن‏ها راه‏ها براى روابط و حوايج خلق پديد آورد، و هم از آسمان آب نازل كرد تا به آن آب آسمانى انواع نباتات مختلف از زمين برويانيديم تا اى بندگان شما از آن نعمت‏ها تناول كنيد و چارپايانتان را هم بچرانيد، كه همانا در اين كار آيات ربوبيت براى خردمندان پديدار است.

ألم تر أن الله أنزل من السماء ماء فسلكه ينابيع فى الأرض ثم يخرج به زرعا مختلفا ألوانه ثم يهيج فتراه مصفرا ثم يجعله حطاما ان فى ذلك لذكرى لأولى الألباب‏⁽¹⁰⁴⁹⁾؛ آيا نمى‏بينى كه خدا از آسمان آب باران نازل گردانيد و در روى زمين نهرها روان ساخت. آن گاه انواع نباتات گوناگون بدان بروياند، باز (از سبزى و خرمى) رو به خزان آرد و نخست بنگرى كه زرد شود، و آن گاه كه خدا آن را خشك گرداند، در آن صاحبان عقل متذكر (قدرت الهى) شوند.

آسمان‏هاى بدون ستون‏

و من شواهد خلقه خلق السماوات موطدات بلا عمد؛ و از شواهد اين ظهور و تجلى خلقت آسمان‏هاى ثابت و استوارى است كه بدون ستون و اعتماد پا برجاست. در نسخه مصرى و من آمده، ولى صحيح فمن، مى‏باشد. چنان چه در نسخه ابن ابى الحديد⁽¹⁰⁵⁰⁾ و ابن ميثم و خطى آمده است. شواهد خلقه يعنى از جمله شواهد تجلى و ظهور خدا بر عقول خلقش. موطدات: پابرجا و استوار. خداى تعالى مى‏فرمايد: الله الذى رفع السموات بغير عمد ترونها...⁽¹⁰⁵¹⁾؛ خداست كه آسمان‏ها را چنان كه مى‏نگريد بدون ستون برافراشت... .

دعا هن فأجبن طائعات مذعنات؛ خداوند آسمان‏ها را به طاعت خواند پس با رغبت و اعتراف (به ناتوانى) اجابت نمودند. مذعنات: اعتراف كنندگان.

غير متلكئات؛ بدون اين كه تعلل نمايند.

و لا مبطئات؛ و بدون سستى و كندى. خداى تعالى فرموده: ... فقال لها و للأرض ائتيا طوعا أو كرها قالتا أتينا طائعين‏⁽¹⁰⁵²⁾؛ ... پس خدا (به امر نافذ تكوينى) به آسمان و زمين فرمود كه همه به سوى خدا (و اطاعت فرمان حق) به شوق و رغبت يا به جبر و كراهت بشتابيد، آن‏ها عرضه داشتند: ما با كمال شوق و ميل به سوى تو مى‏شتابيم.

و مقصود از اجابت آن‏ها اجابت به زبان حال است، يعنى موجود شدن، نه با سخن گفتن و مانند اين تعبير در محاورات عرب فراوان است. شماخ گفته:

كه شاعر (حديق) مرغزار را مطيع شتران پرخوار قرار داده، به اعتبار اين كه بر چريدن آن مكنت يافته‏اند.

آسمان‏ها محل عرش خدا

و لو لا اقرار هن له بالربوبية و اذعا نهن بالطواعية لما جعلهن موضعا لعرشه؛ و اگر چنين اقرار و اذعانى به طاعت پروردگار نداشتند آن‏ها را محل عرش خود قرار نمى‏داد.

لفظ له تنها در نسخه مصرى ابن ميثم‏⁽¹⁰⁵³⁾ آمده، ولى نسخه ابن ابى الحديد و خطى فاقد آن است. بالطواعيه: طاعت و فرمان بردارى، و اين فرمايش امام (عليه السلام): لما جعلهن موضعا لعرشه با آيه شريفه و كان عرشه على الماء⁽¹⁰⁵⁴⁾؛ و عرش خدا بر آب قرار يافت.

منافات ندارد، زيرا در آيه قبل از اين آيه آمده: و هو الذى خلق السموات و الأرض فى ستة أيام...⁽¹⁰⁵⁵⁾؛ و او خدايى است كه آسمان و زمين را در فاصله شش روز آفريد. بنابراين مقصود اين است كه عرش پيش از آفرينش آسمان‏ها بر روى آب بوده است، و در روايتى كه پس از اين نقل مى‏شود به اين مطلب تصريح شده است.

آسمان‏ها مسكن فرشتگان خدا

و لا مسكنا لملائكته؛ و نه مسكن فرشتگانش. از امام رضا (عليه السلام) روايت شده كه فرمود: به راستى خداى تعالى عرش و آب و فرشتگان را پيش از خلقت آسمان‏ها و زمين آفريده و فرشتگان با آفرينش خود عرش و آسمان بر وجود خداى تعالى استدلال مى‏نمودند، و سپس عرش را بر روى آب قرار داد تا قدرت خود را براى فرشتگان به نمايش گذاشته بدانند كه خدا بر انجام هر چيز قادر است. و آن گاه عرش را با قدرت خويش بالا برد و بر فراز آسمان‏ها هفت گانه قرار داد.⁽¹⁰⁵⁶⁾

شيخ مفيد (رحمه الله تعالى عليه) فرموده: عرشى كه ملائكه آن را حمل مى‏كند بخشى از ملك است و آن عرشى است كه خداى تعالى در آسمان هفتم آفريده و فرشتگان را مأمور به حمل و تعظيم آن نموده آن گونه كه در زمين خانه‏اى آفريده و انسان‏ها را به رفتن به سوى آن و زيارتش و انجام مناسك حج، و تعظيم آن دستور فرموده است. و در حديث آمده: همانا خداى تعالى در زير عرش خانه‏اى آفريده و آن را بيت المعور ناميده كه فرشتگان هر سال زيارتش مى‏كنند، و در آسمان چهارم خانه‏اى آفريده و آن را ضراح ناميده و فرشتگان را به رفتن به سوى آن و گرامى داشت آن و طواف نمودن به دور آن امر نموده است، و خانه كعبه را در زمين آفريده و آن را در زير ضراح قرار داده است.

و از امام صادق (عليه السلام) نقل كرده كه فرمود: اگر از عرش، سنگى بيفتد بر پشت بام بيت المعمور قرار مى‏گيرد و اگر از بيت المعمور سنگى بيفتد بر پشت بام خانه كعبه قرار مى‏گيرد و خداوند براى خود عرشى نيافريده تا در آن سكنا گزيند، بلكه عرشى آفريده و آن را به خود نسبت داده به جهت اكرام و گرامى داشت آن و فرشتگان را به حمل آن مأمور نموده است، همان گونه كه در زمين خانه‏اى آفريده نه اين كه ملك شخصى او باشد و يا در آن سكونت گزيند.⁽¹⁰⁵⁷⁾

آسمان‏ها جاى بالا رفتن گفته‏هاى نيكو و كردار صالح بندگان‏

و لا مصعدا للكم الطيب و العمل الصالح من خلقه؛ و جاى بالا رفتن و گفته‏هاى نيكو و كردار صالح و خالص بندگانش قرار نمى‏داد. اصل در اين بيان امام (عليه السلام) آيه شريفه است: اليه يصعد الكم الطيب و العمل الصالح يرفعه‏⁽¹⁰⁵⁸⁾؛ كلمه نيكوى توحيد (و روح پاك آسمانى) به سوى خدا بالا رود، و عمل نيك صالح آنرا بالا برد. و صعود به سوى آسمان‏ها صعود به سوى خداى تعالى است. بنابراين بين فرمايش امام (عليه السلام) و آيه شريفه منافاتى نيست.

جعل نجومها أعلاما يستدل بها الحيران فى مختلف فجاج الأقطار؛ خداوند ستارگان را علائمى قرار داد تا به هنگام شب انسان حيران و سرگردان در جاده‏هاى مختلف زمين به وسيله آن‏ها راهيابى كند. فجاج (به ضم فاء)، فيروز آبادى گفته: آن راه گشاده ميان دو كوه است.⁽¹⁰⁵⁹⁾ خداى تعالى فرموده: و هو الذى جعل لكم النجوم لتهتدوا بها فى ظلمات البر و البحر...⁽¹⁰⁶⁰⁾؛ و نيز خداست كه چراغ ستارگان را براى راهنمايى شما در تاريكى‏هاى بيابان و دريا روشن داشته است... .

بعضى از فوائد ستارگان‏

امام صادق هه به مفضضل مى‏فرمايد: در اين ستارگانى كه در بعض اوقات سال ظاهر شده و در بعضى اوقات غائب هستند فكر كن، مانند ثريا و جوزا و دو شعرى و سهيل كه اگر همه آن‏ها در يك وقت ظاهر مى‏شدند هيچ كدام براى راهنمايى مردم فايده نداشتند و به وسيله آن‏ها در بعض كارهايشان هدايت نمى‏يافتند، مانند شناختى كه الآن از طلوع ثريا و جوزا و يا غروب آن‏ها دارند، پس طلوع و غروب هر كدام در غير وقت ديگر شد تا مردم از دلالت هر يك استفاده خاصش را ببرند، ثريا و نظائر آن گاهى ظاهر شده و گاهى پنهان به خاطر مصلحت است، هم چنان كه (بنات النعش) (كه هفت ستاره‏اند) هميشه ظاهرند و پنهان نمى‏شوند به علت مصلحت ديگر قرار داده شده، تا به منزله علامتى باشد كه مردم در خشكى و دريا به واسطه آن هدايت مى‏شوند، به همين جهت هيچ گاه غائب نمى‏شوند و مدم هر وقت خواستند به آن‏ها نظر مى‏كنند و سمت مقصد خود را تشخيص مى‏دهند، بنابراين اين دو امر با اختلافى كه دارند براى حاجت و مصلحتى توصيه شده‏اند، و در اين دو نوع ستاره فوايد ديگرى است مانند نشانه‏ها راهنمايى كه بر زمان بسيارى از كارها مانند زراعت، درخت كارى و سفر در خشكى و دريا و طوفان‏هاى ترسناك و مشكلاتى كه در اين راه وجود دارد.⁽¹⁰⁶¹⁾

لم يمنع ضوء نورها ادلهمام سجف اليل المظلم؛ هيچ پرده‏هايى ظلمانى شب تار مانع از نور افشانى آن‏ها نگرديد. ضوء مفعول است براى لم يمنع كه بر فاعل آن مقدم شده است.

نورها: نور ستارگان، ادلهام: تاريكى. سجف: پرده‏ها. امام صادق (عليه السلام) در ادامه مطالب قبل به مفضل مى‏فرمايد: خداوند براى ستارگان فقط مقدار اندكى نور قرار داده تا جانشين روشنايى‏هاى ديگر باشد تا وقتى ماه در آسمان نيست حركت در شب ممكن باشد در جايى كه ضرورتى پيش بيايد، مثل اين كه براى كسى حادثه‏اى رخ دهد كه لازم باشد در شب از خانه بيرون بيايد، پس اگر در چنين شرايطى هيچ روشنايى نباشد كه به وسيله آن راه را بشناسد نمى‏تواند از جاى خود حركت كند و بيرون آيد.

لطف و حكمت خدا را در اين تقدير دقت كن كه براى تاريكى زمانى مشخص شده كه به آن تاريكى احتياج است و در خلال آن مقدارى روشنايى قرار داده براى موقعى كه شرح داديم.⁽¹⁰⁶²⁾

تابش نور ماه در ظلمت شب سياه‏

و لا استطاعت جلابيب سواد الخنادس أن ترد ما شاع فى السماوات من تلألو نور القمر؛ و پوشش‏هاى سنگين ظلمت شب تاريك توان جلوگيرى از درخشش نور ماه را نداشت.

جلابيب: پوشش‏ها و چادرها. زنى از قبيله هذيل در رثاى مقتولى گفته:

كركس‏ها بسان دختران جوان سياه پوش با رقص و شادى به سوى او مى‏رفتند.

حنادس: تاريكى‏هاى شديد.

امام صادق (عليه السلام) به مفضل فرمود: بينديش در تابش نور ماه در ظلمت شب سياه و منفعت آن، زيرا آن با مصلحتى كه گفتيم كه در تاريكى شب هست براى استراحت حيوانات و سردى هوا براى صلاح ايشان و نباتات ولى مصلحت آن نبود كه هميشه در نهايت ظلمت باشد كه هيچ روشنى در آن نباشد، چون بسيار اتفاق مى‏افتد كه مردم محتاج مى‏شوند در شب كار كنند به علت تنگى وقت برايشان به جهت اتمام اعمال ايشان در روز، يا به خاطر شدت گرمى هوا در روز پس شب در سايه نور ماه بسيارى از كارها را انجام مى‏دهند، مانند شخم زدن زمين و خشت ماليدن، و چوب بردين و نظاير اين‏ها. پس خداوند نو ماه را ياورى گردانيده براى مردم در معاش ايشان در هنگامى كه به آن محتاج شوند، و انسى براى مسافران كه در شب‏ها حركت كنند، و نيز چنان مقدر نموده كه در بعضى از شب‏ها در تمام شب باشد و در بعضى اصلا نباشد، و نورش را كمتر از نور آفتاب قرار داد كه اگر مانند آفتاب مى‏بود منفعت شب برطرف مى‏شد و مردم مانند روز در تلاش و تحرك بودن و آرامش و استراحت از ايشان سلب مى‏شد و اين موجب هلاكت ايشان محاق و گاه در حال خسوف و گاهى زائد و گاهى ناقص تنبيه و هشدارى است براى بندگان بر قدرت خداوندى كه خالق و مقدر او بوده بر وفق مصالح آنان به هر كيفيت كه مى‏خواهد او را مى‏گرداند.⁽¹⁰⁶⁴⁾

علم نافذ و نامحدود خداوند

فسبحان من لا يخفى عليه سواد غسق داج؛ پس منزه است خداوندى كه بر او پوشيده نيست سياهى مطلق. در صحاح گويد: غسق اول تاريكى شب است و غاسق شب است آن گاه كه شفق بر طرف شده باشد، و قول خداى تعالى: و من شر غاسق اذا وقب‏⁽¹⁰⁶⁵⁾؛ و از شر شب تار هنگامى كه در آيد. حسن گفته: غاسق شب است و گفته شده كه آن ماه است.⁽¹⁰⁶⁶⁾ و اما لفظ داج اصمعى گفته: دجا الليل: ظلمت شب همه جا را فرا گرفت، و آن به معناى تاريكى نيست، و به همين معناست قول ايشان كه گويند: دجى الاسلام يعنى اسلام قوى گشت و فراگير شد.

مؤلف: محتمل است كه از همين قبيل باشد قول عرب كه گويند: و انه لفى عيش داج يعنى زندگانى خوش و آسدوه.

و لا ليل ساج؛ و نه شب تاريك خاموش. ساج: ساكت و آرام، مأخوذ از قول خداى تعالى: و اليل اذا سجى‏⁽¹⁰⁶⁷⁾؛ و قسم به شب آن هنگام كه ساكت و آرام شود. و به همين معناست البحر الساجى دريايى آرام و بدون حركت. اعشى گفته:

ما را چه گناه، اگر دريايى پسر عموى شما متلاطم بوده، و درياى تو ساكت و آرام كه هيچ جانورى را در خود نمى‏پوشاند.

فى بقاع الأرضين المتطاطئات؛ در نقاط پست زمين. متطأطئات: جاهاى پست و فرو رفته.

و لا فى يفاع السفع المتجاورات؛ و نه قله‏هاى مرتفع كوه‏ها و جنگل‏ها. يفاع: بلندى، مأخوذ از: أيفع الغلام كودك رشد كرد و نزديك به بلوغ رسيد. اسم فاعل آن يافع بر خلاف اصل. السفع (به ضم سين): سياهى آميخته به سرخى و به همين جهت كلوخ‏هاى زير ديگ را سفع گويند. و مقصود از السفع المتجاورات در اين جا كوه‏ها يا جنگل‏ها و تپه هاست.

و ما يجلجل به الرعد فى أفق السماء؛ و آن چه كه سبب غرش رعد در كرانه‏هاى آسمان مى‏گردد. جوهرى گفته: جلجله صداى رعد است. و مجلجل ابرى كه در آن صداى رعد باشد.⁽¹⁰⁶⁹⁾ و قيد افق مبنى بر غالب است.

و ما تلاشت عنه بروق الغمام؛ و آن چه كه موجب نابودى برق‏هاى ابر در آسمان است.

ابن ابى الحديد آورده: بسيارى از علماى لغت بناء تلاشت را ضبط نكرده‏اند، با آن كه آن صحيح است و در لغت آمده، ابن اعرابى گفته: لشا الرجل: خوار و ذليل گرديد بعد از شوكت، و در صورتى كه ريشه آن صحيح و مستعمل باشد پس استعمال تلاشى الشى‏ء به معناى نابود گرديد و از بين رفت در محاورات مردم صحيح خواهد بود. و قطب راوندى گفته: تلاشى مركب است از لا شى‏ء، و بر ريشه اين كلمه دست نيافته است.⁽¹⁰⁷⁰⁾

مؤلف: ابن ابى الحديد به اين نكته توجه پيدا نكرده كه لشا الشى‏ء كه ابن اعرابى ذكر كرده اصل آن از لا شى‏ء است، و مقصود از آن اين است كه قبلا شى‏ء بوده يعنى وجود داشته و سپس لا شى‏ء شده است و مانند تلاشى است گفته عرب كه گويند: ايش و بلاش كه اصل اول اى شى‏ء است و دوم لا شى‏ء. و هم چنين قول ايشان لوحش كه مخفف لا أوحش است، زيرا در لغت ايش، و بلش و لحش نداريم، همان گونه كه لشى هم در لغت نيست. و نظير اين گونه استعمال در فارسى واژه نفرين است در برابر آفرين كه آن مخفف نه آفرين است، و معناى آفرين زنده باشى و نفرين زنده نباشى.

غمام: ابر

و ما تسقط من ورقة تزيلها عن مسقطها عواصف الأنواء؛ و بر او پوشيده نيست برگى كه بر اثر بادهاى تند بارش باران از شاخه بر زمين مى‏افتد. جمله و ما تسقط عطف است بر سواد كه در فراز فسبحان من لا يخفى عليه سواد... آمده است. مانند جمله و ما يتجلجل و و ما تلاشت يعنى مخفى نمى‏باشد از خدا آن چه كه مى‏افتد از برگ درختان...). خداى تعالى مى‏فرمايد: ... و ما تسقط من ورقة الا يعلمها و لا حبة فى ظلمات الأرض و لا رطب و لا يابس الا فى كتاب مبين‏⁽¹⁰⁷¹⁾؛ ... و هيچ برگى از درخت نيفتد مگر آن كه او آگاه است، و هيچ دانه در زير تاريكى‏هاى زمين و هيچ‏تر و خشكى نيست جز آن كه در كتاب مبين (قرآن) مسطور است.

مسقط: ماكان سقوط، و عواصف صفت است براى رياح مقدر، يعنى بادهاى تند و شديد، و اضافه عواصف به الأنواء به معناى لام است، يعنى بادهاى تند باران‏ها. و أنواء جمع نوء (به فتح نون). در صحاح آمده: نوء فرو رفتن ستاره است از منازل در جهت مغرب يا سپيده و بر آمن رقيب آن به مشرق در همان ساعت تا سيزده روز، و بر اين منوال خواهد بود هر ستاره‏اى از منازل تا پايان سال به غير از جبهه (منزلى از منازل ماه) كه در آن چهارده روز است. ابو عبيده گفته: نشنيده‏ام نوء به معناى سقوط باشد مگر در اين مورد و عرب آمدن باران و باد و سرما را به ستاره غروب كننده آن‏ها نسبت مى‏دهد، و اصمعى گفته: به ستاره طلوع كننده آن‏ها در اوج بلندى و تابش او... .⁽¹⁰⁷²⁾

و انهطال السماء؛ و باران‏هاى پى در پى درشت قطره.

و يعلم مسقط القطره و مقرها؛ و مى‏داند محل سقوط قطرات باران و قرارگاه آن‏ها را، القطره: قطره باران. يعنى خدا محل افتادن قطره باران و قرارگاه و محل جريان آن را مى‏داند.

و مسحب الذرة و مجرها؛ و مورچه ريز و جايى كه قومش را مى‏برد. مسحب: خزيدن. ذره: مورچه. مجرها يعنى جايى كه قوت خود را به آن جا مى‏كشاند.

و ما يكفى البعوضة من قوتها؛ و غذايى كه پشه را كفايت مى‏كند. بعوضه: پشه. خداى تعالى فرموده: و ما من دابة فى الأرض الا على الله رزقها و يعلم مستقرها و مستودعها كل فى كتاب مبين‏⁽¹⁰⁷³⁾

؛ هيچ جنبنده زمين نيست جز آن كه روزيش بر خداست و خدا قرارگاه (منزل دائمى) و محل آرامش (جاى موقت) او را مى‏داند، و همه احوال خلق در دفتر علم ازلى خدا ثبت است.

و ما تحمل الأثنى فى بطنها؛ و آن چه كه ماده در شكم خود بار دارد. و ما تحمل من أنثى و لا تضع الا بعلمه و ما يعمر من معمر و لا ينقص من عمره الا فى كتاب ان ذلك على الله يسير⁽¹⁰⁷⁴⁾؛ و آن چه زنان باز گيرند و بزايند جز به علم و اراده او نخواهد بود، و كسى عمر طولانى نكند يا از عمرش نكاهد جز آن كه همه در كتاب ثبت است، و اين بر خدا بسيار آسان است.

و يعلم ما فى الأرحام‏⁽¹⁰⁷⁵⁾؛ و مى‏داند با رحم‏ها را. الله يعلم ما تحمل كل أنثى و ما تغيض الأرحام و ما تزداد و كل شى‏ء عنده بمقدار⁽¹⁰⁷⁶⁾؛ تنها خدا مى‏داند كه بار حمل آبستنان عالم چيست، و رحم‏ها چه نقصان و چه زيادت خواهد يافت، و مقدار همه چيز در علم ازلى خدا معين است.

الحمد لله الكائن قبل أن يكون كرسى؛ ستايش مخصوص خدايى است كه هميشه بوده پيش از آن كه كرسى باشد.

همان كرسى كه خدا درباره‏اش فرمود: وسع كرسيه السموات و الأرض‏⁽¹⁰⁷⁷⁾؛ كرسى (علم) خدا از آسمان‏ها زمين فراتر است.

أو عرش؛ يا عرشى كه خدا درباره آن فرمود: و هو رب العرش العظيم‏⁽¹⁰⁷⁸⁾؛ خدا رب عرش بزرگ است.