آفرينش موجودات بر طبق اراده خدا

بلا قدرة منها كان ابتداء خلقها؛ موجودات در ابتداى خلقشان هيچ گونه قدرت و اختيارى از خود نداشتند. ظرف اول بلا قدرة خبر كان است كه به علت مهم بودنش در قصد متكلم مقدم شده است. و ظرف دوم منها متعلق به ظرف اول است. آرى، چگونه چنين نباشد حال آن كه در آغاز وجودى نداشته‏اند تا قدرتى داشته باشند.

و بغير امتناع منها كان فناؤها؛ و فناء و نيستى موجودات نيز بدون ابا و امتناع از ايشان خواهد بود. اگر چه بقا داشته باشند. جمله بغير امتناع منها از جهت تركيب مانند جمله سابق است كه توضيح داده شد.

و لو قدرت الامتناع دام بقاؤها؛ و اگر قادر بر اكتناع (از فناء) بودند جاودان بودند. به سبب امتناع از فنا.

در نسخه مصرى دام آمده، و صواب: لدام مى‏باشد، چنان چه در نسخه ابن ابى الحديد⁽⁹⁶⁷⁾ و ابن ميثم و خطى آمده است.

خستگى در كار خدا هرگز

لم يتكاده صنع شى‏ء منها اذ صنعه؛ آفرينش هيچ يك از موجودات بر او دشوار نبوده.

لم يتكأده: سخت و دشوار نيامد. و ما ذلك على الله بعزيز⁽⁹⁶⁸⁾؛ اين كار اصلا بر خدا دشوار نيست.

و لم يؤده منها خلق ما خلقه و برأه؛ و خلقت آن چه به وجود آورده او را خسته و وامانده نساخت. لم يؤده بدون واو، يعنى بر او سخت و سنگين نيامد. برأه: آفريد آن را بدون داشتن الگو و نمونه.

و لم يكونها لتشديد سلطان؛ خداوند موجودات را به خاطر استحكام بخشيدن به حكومت خود نيافريد:. لم يكونها: ايجاد نكرد آن‏ها را... .و مقصود آن است كه خداوند به مانند سلاطين و قدرتمندان جهان نيست كه به منظور تشديد اركان حكومت خويش اقدامات و تمهيداتى انجام مى‏دهند.

ارتش نيرومند معتصم‏

از جمله معتصم (خليفه عباسى) بنا به نقل مروج الذهب‏⁽⁹⁶⁹⁾ چهار هزار مرد جنگى از اتراك گرد آورده انواع لباس‏ها حريد و كمربندهاى زرين و جواهر آلات بر آنان پوشانده و از ساير لشكريانش ممتاز ساخت. و هم چنين جماعتى از اطراف مصر و يمن و قيس برگزيده آنان را مغاربه ناميد، و رجال خراستن را از فراغنه و غير ايشان از اشروسيه مهيا ساخته در ارتش خود به خدمت گرفت، و بدين ترتيب شمار لشكريانش فزونى يافته به طورى كه ازدحام آنان موجب زحمت و آزار براى ساكنان بغداد گرديده مجبور به خروج از بغداد شده و به محل سامرا منتقل گرديده و شهر سامرا را بنا نهاد.

و لا خوف من زوال و نقصان؛ و نه به علت ترس از نابودى و نقص. مانند مردم كه دژها و بناها محكم مى‏سازند تا آنان را از خطر زوال و نقصان محفوظ دارد.

و لا للاستعانة بها على ند مكاثر؛ و نه براى استعانت در برابر همتايى كه از غلبه او مى‏ترسيد.

ند: مثل و مانند

و لا للاحتراز بها من ضد مثاور؛ و نه به منظور احتراز از دشمنى مهاجم. احتراز: تحفظ.

مثاور: مهاجم. منصور از زير كاخ خود تا بيرون شهر كانال در موقع هجوم و غلبه دشمن از اين طريق فرار كند.

و لا للازد ياد بها فى ملكه؛ و نه به خاطر گسترش دادن به اقتدار خويش. مانند پادشاهان دنيا شهرها مى‏سازند.

و لا لمكاثرة شريك فى شركه؛ و نه به جهت برترى جويى بر شريك خود در شركت. به مانند اهل دنيا كه به وسيله مال اندوزى و تكثير اولاد بر يكديگر مباهات مى‏كنند.

و لا لوحشتة كانت منه فأراد أن يستانس اليها؛ و نه به علت ترس از تنهايى كه خواسته با آن‏ها انس گيرد. يعنى علت اين كه خداوند مخلوقات را آفريد اين نبود كه از تنهايى بيرون آمده، بدين وسيله ترس و وحشت او بر طرف شود.

نابود ساختن دنيا

ثم هو يفنيها بعد تموينها؛ آن گاه خدا موجودات را پس از آفرينش نابود مى‏سازد. هو يعنى خداى تعالى. تكوينها: ايجاد مخلوقات.

لا لسأم دخل عليه فى تصريفها و تدبيرها؛ نه به علت خستگى از چرخانيدن و اداره آن‏ها.

سأم: خستگى و ملال. يعنى خداوند در چرخانيدن و تغيير و تحول امور دنيا، و اداره و تدبير آن‏ها به نحو شايسته و بايسته دچار خستگى نگرديد.

و لا لرحة واصلة اليه؛ و نه به خاطر رسيدن به راحتى و آسودگى. از افناى آن‏ها.

و لا لثقل شى‏ء منها عليه؛ و نه به جهت سنگينى و زحمتى كه براى او داشته‏اند. در ايام وجود و بقائشان.

لم يمله طول بقائها فيدعوه الى سرعة افنائها؛ طولانى شدن بقاى موجودات خدا را خسته نكرده تا ناگريز شود زود جهان را نابود سازد. لم يمله: او را ملول و خسته نگردانيد.

فيدعوه... يعنى تا اين كه اين خستگى او را وادار به نابود ساختن دنيا نموده تا خستگيش زياد نشود.

جهانى متقن استوار

لكنه سبحانه دبرها بلطفه؛ بلكه خداى سبحان با لطف خويش جهان را تدبير مى‏كند. يعنى در ايام ابقاى دنيا. الذى أعطى كل شى‏ء خلقه ثم هدى‏⁽⁹⁷⁰⁾؛ خداى ما آن كسى است كه همه موجودات عالم را نعمت وجود بخشيده و سپس به راه كمالش هدايت كرده است.

و أمسكها بأمره؛ و با فرمان خود نگه مى‏دارد. تا از هم نپاشيده و مضمحل نگردد.

و أتقنها بقدرته؛ و با قدرت خود متقن و استوار بر پا مى‏دارد. أتقنها: استوار و پابرجا ساخت، پس در چرخش امور دنيا انقطاع و وقفه‏اى بر خلاف مسير حركتشان نيست.

بازگرداندن دنيا پس از فنا

ثم يعيدها بعد الفناء من غير حاجة منه اليها؛ سپس خداوند دنيا را پس از نابودى باز مى‏گرداند. بدون اين كه به آن نيازى داشته باشد. مانند كسى كه خانه‏اش را خراب مى‏كند و سپس آن را به منظور سكونت در آن مى‏سازد.

و لا استعانة بشى‏ء منها عليها؛ و نه به علت اين كه از آن كمكى بخواهد. مانند مردم در انگيزه‏ها و عوامل اعمالشان.

و لا لانصراف من حال وحشة الى حال استئناس؛ و نه به خاطر اين كه ترس تنهايى را به انس و الفت مبدل سازد. يعنى اين باز گرداندن دنيا به جهت رفع ترس تنهايى هنگام فنا نيست زيرا در آن حال ترسى وجود نداشته است.

و لا من حال جهل و عمى الى حال علم و التماس؛ و نه اين كه بخواهد از حال جهل و كورى به آگاهى و بينائى برسد. يعنى جهل و كورى كه در حال افناى دنيا داشته، زيرا در آن حال جهل و كورى نبوده است. در نسخه مصرى اين گونه الى حال علم آمده، ولى صواب الى علم است چنان چه در نسخه ابن ابى الحديد و ابن ميثم و خطى‏⁽⁹⁷¹⁾آمده است. و التماس به معناى آگاهى يافتن و بينايى است.

و لا من فقر و حاجة الى غنى و كثرة؛ و نه اين كه از فقر و نيازى به ثروت و كثرت برسد. يعنى فقر و نيازى كه در حال فناء دنيا داشته به وسيله اعاده آن به ثروت و فراوانى مبدل شود زيرا در آن حال فقر و نيازى نبوده است.

و لا من ذل و ضعة الى عز و قدرة؛ و نه اين كه از ذلت و انحطاط به عزت و قدرت برسد.يعنى اين كه ذلت و انحطاط حال انعدام دنيا، پس از باز گرداندن آن به عزت و قدرت مبدل گردد. چرا كه در آن حال انعدام، ذلت و انحطاطى نبوده است.

26. از خطبه 193

الحمد لله الذى أظهر من آثار سلطانه، و جلال كبريائه، ما حير مقل العيون من عجائب قدرته، و ردع خطرات هماهم النفوس عن عرفان كنه صفته.

ستايش مخصوص خدايى است كه از آثار قدرت و عظمت خويش به قدرى آشكار و پديدار ساخته كه كاسه چشم‏ها از شگفتى‏هاى توانايى‏اش واله و حيران مانده، خدايى كه تصورات انسانى را از شناختن حقيقت صفاتش باز داشته است.

آفريده‏هاى حيرت آور پروردگار

الحمد لله الذى أظهر من آثار سلطانه؛ ستايش مخصوص خدايى است كه آشكار ساخته از آثار قدرت خويش. در تصرف او در جهان و در نفوس انسان به آن چه كه خواهد، و به هر نحو كه اراده كند.

و جلال كبريائه؛ و شكوه كبريايى اش. از آفرينش آسمان و زمين و خورشيد و ماه و ستارگان و كوه‏ها و درياها و انواع مخلوقات.

ما حير مقل العيون؛ به قدرى كه كاسه چشم‏ها را واله و حيران نموده است. حير: متحير و دهشت زده كرد. مقل (به ضم ميم و فتح قاف) جمع مقله پيه چشم است كه سفيدى و سياهى چشم در آن قرار دارد. العيون در نسخه مصرى اين گونه آمده، و صواب العقول است، چنان چه در نسخه ابن ابى الحديد و ابن ميثم و خطى‏⁽⁹⁷²⁾ آمده است.

من عجائب قدرته؛ از شگفتى‏هاى توانايى اش. و از جمله آن عجائب مواردى است كه خداى تعالى در اين آيه شريفه بيان فرموده است: ان فى خلق السموات و الأرض و اختلاف الليل و النهار و الفلك التى تجرى فى البحر بما ينفع الناس و ما أنزل الله من السماء من ماء فأحيا با الأرض بعد موتها و بث فيها من كل دابة و تصريف الرياح و السحاب المسخر بين السماء و الأرض لآيات لقوم يعقلون‏⁽⁹⁷³⁾؛ محققا در خلقت آسمان‏ها و زمين و رفت و آمد شب روز و كشتى‏ها كه به روى آب براى انتفاع خلق به حركت اند و آب بارانى را كه خدا از بالا فرو فرستاد تا به آن آب زمين را بعد از مردن (و نابود شدن گياه آن) زنده كرد و سبز و خرم گردانيد، و در برانگيختن انواع حيوانات در زمين و در وزيدن بادها به هر طرف و در خلقت ابر كه كه بين زمين و آسمان مسخر است ادله واضح به علم و قدرت آفريننده است در همه اين امور براى عاقلان.

جهان متقن و بسيار زيبا

امام صادق (عليه السلام) در تشريح حكمت‏هاى بارى تعالى به مفضل مى‏فرمايد:

اى مفضل، بدان كه نام اين عالم به زبان يونانى كه متدوال و معروف است قوسموس است و تفسيرش در لغت ايشان زينت است، و فلاسفه و مدعيان حكمت عالم را چنين ناميده‏اند، زيرا در عالم تقدير و نظام ديده‏اند، پس راضى نشدند كه نام آن را تقدير و نظام بگذارند، تا اين كه آن را زينت ناميدند تا برسانند كه عالم با اتقان و احكامى كه دارد در نهايت حسن و زيبايى است.⁽⁹⁷⁴⁾

تنوع مخلوقات دليل قدرت خدا

امام رضا (عليه السلام) مى‏فرمايد: خداوند مخلوقات را به گونه‏هاى مختلف آفريده است، نه يك نوع، تا كسى تصور نكند كه خدا از تنوع در آفرينش عاجز بوده است. پس هيچ صورت و شكلى در خاطر كسى نيامده مگر اين كه خداوند دسته‏اى از مخلوقات را به آن شكل آفريده است، و كسى به زبان نياورد كه آيا خدا قادر است به فلان كيفيت بيافريند مگر اين كه آن كيفيت را در خلق خدا مى‏يابد، پس با نظر به انواع مخلوقات خدا معلوم مى‏شود كه او بر انجام هر چيزى قادر است.⁽⁹⁷⁵⁾

و ردع خطرات هماهم النفوس عن عرفان كنه صفته؛ خداوند تصورات انسانى را از شناختن حقيقت صفاتش بازداشته است.

ردع: بازداشت. خطرات: آن چه كه به ذهن خطور كند. هماهم جمع همهمه: گرديدن آواز در سينه. پس هر گاه انسانى حقيقت و كنه بسيارى از آثار قدرت خدا را مانند خورشيد، ماه، ستارگان، و آسمان و غير آن‏ها از چيزهائى كه به چشم مى‏بيند در نمى‏يابد چگونه كنه ذات صانع آن‏ها را بشناسد.

اعتراف به ناتوانى از شناخت خدا

در حلية الاولياء آمده: احمد بن ابى الحوارى گويد: برايم حديث كرد احمد بن داود كه گفت: بنى اسرائيل انجمن كرده از هر دو نفر يكى را برگزيدند، و سپس از هر صد نفر يكى را و آن گاه از هر هزار نفر يكى را، تا اين كه هفت نفر از برگزديگان بنى اسرائيل را انتخاب كردند. آنان گفتند: ما را در اتاقى نگه داريد و اطراف آن گل بماليد و ما را بيرون نياوريد تا اين كه پروردگارمان را بشناسيم. اين كار را انجام دادند، پس در روز اول يكى از ايشان جان سپرد، و در روز دوم ديگرى، و در روز سوم يكى ديگر، در اين حال نوجوانى از آنان كه از همه كم سن و سال‏تر بود گفت: ما را بيرون بياوريد كه من خدا را شناختم. به او گفتند چه چيز را شناخته‏اى؟ گفت: شناختم كه خدا شناخته نمى‏شود.

اينك اگر بخواهيد ما را در همين جا رها كنيد، تا همگى بميريم و اگر بخواهيد بيرون بياوريد.⁽⁹⁷⁶⁾

27. از خطبه 153

يذكر فيها بديع خلقة الخفاش:

ألحمد لله الذى انحسرت الأوصاف عن معرفته، و ردعت عظمته اتلعقول فلم تجد مساغا الى بلوغ غاية ملكوته.

هو الله الحق المبين، أحق و أبين مما تراه العيون، لم تبلغه العقول بتحديد فيكون مشبها، و لم عليه الأوهام بتقدير فيكون ممثلا.

خلق الخلق على غير تمثيل و لا مشورة مشير، و لا معونة معين، فتم خلقه بأمره، و أذعن لطاعته، فأجاب و لم يدفع و انقاد و لم ينازع.

امام (عليه السلام) در اين خطبه شگفتى‏هاى آفرينش خفاش را بيان مى‏فرمايد:

ستايش مخصوص خدايى است كه صفت‏ها از اداى حقيقت ذاتش وامانده، و عظمتش خردها را (از درك كنه معرفتش) باز داشته، به طورى كه راهى براى رسيدن به كنه ملكوت او نيافته است.

اوست خدايى سلطان بر حق آشكار، ثابت‏تر و روشن‏تر از آن چه كه چشم‏ها مى‏بيند، انديشه‏ها نمى‏تواند براى او حدى تعيين كند تا براى او شبيه و نظير باشد، اوهام نمى‏تواند او را به تصوير كشد تا مثل و مانند براى او فرض شود.

خدا مخلوقات را بدون استفاده از نمونه و مشورت مشاورت و كمك گرفتن از كمك كار آفريده، آفرينش جهان هستى به امر او پايان يافت، و جمله كائنات تسليم وى گرديد و سر به فرمان او نهاده انكار نكردند، و منقاد شده مخالفت ننمودند.

آن جا كه اوصاف قاصر و خردها ناتوان است‏

ألحمد لله الذى انحسرت الأوصاف عن كنه معرفته؛ ستايش مخصوص خدايى است كه صفت‏ها از اداى حقيقت ذاتش وامانده‏اند. انحسرت: مانده شد. و چگونه اوصاف از معرفى كنه ذات او قاصر و مانده نباشند با اين كه از بيان حقيقت بسيارى از مخلوقاتش كوته و قاصرند.

و ردعت عظمته العقول فلم تجد مساغا الى بلوغ غاية ملكوته؛ و عظمتش خردها را (از درك كنه معرفتش) بازداشته به طورى كه راهى براى رسيدن به كنه ملكوت او نيافته است.

ردعت: باز داشت خردها را از شناخت و درك ذات او. مساغ: جواز، و اصل در آن ساغ الشراب است، يعنى آسان به گلو فرو شد شراب.

خداى تعالى مى‏فرمايد: قل لو كان البحر مدادا لكلمات ربى لنفذ البحر قبل أن تنفد كلمات ربى ولو جئنا بمثله مددا⁽⁹⁷⁷⁾؛ (اى رسول ما به امت) بگو كه اگر دريا براى نوشتن كلمات پروردگار من مركب شود، از آن كه كلمات الهى به آخر رشد دريا خشك خواهد شد، هر چند دريايى ديگر باز ضميمه آن كنند.

صفات خدا، صفات اقرار است، نه احاطه‏

امام صادق (عليه السلام) به مفضل مى‏فرمايد: مى‏گويند خداى تعالى با عقل درك نمى‏شود؟ پس به آن‏ها گفته مى‏شود چون خدا برتر از مرتبه عقل است، چنان كه چشم چيزى را كه فوق مرتبه اوست ادراك نمى‏كند، زيرا تو اگر سنگى را در هوا ديدى مى‏دانى كه شخصى آن را پرتاب نموده است و اين دانستن از ناحيه چشم نيست، بلكه از ناحيه عقل است، زيرا عقل است كه اين را تشخيص مى‏دهد و مى‏داند كه سنگ به خودى خود بالا نمى‏رود، آيا نمى‏بينى كه چگونه چشم در حد خود متوقف شده از از آن تجاوز نمى‏كند هم چنين عقل در حد خود خالق را مى‏شناسد و از آن تجاوز نمى‏كند، و بر اين اساس مى‏گوييم كه عقل آفريدگار را به گونه‏اى مى‏شناسد كه بر او ايجاب مى‏كند به وجود او اقرار داشته باشد، ولى معرفت او به گونه‏اى نيست كه بر تمام صفات و خصوصيات او احاطه داشته باشد... . پس اگر بگويند: مگر چنين نيست كه ما گاهى خدا را توصيف مى‏كنيم و مى‏گوييم اوست عزيز، حكيم، جواد، كريم، پاسخ اين است كه همه اينها صفات اقرار است نه صفات احاطه، زيرا ما مى‏دانيم خدا حكيم است، اما حقيقت اين صفت را براى او نمى‏دانيم، و هم چنين قدير و جواد و ساير صفات او، هم چنان كه ما آسمان را مى‏بينيم ولى نمى‏دانيم نهايت آن كجاست.⁽⁹⁷⁸⁾

هو الله الملك؛ اوست خداى سلطان. در نسخه مصرى اين گونه آمده، ولى كلمه الملك زايد است زيرا در نسخه ابن ابى الحديد و ابن ميثم و خطى‏⁽⁹⁷⁹⁾نيست.

الحق المين؛ خداى بر حق آشكار. يومئذ يوفيهم الله دينهم الحق و يعلمون أن الله هو الحق المين‏⁽⁹⁸⁰⁾؛ در آن روز خدا حساب و كيفر آن‏ها را تمام و كامل خواهد داد، و خواهند دانست كه خدا حق است و آشكار كننده (پنهانى‏ها).

أحق. أبين مما تراه العيون؛ (خدا) ثابت و روشن‏تر است از آن چه كه چشم‏ها مى‏بيند، زيرا گاه در آن چه كه چشم مى‏بيند و خطا رخ مى‏دهد ولى خدا تعالى به وسيله عقل درك مى‏شود كه خطا در آن محال است.

خدا نزديك‏تر از هر نزديك‏

امام صادق (عليه السلام) در ادامه مطالب مى‏فرمايد: اگر بگويند: شما اكنون از قصور درك ما از اوصاف او طورى سخن مى‏گوييد كه گويى او غير معلوم است. جواب اين است كه مطلب چنين است اگر ما در مقام درك حقيقت و كنه ذات او باشيم ولى از جهت ديگر خدا نزديك‏تر از هر نزديك است آن جا كه با دليل كافى بر او استدلال نماييم بنابراين وجود خدا چنان روشن و آشكار است كه بر هيچ كس پوشيده نيست، و از جهتى هم آن چنان دقيق و پيچيده است كه هيچ كس او را ادراك نمى‏نمايد، بمانند عقل كه با شواهد و آثار آشكار است ولى حقيقتش پوشيده مى‏باشد.⁽⁹⁸¹⁾

لم تبلغه اعقول بتحديد فيكون مشبها و لم تقع عليه الأوهام بتقدير فيكون ممثلا؛ انديشه‏ها نمى‏تواند براى او حدى تعيين كند، تا براى او شبيه و نظير باشد، اوهام نمى‏تواند او را به تصوير كشد تا مثل و مانند براى او فرض شود.

خدا مباين با اشياء و برتر از هر شى‏ء است‏

امام صادق (عليه السلام) به مفضل مى‏فرمايد: اگر بگويند چگونه تصور مى‏شود كه خدا مباين با اشياء در مقام درك آن هستيم چهار وجه دارد: اول اين كه مى‏خواهيم بدانيم آيا موجود است يا نه؟ دوم اين كه دانسته شود حقيقت و جوهر ذات او چيست؟ سوم اين كه خصوصيات و اوصاف او شناخته شود. چهارم اين كه به چه علت و براى چه هدفى موجود شده است. بنابراين با هيچ كدام از اين چهار وجه به جز وجه اول كه درك اصل وجود است مخلوق نمى‏تواند خالق را آن چنان كه هست بشناسد. و اگر بگوييم (او چگونه است) و (او چيست) محال است كه به كنه ذات و حقيقت او پى ببريم. اما اين كه او چرا و به چه علت موجود شده درباره صفت خالق ساقط است، زيرا او - جل ثناؤه - علت وجود هر شى‏ء است. و هيچ چيز علت او نمى‏باشد. به علاوه علم انسان به اين كه خدا موجود است ايجاب نمى‏كند كه به كيفيت و چگونگى او هم علم داشته باشد. هم چنان كه علم او به وجود نفس موجب نمى‏شود كه بايد چگونگى آن را بداند، و هم چنين ساير امور روحانى و لطيف.⁽⁹⁸²⁾

خلق الخلق على غير تمثيل و لا مشورة مشير و لا معونة معين؛ خدا مخلوقات را بدون استفاده از نمونه و مشورت مشاور، و كمك گرفتن از كمك كار آفريده است. چگونه چنين نباشد با اين كه مخلوقى وجود نداشته تا خدا از او الگو بگيرد، و كسى نبوده تا مشاور، يا مددكار او باشد.

كائنات به امر پروردگار

فتم خلقه بأمره؛ آفرينش جهان هستى به امر او پايان يافت. انما أمره اذا أراد شيئا أن يقول له كن فيكون‏⁽⁹⁸³⁾؛ فرمان نافذ خدا (در عالم) چون اراده خلقت چيزى را كند به محض اين كه گويد موجود باش بلافاصله موجود خواهد شد.

و أذعن لطاعته فأجاب و لم يدفع و انقاد و لم ينازع؛ و جمله كائنات تسليم وى گرديده و سر به فرمان او نهاده انكار نكردند، و منقاد شده مخالفت ننمودند.

أذعن يعنى مخلوقات با زبان حال اعتراف نموده سر بر طاعت او نهادند.

فأجاب... يعنى پاسخ مثبت گفته و بر وفق مراد او پديد آمدند. خداى تعالى فرموده فقال لها و للأرض ائتيا طوعا أو كرها قالتا أتينا طائعين * فقضاهن سبع سموات فى يومين و أوحى فى كل سماء أمرها و زينا السماء الدنيا بمصابيح و حفظا ذلك تقدير العزيز العليم‏⁽⁹⁸⁴⁾؛ پس به آسمان و زمين فرمود كه همه به سوى خدا به شوق و رغبت يا به جبر و كراهت بشتابيد آن عرضه داشتند ما با كمال شوق و ميل به سوى تو مى‏شتابيم، آن گاه نظم هفت آسمان را در دو روز استوار فرمود و در هر آسمانى به نظم امرش وحى فرمود و آسمان دنيا را به چراغ‏هاى رخشنده زينت داديم اين تقدير خداى مقتدر داناست.

28. از خطبه 189

ألحمد لله الفاشى حمده، و الغالب جنده، و المتعالى جده، أحمده على نعمه التؤام، و آلائه العظام، الذى عظم حلمه فعنا، و عدل فى كل ما قضى، و علم ما يمضى و ما مضى.

ميتدع الخلائق بعلمه، و منشئهم بحكمه، بلا اقتداء و لا تعليم، و لا احتذاء لمثال صانع حكيم، و لا اصابة خطا و لا حضرة ملا.

ستايش مخصوص خدايى است كه حمد و ثنايش در همه جا منتشر است، و لشكريانش پيروز، و عظمتش متعالى است. او را بر نعمت‏هاى پى در پى و بخشش‏هاى بزرگش مى‏ستايم، خدايى كه بردباريش عظيم بوده عفو مى‏كند، و در هر چه حكم و فرمان داده به عدالت رفتار نموده، و به آن چه روى مى‏دهد و روى داده آگاه است.

خدايى كه خلايق را با دانش خويش آفريده و با فرمانش خلق كرده، بدون پيروى كردن و آموختن از ديگرى، و بدون الگو گرفتن از نقشه صنعتگر حكيم و ماهرى، و بدون خطا و اشتباهى، و بدون حضور جمعيتى (تا از آن‏ها كمك بگيرد).

همه موجودات ستايش گر خدا

ألحمد لله الفاشى حمده؛ ستايش مخصوص خدايى است كه حمد و ثنائش در همه جا منتشر است.

الفاشى: منتشر. خداى تعالى مى‏فرمايد: تسبح له السموات السبع و الأرض و من فيهن و ان من شى‏ء الا يسبح بحمده و لكن لا تفقهون تسبيحهم‏⁽⁹⁸⁵⁾؛ هفت آسمان و زمين و هر چه در آن هاست همه به ستايش و تنزيه خدا مشغول اند، و موجودى نيست جز آن كه ذكرش تسبيح و ستايش حضرت اوست ولكن شما تسبيح آن‏ها را فهم نمى‏كنيد.

و له الحمد فى السموات و الأرض و عشيا و حين تظهرون‏⁽⁹⁸⁶⁾؛ و سپاس اهل عالم در آسمان‏ها و زمين مخصوص اوست و شما نيز در تاريكى شب و نيمه روز به ستايش او مشغول شديد.

يسبح لله ما فى السموات و ما فى الأرض الملك القدوس العزيز الحكيم‏⁽⁹⁸⁷⁾؛ هر چه در زمين و آسمان هاست همه به تسبيح و ستايش خدا كه پادشاهى منزه و پاك مقتدر داناست مشغول اند.

لشكريان خدا پيروز

و الغالب جنده؛ و لشكريان پيروزاند. و ان جندنا لهم الغالبون‏⁽⁹⁸⁸⁾؛ و هميشه سپاه ما غالب اند. كتب الله لأغلبن أنا و رسلى ان الله قوى عزيز⁽⁹⁸⁹⁾؛ خدا نگاشته و حتم گردانيده كه البته من و رسولانم (بر دشمنان) غالب شويم. كه خدا بى حد و قوى و مقتدر است.

و المتعالى جده؛ و عظمتش متعالى است. جد: عظمت. اصل در اين تعبير آيه شريفه است به نقل از زبان پريان كه گفتند: و أنه تعالى جد ربنا ما اتخذ صاحبة و لا ولدا⁽⁹⁹⁰⁾؛ و همانا بسيار بلند مرتبه است شأن و اقتدار پروردگار ما، و هم جفت و فرزندى هرگز نگرفته است.

ستايش خدا بر نعمت‏هاى پياپى او

أحمد على نعمه التؤام؛ او را بر نعمت‏هاى پى در پى او مى‏ستايم. توأم: جمع توأم است، يعنى متواتر و پى در پى. شاعر گفته:

در حالى كه اشك از ديدگان او بمانند دانه مرواريد پى در پى فرو مى‏ريخت به ما گفت: سلام من بر كسانى باد كه از اين كه دنيا بار سفر بستند.

و ظاهرا اين معنا استعاره است، و اصل در استعمال آن اين تعبير است:: الولدان التوأمان دو فرزند دو قلو.

و آلائه العظام؛ و بخشش‏هاى بزرگ او. آلاء: نعمت‏ها. جوهرى گفته: آلاء نعمت هاست، مفرد آن ألى (به فتحه) و گاهى مكسور شده با ياء نوشته مى‏شود مانند معى و امعاء⁽⁹⁹²⁾. و فيروز آبادى گفته: مفرد آن الى و ألو و ألى و ألى و الى مى‏باشد.⁽⁹⁹³⁾

مؤلف: ولى در هيچ جا استعمال مفرد آلاء را نيافتم، از اين رو ممكن است جمع بدون مفرد باشد كه نظاير آن فراوان است.

آرى، همه نعمت‏هاى خدا عظيم اند، و در اين ميان عظيم و اعظم دارند.

حلم و عفو الهى‏

الذى عظم حمله فعنا؛ خدايى كه بردباريش عظيم بوده عفو مى‏كند. و لو يؤاخذ الله الناس بما كسبوا ما ترك على ظهرها من دابة...⁽⁹⁹⁴⁾؛ و اگر خدا از كردار زشت خلق مؤاخذه كند در پشت زمين هيچ جنبنده‏اى باقى نگذارد... .

و ما أصابكم من مصيبة فبما أيديكم و يعفو عن كثير⁽⁹⁹⁵⁾؛ و آن چه از رنج و مصائب به شما مى‏رسد همه از دست اعمال زشت خود شماست در صورتى كه خدا بسيارى از اعمال بد را عفو مى‏كند.

خداى عدالت گستر

و عدل فى كل ما قضى؛ و در هر چه حكم كرده و فرمان داده به عدالت رفتار نموده است.

ان الله يأمر بالعدل و الاحسان و ايتاء ذى القربى و ينهى عن الفحشاء و المنكر و البغى‏⁽⁹⁹⁶⁾

؛ همانا خدا (مردم را) فرمان به عدل و احسان مى‏دهد و به بذل و عطاء خويشاوندان امر مى‏كند و از افعال زشت و منكر و ظلم نهى مى‏كند.

و قل آمنت بما أنزل الله من كتاب و أمرت لأعدل بينكم...⁽⁹⁹⁷⁾؛ و (اى رسول) به امت بگو كه من به كتابى فرستاد (قرآن) ايمان آورده‏ام.و مأمورم كه ميان شما به عدالت حكم كنم... .

حكمت آفرينش نوزادان ناقص و كوتاه عمر

جابر جعفى به امام محمد باقر (عليه السلام) عرضه مى‏دارد: بعضى از نوزادان را مى‏بينم كه مرده از مادر متولد مى‏شوند، دسته‏اى ناقص سقط مى‏شوند، برخى كور يا گنگ يا كر، عده‏اى پس از تولد بلافاصله مى‏ميرند، بعضى تا دوران بلوغ زنده مانند و بعضى عمر طولانى يافته به پيرى مى‏رسند.

اين چگونه است، و راز آن چيست؟ امام (عليه السلام) فرمود: به راستى خدا سزاوار ترست به آن چه كه درباره خلق خود تدبير مى‏كند، اوست آفريدگار و مالك آنان، پس هر كه را عمر كوتاه دهد از او چيزى گرفته كه استحقاق آن را ندارد، و هر كس را عمر طولانى بخشد به او چيزى عطا كرده است كه مستحق آن نمى‏باشد، بنابراين خدا نسبت به آن چه كه عطا كرده تفضل نموده، و نسبت به آنچه كه منع كرده عادل است.⁽⁹⁹⁸⁾

علم نامتناهى پروردگار

و علم ما يمضى و ما مضى؛ و به آن چه روى مى‏دهد و روى داده آگاه است. خداى تعالى فرموده: و لقد علمنا المستقدمين منكم و لقد علمنا المستاخرين‏⁽⁹⁹⁹⁾؛ و البته ما به همه گذشتگان و آيندگان شما احاطه كامل داريم.

مبتدع الخلائق بعلمه؛ خدايى كه خلايق را با دانش خود آفريده است.

نظم و زيبايى جهان آفرينش دليل عالم بودن خدا

صدوق (رحمه الله تعالى عليه) فرموده: يكى از دليل‏هاى عالم بودن خداى تبارك و تعالى اين است كه: انجام دادن كارهاى مختلف و متفاوت به طور شايسته و دقيق از كسى كه مهارت انجام آن‏ها را نداشته ناممكن بوده و بر يك روال منظم و مرتب ادامه نمى‏يابد، آيا نمى‏بينى كسى كه با صنعت زرگر آشنايى نداشته هرگز نمى‏تواند گوشواره‏اى محكم و زيبا و موزون بسازد. و اجزاى ريز و درشت آن را درست در جاى خود بچيند، و كسى كه نوشتن نمى‏داند نمى‏تواند مكتوبى خوانا و هم آهنگ بيافريند، در حالى كه جهان هستى بسيار لطيف‏تر و دقيق‏تر از چيزهايى است كه گفتيم. بنابراين ايجاد و ابداع آن از كسى كه به چگونگى و رموز آن آشنايى نداشته بسى دشوارتر و محال بودنش قطعى‏تر است.⁽¹⁰⁰⁰⁾

و منشئم بحكمه؛ و با فرمانش خلق كرده است. و لقد علمتم النشأة الأولى فلولا تذكرون‏⁽¹⁰⁰¹⁾؛ و شما از نشئه اول خود آگاه شديد، پس چرا متذكر عالم آخرت نمى‏شويد.

... هو أنشأكم من الأرض و استعمركم فيها...⁽¹⁰⁰²⁾؛ ... او خدايى است كه شما را از خاك بيافريد و براى عمارت و آباد ساختن زمين برگماشت... .

و هو الذى أنشأكم من نفس واحدة...⁽¹⁰⁰³⁾؛ او خدايى است كه همه شما را از يك تن آفريد... .

بلا اقتداء و لا تعليم و لا احتذاء لمثال صانع حكيم؛ بدون پيروى كردن و آموختن از ديگرى، و بدون الگو گرفتن از نقشه صنعت گر حكيم و ماهرى. احتذاء: نمونه بردارى، گويند: حذوت النعل بالنعل؛ كفش را با كفش اندازه گرفتم. و مقصود اين است كه هيچ كدام از اين‏ها كه گفته شد براى خدا نبوده، زيرا غير او كسى وجود نداشته است.

آفرينش خدا بدون خطا

و لا اصابة خطا؛ و بدون خطا و اشتباه. يعنى هيچ كس خطا و اشتباهى در آفرينش خدا نيافته است. ... ماترى فى خلق الرحمن من تقوت فارجع البصر هل‏ترى من فطور ثم ارجع البصر كرتين ينقلب اليك البصر خاسئا و هو حسير⁽¹⁰⁰⁴⁾؛ هيچ در نظم خلقت خداى رحمان بى نظمى و نقصان نخواهى يافت، بارها به ديده عقل در نظام مستحكم آفرينش بنگر تا هيچ سستى و خللى در آن يافت، باز دوباره به چشم بصيرت دقت كن تا ديده زبون و خسته (نقصى نيافته) به سوى تو باز گردد.

آرى، ماديين كوشيده‏اند تا در آفرينش خدا نقص و خطايى پيدا كنند، و از روى نادانى چند موردى را ذكر كرده‏اند. از جمله روييدن مو بر روى زانو و زير بغل‏ها، و بسته بودن شكم انسان كه به هنگام درمان قابل گشودن و ديدن نيست، و وجود مرگ و نابودى، و آفات و بيمارى‏ها كه گاهى پديد مى‏آيد، مانند وبا، يرقان، ملخ، كمى و يا زيادى بارندگى و زلزله و چيزهاى ديگر با اين كه تمام اين موارد عين صواب بوده و محض حكمت و صلاح است، چنان چه امام صادق (عليه السلام) در بيان توحيد الهى آن موارد را براى مفضل شرح و توضيح داده است.

و لا حضرة ملا؛ و بدون جمعيتى (تا از آن‏ها كمك گيرد). يعنى در موقع آفريدن مخلوقات. و جعلوا الملائكة الذين هم عباد الرحمن اناثا أشهدوا خلقهم‏⁽¹⁰⁰⁵⁾؛ و مشركان فرشتگانى كه مخلوق و بندگان خدا هستند دختر مى‏خوانند، آيا در وقت خلقت آن‏ها حاضر بودند.

و ما أشهدتهم خلق السموات و الأرض و لا خلق أنفسهم و ما كنت متخذ المضلين عضدا⁽¹⁰⁰⁶⁾؛ من در وقت آفرينش آسمان و زمين و يا خلقت خود اين مردم آن‏ها را حاضر و گواه نساخته (و كمك از كسى نخواستم) و هرگز گمراهان را به مددكارى نگرفتم.

29. از خطبه 180

روى عن نوف البكالى قال خطبنا هذه الخطبة بالكوفة امير المؤمنين (عليه السلام) و هو قائم على حجارة نصبها له جعدة بن هبيرة المخزومى... فقال (عليه السلام):

الحمد لله الذى اليه مصائر الخلق، و عواقب الأمر، نخمده على عظيم احسانه، و نير برهانه، و نوامى فضله و امتنانه، حمدا يكون لحقه قضاء، و لشكره أداء، و الى ثوابه مقربا، و لحسن مزيده موجبا.

و نستعين به استعانة راج لفضله، مؤمل لنفعه، واثق بدفعه، معترف بالطول، مذعن له بالعمل و القول، و نؤمن با ايمان من رجاه موقنا، و أناب اليه مؤمنا، و خنع له مذعنا، و أخلص له موحدا، و عظمه ممجدا، و لاذ به راغبا مجتهدا.

لم يولد سبحانه فيكون فى العز مشاركا، و لم يلد فيكون موروثا هالكا، و لم يتقدمه وقت و لا زمان، و لم يتعاوره زيادة و لا نقصان، بل ظهر للعقول بما أرانا من علامات التدبير المتقين، و القضاء المبرم.

فمن شواهد خلقه خلق السماوات موطدات بلا عمد، قائمات بلا سند، دعاهن فأجبن طائعات مذعنات غير متلكئات، و لا مبطئات، و لو لا اقرار هن له بالربوبية، و اذ عانهن بالطواعية، لما جعلهن موضعا لعرشه، و لا مسكنا لملائكته، و لا مصعدا للكلم الطيب و العمل الصالح من خلقه.

جعل نجومها أعلاما يستدل بها الحيران فى مختلف فجاج الأقطار، لم يمنع ضوء نورها ادلهمام سجف الليل المظلم، و لا استطاعت جلابيب سواد الحنادس أن ترد ما شاع فى السماوات من تلألو نور القمر.

فسبحان من لا يخفى عليه سواد غسق داج، و لا ليل ساج، فى بقاع الأرضين المتطاطئات، و لا فى يفاع السفع المتجاورات، و ما يتجلجل به الرعد فى أفق السماء، و ما تلاشت عنه بروق الغمام.

و ما تسقط من ورقة تزيلها عن مسقطها عواصف الأنواء، و انهطال السماء، و يعلم مسقط القطرة و مقرها، و مسحب الذرة و مجرها، و ما يكفى البعوضة من قوتها، و ما تحمل الأنثى فى بطنها.

الحمد لله الكائن قبل أن يكون كرسى أو عرش، أو سماء أو أرض، أو جان أو انس، لا يدرك بوهم، و لا يقدر بفهم، و لا يشغله سائل، و لا ينقصه نائل، و لا ينظر بعين، و لا يحد بأين، و لا يوصف بالأزواج، و لا يخلق بعلاج، و لا يدرك بالحواس، و لا يقاس بالناس.

الذى كلم موسى تكليما، و أراه من آياته عظيما، بلا جوارح و لا أدوات، و لا نطق و لا لهوات، بل ان منت صادقا أيها المتكلف لوصف ربك فصف جبرائيل و ميكائيل و جنود الملائكة المقربين فى حجرات القدس مرجحنين، متولهة عقولهم أن يحدوا أحسن الخالقين.

فانما يدرك بالصفات ذوو الهيئات و الأدوات، و من ينقضى اذا بلغ أمد حده بالفناء، فلا اله الا هو، أضاء بنوره كل ظلام، و أظلم بظلمته كل نور.

از نوف بكالى روايت شده كه گويند امير المؤمنين (عليه السلام) اين خطبه را در كوفه براى ما بيان فرمود در حالى كه بر بالاى سنگى كه جعدة بن هبيره مخزومى براى او نصب كرده ايستاده بود: حمد خدا را كه بازگشت خلايق و عواقب امور به سوى اوست، او را بر احسان عظيم و برهان روشن و فضل و منت افزونش حمد و ستايش مى‏كنم، حمدى كه حق او را اداء و شكرش را به جا آورد، ثوابش را نزديك و نعمتش را زياد كند.

و از او مدد جوييم همانند كسى كه به فضل پروردگارش اميدوار، و به سودش آرزومند و به پشتيبانى او مطمئن و به فضل و منتش معترف، و با كردار و گفتارش به او معتقد باشد. به او ايمان داريم ايمان كسى كه از روى يقين به او اميد دارد، و از صميم قلب به درگاه او رو آورده و توبه كرده و با اقرار به عظمتش در برابر او خضوع نموده و دل را براى او خالص گردانده از هر گونه شرك بپرهيزد، او را به بزرگى ياد نموده تمجيد فراوان كند، و با رغبت و تلاش به او پناه برد.

خداى سبحان زاده نشده تا در عزت و بزرگى شريك داشته باشد، و فرزند نزاده تا پس از مرگ از او ارث برند، و موجودى هالك باشد. وقت و زمان بر او پيشى نگرفته و زيادى و نقصان بر او عارض نگردد، بلكه او با نشانه‏هاى تدبير متقن و فرمان مستحكم و قطعى خويش كه به ما نمايانده بر انديشه‏ها ظاهر و آشكار گشته است.

از شواهد اين ظهور و تجلى خلقت آسمان‏ها ثابت و استوارى است كه بدون ستون و اعتماد پابرجاست. خداوند آسمان‏ها را به طاعت خواند پس با رغبت و اعتراف (به ناتوانى) و بدون تعلل و سستى اجابت نمودند. و اگر چنين اقرار و اذعانى به طاعت پروردگار نداشتند آن‏ها را محل عرش خويش و مسكن فرشتگانش و جاى بالا رفتن گفته‏هاى نيكو و كردار صالح و خالص بندگانش قرار نمى‏داد.

ستارگان آسمان را علائمى قرار داد تا به هنگام شب انسان حيران و سرگردان در جاده‏ها مختلف زمين و به وسيله آن‏ها راه يابى كنند. هيچ پرده‏هاى ظلمانى شب تار مانع از نور افشانى آن‏ها نگرديد و پوشش‏هاى سنگين ظلمت شب‏هاى تاريك توان جلوگيرى از درخشش نور ماه را نداشت.

پس منزه است خداوندى كه بر او پوشيده نيست سياهى مطلق و تاريكى شب‏هاى خاموش در نقاط پست زمين، و قله‏هاى مرتفع كوه‏ها و جنگل‏ها و آن چه كه سبب غرش رعد و نابودى برق‏ها ابر در كرانه‏هاى آسمان مى‏گردد.

بر او مخفى نيست برگى كه بر اثر بادهاى تند بارش باران از شاخه بر زمين مى‏افتد و مى‏داند محل سقوط قطرات باران و قرارگاه آن‏ها را و مورچه ريز و جايى كه قوتش را مى‏برد، و غذايى كه پشه را كفايت مى‏كند، و آن چه كه ماده در شكم خود بار دارد (خدا از همه اين‏ها آگاه است).

ستايش مخصوص خدايى است كه هميشه بوده پيش از آن كه كرسى يا عرش يا آسمان يا زمين يا جن يا انس وجود داشته باشند، خدايى كه با انديشه و فهم ادراك و تقدير نگردد. سائلى او را به خود مشغول نمى‏سازد، و عطا و بخشش از دارايى او نمى‏كاهد، با چشم نمى‏بيند، به مكانى محدود نمى‏شود، به داشتن همسر و همتا ستوده نمى‏گردد. خلق كردن او با وسيله و تدبير نيست.

همان كسى كه بدون اعضاء و ابزار و زبان و كام با موسى سخن گفت، و از آيات عظيمش نمونه‏هايى به او نشان داد. بلكه اگر راست مى‏گويى اى كسى كه خود را براى توصيف پروردگارت به زحمت انداخته‏اى جبرئيل و مكائيل و جنود فرشتگان مقرب را وصف كن، آن‏ها كه در بارگاه قدس همواره خاضع و خاشع اند، آن‏ها كه عقل‏هايشان در تعريف و توصيف خدايى كه بهترين آفرينندگاه است حيران و ناتوان مى‏باشد.

زيرا فقط كسانى قابل وصف اند كه داراى شكل و اعضا و ادوات اند. آن‏ها هر گاه مدت عمرشان به سر آيد محكوم به فنا و نيستى گردند؛ پس معبودى جز خدا نيست، خدايى كه با روز روشن خود هر ظلمتى را روشن، و با شب تاريكش هر روشنايى را تاريك ساخته است.