نمونه‏هايى از تكرار در نهج البلاغه‏

اما مواردى كه سيد رضى (رحمه الله تعالى عليه) به علت داشتن زيادى زيبا و ارزنده تكرار نموده اين كه در خطبه 147 آورده: و من كلام له (عليه السلام) قبل موته؛ از سخنان آن حضرت (عليه السلام) كه پيش از وفات فرموده است. و همين سخنان را در نامه 23 با عنوان: و من كلام له قال قبل موته على سبيل الوصية؛ از سخنان آن حضرت (عليه السلام) كه پيش از وفات به طرز وصيت بيان فرموده است. نيز آورده است و در پايان دوم به اين تكرار اشاره نموده و گفته: قد مضى بعض هذا الكلام فى ما تقدم من الخطب. الا أن فيه‏ها هنا زيادة أوجبت تكريره؛ قسمتى از اين گفتار در بخش گذشته (خطبه‏ها) آورده شده ولى اين يكى داراى اضافاتى است كه موجب تكرار آن گرديد.

و جمله المرء مخبوء تحت لسانه (حكمت 148)، در حكمت 392 با زيادى تكرار شده، ولى سيد رضى (رحمه الله تعالى عليه) متوجه اين تكرار نشده به دليل اين كه بمانند اول با آن اشاره نكرده است. و عجب اين كه گفتار امام (عليه السلام) را در حكمت 116 كم من مستدرج بالاحسان اليه، و مغرور بالستر عليه و مفتون بحسن القول فيه، و ما ابتلى الله أحدا بمثل الأ ملاء له در حكمت 260 پيش از (فصل غريب) تكرار نموده، و گفته است: اين سخن پيش از اين نقل شده، اما در جا اضافاتى دارد، با اين كه در دوم هيچ گونه نسخه مصرى، و اما نسخه ابن ميثم دوم را ندارد.

هم چنان كه حكمت 22 را در 389 تنها بنا به نقل ابن ابى الحديد با زيادتى تكرار كرده، نه ابن ميثم، ولى نسخه‏اى كه از ابن ميثم نزد اين جانب است بعد از حكمت 81 اغلاط زيادى دارد كه لازم است به نسخه‏هاى ديگر مراجعه شود.

و از مواردى كه با لفظ ديگر تكرار كرده اين گفتار امام (عليه السلام) است در خطبه 33: أما و الله ان كنت لفى ساقتها حتى ولت بخذافيرها، ما ضعف و ما جبنت، و ان مسيرى هذا لمثلها. فلأنقبن الباطل حتى يخرج الحق من جنبه كه آن را در خطبه 102 تكرار كرده، ولى به تكرار اشاره نكرده است.

و گفتار آن حضرت (عليه السلام) را در خطبه 170: أاللهم انى أستعينك على قريش و من اعانهم فانهم قطعوا رحمى. و ضغروا عظيم منزلتى و اجمعوا على منازعتى امرا هو لى، ثم قالوا: ألا ان فى الحق أن تاخذه و فى الحق أن تتركه در خطبه 215 با لفظ ديگرى تكرار كرده و ظاهرا متوجه تكرار نشده به علت مطلبى كه در آينده خواهيم گفت.

و نيز گفتار امام (عليه السلام) را در خطبه 26: فنظرت فاذا ليس لى معين الا اهل بيتى فضننت بهم عن الموت، و أغضيت على القذى، و شربت على الشجى، و صبرت على أخذ الكظم، و على امرى من طعم العقلم در خطبه 215 با لفظ: فنظرت فاذا ليس لى رافد و لاذاب و لا مساعد، الا اهل بيتى، فضننت بهم عن المنية، فأغضيت على القذى، و جرعت ريقى على الشجى، و صبرت من كظم الغيظ على أمرى من العلقم، و آلم للقلب من حز الشفار تكرار كرده، و آن گاه گفته است: اين گفتار در ضمن خطبه‏اى كه پيش از اين آورده شده نقل گرديده، ولى آن را در اين جا مجددا آورديم به علت اختلاف دو روايت.

سيد رضى (رحمه الله تعالى عليه) اگر چه در ضمن خطبه 215 مضمون مطلبى را كه در خطبه 170 آمده تكرار كرده است، چنانچه پيش از اين گذشت، ولى مقصود او از اين كه فرموده: و قد مضى... اشاره به خطبه 26 است، و ممكن نيست اشاره به هر دو خطبه باشد، زيرا فرموده: هذا الكلام؛ اين گفتار در حالى كه جمله آخر خطبه 215 در خطبه 167 نيامده، و نيز فرموده: خطبة متقدمة - كه به لفظ مفرد آورده است -.

و نيز گفتار امام (عليه السلام) را در خطبه 32 ان الله بعث محمدا (صلى الله عليه و آله و سلم) و ليس أحد من العرب يقرء كتابا... در خطبه 112 تكرار كرده و گفته است: پيش از اين چكيده‏اى از اين گفتار به روايتى مغاير با اين روايت نقل گرديده است.

و نيز حكمت 117 را: هلك فى رجلان: محب غال و مبغض قال در حكمت (469) با لفظ: يهلك فى رجلان: محب مفرط، و باهت مفتر تكرار نموده و فرموده: دوم مانند اول است.

و نيز گفتار امام (عليه السلام) را در خطبه 70 پيرامون صلوات فرستادن بر رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم): حتى أورى قبس القابس... در خطبه 104 تكرار نموده و فرموده است: اين گفتار در گذشته نقل گرديده ولى در اين جا دوباره نقل گرديد به علت اختلاف دو روايت. و نيز اين سخن امام (عليه السلام) را در حكمت 267: يابن آدم! لا تحمل هم يومك... در حكمت 379 تكرار كرده و فرموده است: اين گفتار پيش از اين نقل گرديده است.

و نيز گفتار امام (عليه السلام) را در حكمت 15: تذل الأمور للمقادير حتى يكون الحتف فى التدبير در حكمت 459 با اين تعبير يغلب المقدار على التقدير حتى تكون الآفة فى التدبير تكرار كرده، ولى به آن اشاره نكرده و عذز نخواسته است.

و جمله أشد الذنوب ما استهان به صاحبه در حكمت 348 را با لفظ أشد الذنوب ما استخف به صاحبه در حكمت 477 تكرار كرده، ولى متوجه تكرار نشده و عذز نخواسته است.

و ربما بعد العهد ايضا بما اختير اولا فأعيد بعضه سهوا او نسيانا؛ و گاهى هم به علت فاصله زمانى زياد از روى غفلت و فراموشى قسمتى از آنچه را كه قبلا ذكر كرده‏ام دوباره آورده‏ام. يعنى نه به علت داشتن زيادى يا بهتر بودن عبارت دوم. اين گونه در نسخه مصرى به لفظ او نسيانا آمده، ولى صحيح ونسيانا مى‏باشد - با واو - و عطف آن تفسيرى است.

لا قصدا و اعتمادا؛ نه از روى قصد و تعمد. اعتماد يعنى تعمد، و عطف آن تفسيرى است:

سيد رضى (رحمه الله تعالى عليه) جمله ما شككت فى الحق مذأريته در خطبه 4 را در حكمت 184 نسيانا تكرار كرده است.

و جمله من أبدى صفحته للحق هلك در خطبه 16 را در حكمت 188 سهوا تكرار نموده است.

و نيز جمله كلمة حق يراد بها الباطل در خطبه 40 را در حكمت 198 از روى فراموشى تكرار كرده است.

و جمله من ظن بك خيرا فصدق ظنه را كه در نامه 31 در وصيت آن حضرت (عليه السلام) به فرزندش امام حسن (عليه السلام) مى‏باشد به طور سهو در حكمت 248 تكرار كرده است.

و نيز گفتار امام (عليه السلام) را در حكمت 116: و مفتون بحسن القول فيه كه قسمتى از عنوان كم من مستدرج بالاحسان اليه مى‏باشد به طور سهو در حكمت 260 تكرار كرده است. و جمله لا خير فى الصمت عن الحكم كما أنه لا خير فى القول بالجهل را كه در حكمت 182 آمده در حكمت 471 بنا به نقل نسخه مصرى و ابن ميثم و پيش از حكمت 192 بنا به نقل ابن ابى الحديد و خطى به طور غفلت تكرار كرده است. و از اين تكرار روشن مى‏شود كه سيد رضى (رحمه الله تعالى عليه) احيانا تمام عنوانى را كه يك بار آورده دوباره مى‏آورد. و خطبه 21 را: فان الغاية و ان ورائكم الساعة تحدوكم، تخففوا تلحقوا، فانما ينتظر بأولكم آخركم در ضمن خطبه 165 با لفظ فان الناس أمامكم و أن الساعة تحدوكم من خلفكم، تخففوا تلحقوا، فانما ينتظر بأولكم آخركم تكرار كرده است.

و از اين مورد آشكار مى‏شود كه سيد رضى (رحمه الله تعالى عليه) گاه از روى غفلت تمام يك عنوان را با اندك اختلافى جزء عنوان ديگرى قرار مى‏دهد.

و گفتار امام (عليه السلام) را در خطبه 23 كالفالج الياسر الذى ينتظر أول فوزة من قداحه در شماره 8 از فصل غريب كلامه (عليه السلام) با لفظ: كالياسر الفالج ينتظر أول فوزة من قداحه از روى غفلت تكرار كرده است.

و گفتار امام (عليه السلام) را: ان هذه القلوب تمل الأ بدان، فابتغوا لها طرائف الحكم از حكمت 91، در حكمت 197 سهوا تكرار كرده است.

و گفتار امام (عليه السلام) را در خطبه 170: فقدموا على عاملى بها و خزان بيت مال المسلمين و غير هم من أهلها، فقتلوا طائفه صبرا و طائفه غدرا در خطبه 216 با لفظ فقدموا على عمالى و خزان بيت مال المسلمين الذى فى يدى و على أهل مصر كلهم فى طاعتى و على بيعتى، فشتتوا كلمتهم و أفسدوا على جماعتهم، و وثبوا على شيعتى فقتلوا طائفه منهم غدارا از روى غفلت تكرار كرده است. و گفتار امام (عليه السلام) را در خطبه 22: و الله ما أنكروا على منكرا، و لا جعلوا بينى و بينهم نصفا، و انهم ليطلبون حقا هم تركوه و دما هم سفكوه، فلئن كنت شريكهم فيه فان لهم لنصيبهم منه، و لئن كانوا ولوه دونى، فما التبعة الا عندهم، و ان أعظم حجتهم لعلى أنفسهم لعلى أنفسهم در خطبه 135 با اين لفظ: و الله ما أنكروا على منكرا، و لا جعلوا بينى و بينهم نصفا، و أنهم ليطلبون حقا هم تركوه، و دما هم سفكوه، فان كنت شريكهم فيه، فان لهم نصيبهم منه، و ان كانوا ولوه دونى، فما الطلبة الا قبلهم، و ان أول عدلهم للحكم على أنفسهم به طور غفلت تكرار كرده است.

هم چنان كه اين فراز خطبه 10 را: ألا و ان الشيطان قد جمع حزبه، و استجلب خيله و رجله، و ان معى لبصيرتى، ما لبست على نفسى، و لا لبس على، أيم الله لأفرطن حوضا أنا ماتحه، لا يصدرون عنه، و لا يعودون اليه قسمتى از آن را در خطبه 135: ان معى لبصيرتى ما لبست، و لا لبس على،... و أيم الله لأفرطن لهم حوضا أنا ماتحه لا يصدرون عنه برى، و لا يعبون بعده فى حسى با اندك اختلافى از روى غفلت تكرار كرده است.

و حكمت 68 را: العفاف زينة الفقر، و الشكر زينة الغنى، در حكمت 340 سهوا تكرار كرده است.

و قسمت آخر خطبه 127 را: انما اجتمع رأى ملئكم على اختيار رجلين، أخذنا عليهما أن لا يتعديا القرآن، فتاها عنه، و تركا الحق و هما يبصرانه، و كان الجور هواهما فمضيا عليه، و قد سبق استثناؤنا عليهما - فى الحكومة بالعدل، و الصمد للحق - سوء رأيتهما وجور حكمها در خطبه 175 با اين عبارت: فأجمع رأى ملئكم على أن اختاروا رجلين، فأخذنا عليهما أن يجعجعا عند القرآن، و لا يجاوزاه، و تكون ألسنتهما معه، و قلوبهما تبعه، فتاها عنه، و تركا الحق و هما يبصرانه، و كان الجور هواهما، و الأعوجاج دأبهما، و قد سبق استثناؤنا عليهما - فى الحكم بالعدل، و العمل بالحق - سوء رأيهما، و جور حكمهما به طور غفلت تكرار كرده است.

و گفتار امام (عليه السلام) را در حكمت 172: الناس أعداء ما جهلوا، در حكمت 438 از روى غفلت تكرار كرده است.

و گفتار آن حضرت (عليه السلام) را در حكمت 278: قليل تدوم عليه أرجى من كثير مملول منه از روى فراموشى در حكمت 444 با لفظ قليل تدوم عليه خير من كثير مملول منه باز آورده است. و سخنان امام (عليه السلام) را در خطبه 143: أيها الناس! انما أنتم فى هذه الدنيا غرض تنتضل فيه المنايا مع كل جرعة شرق، و فى كل أكلة غصص؛ لا تنالون منها نعمة الا بفراق أخرى، و لا يعمر معمر منكم يوما من عمره الا بهدم آخر من أجله، به طور غفلت در حكمت 191 با اين الفاظ تكرار كرده است: انما المرء فى الدنيا غرض تنتضل فيه المنايا، و نهب تبادره المصائب و مع كل جرعة شرق، و فى كل أكلة غصص، و لا ينال العبد نعمة الا بفراق اخرى، و لا يستقبل يوما من عمره الا بفراق أخرى من أجله.

و گفتار امام (عليه السلام) را در حكمت 241: يوم المظلوم على الظالم أشد من يوم الظالم على المظلوم از روى غفلت در حكمت 341 با تعبير: يوم العدل على الظالم أشد من يوم الجور على المظلوم نقل كرده است. و گفتار امام (عليه السلام) را در خطبه 239: ما أنقص النوم لعزائم اليوم از روى غفلت در حكمت 440 به طور مستقل تكرار كرده است.

و گفتار اما (عليه السلام) را در ضمن حكمت 365: و كفى أدبا لنفسك تجنبك ما كرهته لغيرك از روى غفلت به طور مستقل در حكمت 412 باز آورده است.

و گفتار امام (عليه السلام) را در حكمت 57: القناعة مال لا ينفد به طور غفلت در حكمت 475 تكرار كرده است. و حكمت 34 را أشرف الغنى ترك المنى از روى غفلت در ضمن حكمت 211 تكرار نموده است.

و گفتار امام (عليه السلام) را در خطبه 154: و انهما لا يقربان من أجل، و لا ينقصان من رزق در حكمت 374 با لفظ و ان الأمر بالمعروف، و النهى عن المنكر لا يقربان من أجل و لا ينقصان من رزق تكرار كرده است.

و از اين تكرارهايى كه به شرح رفت روشن مى‏شود كه سيد رضى (رحمه الله تعالى عليه) اگر چه فرموده است گاهى فرازى و يا فرازهايى از مطالب گذشته را نسيانا تكرار مى‏كند كه ظاهرش اين است كه آن‏ها را با عين الفاظشان تكرار مى‏كند ولى آن عموميت ندارد بلكه گاهى چنين است و گاهى هم تمام فراز گذشته و يا قسمتى از آن را با لفظ ديگرى تكرار مى‏نمايد. و در شرح گفتار او كه گفته بود: بسا فرازى را به علت داشتن زيادى، يا تعبير زيباتر عمدا تكرار مى‏كند مواردى را نقل كرديم كه نسيانا تكرار كرده بود.

و لا أدعى مع ذلك انى أحيط بالقطار جميع كلامه (عليه السلام) حتى لا يشذ عنى شاذ و لا يند ناد؛ با اين همه ادعا نمى كنم كه من تمام گفتارهاى آن حضرت (عليه السلام) را گرد آورده‏ام به گونه‏اى كه هيچ سخنى از قلم نيفتاده و هيچ نكته‏اى دور نمانده است.

اقطار: كناره‏ها. لا يشذ عنى شاذ: پراكنده و متفرق نگرديد از من مطالب پراكنده‏اى. و لايند: دور نماند از من. ناد: بعيد و دور.

بل لا ابعد ان يكون القاصر عنى فوق الواقع الى، و الحاصل فى ربقتى دون الخارج من يدى؛ بلكه بعيد نمى دانم كه آنچه به من نرسيده بيش از آن‏ها باشد كه رسيده، و سخنانى كه بر آن‏ها دست يافته‏ام كمتر از دست نيافته‏ام كمتر از دست نيافته‏ها باشد.

القاصر عنى: سخنانى كه بر آن‏ها دست نيافته‏ام. الواقع: سخنانى كه به من رسيده است. والحاصل عطف است بر القاصر كه اسم است براى يكون. ربقتى (به كسر راء) جوهرى آورده: ربق ريسمانى است حلقه دار كه با آن حيوانات را مى‏بندند.

دون: كمتر، عطف است بر فوق خبر يكون، از باب عطف جمله. الخارج من يدى: آنچه از نظرم پنهان مانده و از دست رفته است.

راوندى بنا به نقل ابن ميثم آورده: در حجاز از بعض علما شنيده كه گفته است در مصر مجموعه‏اى از سخنان على (عليه السلام) را در بيش از بيست مجلد يافته است.⁽²²²⁾

و ما على الا بذل الجهد، و بلاغ الوسع، و على الله سبحانه و تعالى نهج السبيل و رشاد الدليل ان شاء الله؛ آنچه به عهده من است كوشش و تلاش در جمع آورى سخنان آن حضرت (عليه السلام) است و بر خداى سبحان است آشكار نمودن راه، و هدايت نمودن راهنما اگر بخواهد. در صحاح آورده: جهد و جهد (با فتحه و ضمه) طاقت و توان است، و آيه شريفه به هر دو صورت قرائت شده است: ... والذين لا يجدون الا جهدهم... فراء گفته است: جهد (به ضم) طاقت است، و (با فتح) انتهاى كوشش، گويند: اجهد جهدك فى هذا الأمر؛ آخرين تلاش خود را در اين امر به كار گير و گفته نمى شود: اجهد جهدك‏⁽²²³⁾.

بلاغ الوسع: آخرين سعى و كوشش در نقل سخنان آن حضرت (عليه السلام). سبحانه: منزه از نقص‏ها و از اين كه چيزى از او فوت شود. تعالى اين گونه در نسخه مصرى آمده ولى آن زايد است زيرا در نسخه ابن ابى الحديد و ابن ميثم و خطى نيست.

نهج السبيل مأخوذ است از آيه شريفه و و على الله قصد السبيل‏⁽²²⁴⁾؛ بر خداست راهنمايى و هدايت به راه راست.

و رشاد الدليل خداى تعالى فرموده: اتبعون أهدكم سبيل الرشاد⁽²²⁵⁾؛ مرا پيروى كنيد، تا شما را به راه حق و صواب هدايت كنم.

و رايت من بعد تسمية هذا الكتاب بنهج البلاغه؛ آن گاه تصميم گرفتم نام اين كتاب را نهج البلاغه بگذارم.

من بعد يعنى پس از ستايش و درود، يا پس از جمع آورى سخنان آن حضرت (عليه السلام) و شرح آن‏ها، و احتمال دوم اظهر است نهج: راه روشن.

سخنان بزرگان درباره بلاغت‏

و اما بلاغت از امامان معصوم (عليه السلام) پيرامون آن تعريف‏ها و از اديبان توصيف‏ها، و از عباسيان بياناتى رسيده است. اما اول: در صناعتين ابو هلال عسكرى آمده: امير المؤمنين فرمود: بلاغت آشكار ساختن مطالب مبهم و پرده برداشتن از روى جهالت‏ها با ساده‏ترين عبارت هاست.

و حسن بن على (عليه السلام) فرموده: بلاغت نزديك ساختن حكمت‏هاى دور با آسان‏ترين الفاظ است. و محمد بن على (عليه السلام) فرموده: بلاغت تفسير و تبيين حكمت دشوار است با نزديك‏ترين و مأنوس‏ترين الفاظ، و گفته است: البلاغة قول مفقه فى لطف بلاغت، گفتارى است كه مقصود را با لطيف‏ترين عبارت بفهماند، مفقه: فهماننده، و لطيف از كلام، گفتارى است كه قلب‏هاى گريزان را با هم مهربان، و دل‏هاى وحشت زده را مايه انس، و طبع خشن را نرم گردانده تا آن جا كه مقصود را به خوبى ادا و حجت را مايه انس، و طبع خشن را نرم گردانده تا آن جا كه مقصود را به خوبى ادا و حجت را برقرار سازد.⁽²²⁶⁾ و در تحف العقول از امام صادق (عليه السلام) نقل كرده كه فرمود: اى پسر نعمان! بلاغت به تند و تيز بودن زبان، و پراكنده گويى فراوان نيست. بلكه به درستى معنا و توجه به حجت و دليل است‏⁽²²⁷⁾.

و اما دوم: در كتاب دلائل الأعجاز عبدالقاهر آمده: كلام شايسته نام بلاغت نيست تا اين كه پيش گيرد معنا لفظ را و لفظ معنا را، و لفظ آن به گوش تو پيش‏تر از معناى آن به قلب تو نرسد، و بدون اذن در اذن (گوش) وارد شود.⁽²²⁸⁾

و در بيان جاحظ آمده: به فارسى گفتند: بلاغت چيست؟ گفت: بلاغت شناختن فصل و وصل است.

از يونانى پرسيدند بلاغت چيست؟ گفت: تقسيم بندى صحيح، و انتخاب گفتار زيباست.از رومى پرسيدند بلاغت چيست؟ گفت: بالبداهه سخن كوتاه نيكو گفتن، و در موقعيت اصاله كلام بسيار گفتن است.

از هندى پرسيدند بلاغت چيست؟ گفت: واضح بودن دلالت لفظ بر معنا، استفاده از فرصت، و اشارت نيكوست.

بعضى از هنديان گفته‏اند: مجموعه‏اى بلاغت معرفت و آگاهى بر دليل، و شناختن فرصت‏هاى مناسب است. سپس گفته از آثار اين آگاهى و شناخت اين است كه در موردى كه صراحت گويى دشوار باشد از كنايه استفاده كنى، و بسا ترك كنايه در فهماندن مقصود بهتر و براى رسيدن به مراد شايسته‏تر باشد. و باز گفته: تمام بلاغت عبارت است از درك موقعيت‏هاى مناسب، و شناختن زمان سخن گفتن، و قلت تشويش به هنگام بيان معانى مبهم و يا دشوار. و يا گريز لفظ مناسب از ذهن و يا عدم امكان به كارگيرى آن.

اعرابى گفته: بلاغت نزديك شدن از دور، و دورى جستن از تكلف گويى، و با لفظ اندك معناهاى بسيار ادا نمودن است.

ديگرى گفته: بلاغت مختصر گويى بدون عجز. و مفصل گويى بدون خطا و اشتباه است.

به ابو العينا گفتند: بليغ‏ترين گفتار كدام است؟ گفت: سخنى كه ناحق گو را ساكت و حق گو را حيران سازد.

و اما سوم: ابراهيم معروف به امام گفته: از بهره بلاغت همين بس كه شنونده احساس بدى بيان از گوينده نكند، و گوينده هم از شنونده احساس نفهميدن مطلب ننمايد، و هارون گفته: بلاغت دورى نمودن از اطاله كلام، و نزديك شدن به مقصود، و با لفظ اندك معناى بسيار رساندن است.

مأمون گفته: تصور نمى كردم كسى بتواند به اين درجه از بلاغت سخن گويد، تا اين كه نامه عمر و بن مسعده را كه برايم نوشته بود خواندم، در آن آمده بود: پيام من به تو اين است كه تمامى افسران و سربازان در اطاعت از تو داراى بهترين حال و روحيه‏اى هستند كه يك ارتش با تأخير در مواجب و آشفتگى احوالشان مى‏تواند داشته باشد.⁽²²⁹⁾

ابن معتز گفته: بلاغت: رسيدن به معناست در سفر گفتارى كوتاه.⁽²³⁰⁾

مؤلف: بلاغت به هر معنايى كه تفسير شود كتاب نهج البلاغه مصداق واقعى آن، و نام گذارى به حق است.

تجليل سيد رضى (رحمه الله تعالى عليه) از بيانات امير المؤمنين (عليه السلام)

اذ كان يفتح للناظر فيه ابوابها و يقرب طلابها؛ زيرا اين كتاب درهاى بلاغت را به روى خواننده‏اش گشوده و او را به مقصودش نزديك مى‏گرداند.

فيه: در اين كتاب. ابوابها: درهاى بلاغت. پيش از اين دانستنى كه عبد الحميد كاتب و ابن نباته خطيب، فصاحت و بلاغت كم نظيرشان را از مطالعه و حفظ گفتار آن حضرت (عليه السلام) به دست آوردند.

فيه حاجة العالم و المتعلم، و بغية البليغ و الزاهد؛ اين كتاب مورد نياز دانشمندان و دانشجويان و گمشده هر بليغ و زاهد مى‏باشد.

در نسخه مصرى، فيه آمده ولى صواب و فيه مى‏باشد چنانچه در نسخه ابن ابى الحديد و ابن ميثم و خطى آمده و مقام هم مقتضى آن است. بغيه (به ضم باء و كسر آن) يعنى: مطلوب و مقصود.

آرى دانشمند نيازمند اين كتاب است تا عملش زياد شود، و دانشجو تا از آن دانش بياموزد، و بليغ تا گفتار زيبا و حكيمانه ادا كند، و زاهد تا از زهد خود شادمان بوده در افزايش آن بكوشد.

و يمضى فى اثنائه من الكلام فى التوحيد و العدل و تنزيه الله سبحانه و تعالى عن شبه الخلق ما هو بلال كل غلة و جلاء كل شبهة؛ و در اثناى اين كتاب سخنانى از آن حضرت (عليه السلام) پيرامون توحيد و عدل و تنزيه خداى سبحان از شباهت به خلق آمده كه تشنه را سيراب و شبهات را روشن مى‏سازد.

فى أثنائه: در اثناى اين كتاب. من كلام اين گونه در نسخه مصرى آمده ولى صواب من عجيب الكلام است، چنانچه در نسخه ابن ابى الحديد و ابن ميثم و خطى آمده است.

فى التوحيد: راجع به توحيد، خصوص خطبه 184 كه سيد رضى (رحمه الله تعالى عليه) درباره آن گفته: اين خطبه پيرامون توحيد جامع اصول و نكاتى از اين علم است كه در هيچ خطبه‏اى نيامده است. و العدل ابن ابى الحديد در شرح خطبه 83 آورده: بدان كه توحيد و عدل و مباحث شريف خداشناسى جز از سخنان بزرگان صحابه حاوى چنين مسائلى نبوده، و اساسا با چنين مباحثى آشنايى نداشته‏اند، و اگر مى‏داشتند از آن ياد مى‏كردند، و به اعتقاد من اين بزرگ‏ترين فضيلت و امتياز آن حضرت (عليه السلام) است.⁽²³¹⁾

مؤلف: بلكه فاروق او قائل به عدم عدل الهى بوده، چنانچه در تاريخ بغداد آمده عمر در جابيه براى مردم سخنرانى كرد، و گفت: به راستى خدا هر كه را بخواهد گمراه مى‏كند و هر كه را بخواهد هدايت مى‏كند. يكى از كشيشان مسيحى از حاضران پرسيد: اين فرمانرواى شما چه مى‏گويد؟ گفتند: مى‏گويد خداست كه هر كس را كه بخواهد گمراه مى‏كند، كشيش گفت: پريشان گفتى، خدا عادل‏تر از اين است كه كسى را گمراه كند، سخن او به عمر رسيده به نزد او فرستاد و گفت: بلكه خدا تو را گمراه ساخته و اگر تازه عهدى تو به اسلام نبود گردنت را مى‏زدم.⁽²³²⁾

پس در جايى كه او قائل به عدم عدل الهى باشد چگونه از او انتظار مى‏رود كه درباره صفات خداى تعالى و عدل خدا سخن بگويد. و آن تعبير: ان الله يضل من يشاء و يهدى من يساء؛ خدا هر كه را بخواهد گمراه مى‏كند و هركه را بخواهد هدايت مى‏نمايد اگر چه در قرآن وارد شده ولى بعد از آن آمده: و ما يضل به الا الفاسقين * الذين ينقضون عهد الله من بعد ميثاقه و يقطعون ما أمر الله به أن يوصل و يفسدون فى الأرض أولئك هم الخاسرون‏⁽²³³⁾؛ و گمراه نمى كند به آن مگر فاسقان را، و آنان كه مى‏شكنند عهد خدا را پس از آن كه محكم بستند، و قطع مى‏كنند آنچه را كه خدا امر به پيوند آن كرده، و در زمين فساد مى‏كنند، به حقيقت آنان زيانكار هستند. با اين كه عقل و نقل هر دو اتفاق دارند كه موارد متشابه قرآن را بايد تأويل كرد.

ولى او مصداق اين آيه است: فأما الذين فى قلوبهم زيغ فيتبعون ما تشابه منه...⁽²³⁴⁾؛ پس آنان كه دل هاشان ميل به باطل دارد از پى متشابه مى‏روند.

و اين مرد خواسته است با ضرب و قتل پاسخ كشيش را بدهد.

سبحانه منزه است خدا از نقائص. و تعالى اين گونه در نسخه مصرى آمده ولى صواب عدم آن است، زيرا در نسخه ابن ابى الحديد و ابن ميثم و خطى نيست.

عن شبه الخلق متعلق است به تنزيه الله يعنى: خدا منزه از شباهت به مخلوقات است. و در خطبه (89) (اشباح) آمده: مردى از آن حضرت (عليه السلام) خواست نا خدا را به گونه‏اى برايش توصيف كند كه گويى او را با چشم مى‏بيند. پس آن حضرت (عليه السلام) خشمگين شده و آن خطبه را ايراد فرمود.⁽²³⁵⁾ و گويا امام از آن مرد چنين احساسى نموده بود كه وصف خدا را با تشبيه به خلق خواسته است.

بلال (به كسر باء)ترى و نمناكى است. شاعر (در مقام ذم) گفته:

گويا من شعرم را به هنگام مديحه سرايى او مى‏آوريم، آن گونه كه سنگ سخت خشكيده آرايش و صيقلى شود.

و ديگرى گفته:

يار بدخويى كه با او مدارا كردم، و با كم مهرى كه داشت با او سازش نمودم.

و اصل در معناى بلال مشكى است كه با رطوبت داشتن در آن بسته شده متعفن گردد، شاعر گفته: و لقد طيتكم على بللاتكم‏⁽²³⁸⁾؛ با زشتى‏هايى كه داشتيد با شما كنار آمدم.

ولى اگر سيد رضى (رحمه الله تعالى عليه) به جاى لفظ بلال واژه نقوع را به كار برده بود مقصودش را بهتر مى‏رساند گويند: نقع الماء العطش نقعا و نقوعا؛ آب تشنگى را فرو نشانيده تسكين بخشيد.

و گويند شرب حتى نقع نوشيد تا سيراب شد و استعمال لفظ بلال تنها در مورد مبالغه در پاكى و تفاوت نيكوست، گويند: ما فى سقائك بلال در مشك تو هيچ رطوبتى نيست تا گلو به آن تر شود. ليلى اخيليه به پسر عموى (توبه) زمانى كه از نزد او گريخته تا اين كه كشته گرديد چنين گفته:

سوگند به پدرت اى پسر ابى عقيل كه پس از او هرگز تو را نزد ما نمى (خيرى) نخواهد بود. پس اگر با او مساوات مى‏كردى تو را ملامتى نبود، و پسر عموى تو بدون ناراحتى از تو جدا مى‏گشت.

غله (به ضم غين) حرارت تشنگى است. و در نسخه ابن ابى الحديد و خطى اين جمله اضافه شده است: و شفاء كل علة⁽²⁴⁰⁾؛ و شفاى هر بيمارى است.

و جلاء كل شبهة يعنى موجب بر طرف شدن و از بين رفتن هر شبهه‏اى است.

فرمايش اما (عليه السلام) راجع به قضا و قدر

در ارشاد مفيد آمده: حسن بصرى روايت كرده: پس از بازگشت امير المؤمنين (عليه السلام) از جنگ صفين مردى نزد آن حضرت (عليه السلام) آمده گفت: مرا خبر ده از اين جنگى كه ميان ما و اين گروه اتفاق افتاد آيا به قضا و قدر الهى بود؟ امام (عليه السلام) فرمود: از هيچ تلى بالا نرفتيد و در هيچ دره‏اى فرود نيامدند مگر اين كه به قضا و قدر خدا خدا بوده، مرد گفت: پس رنجى كه در اين راه بردم به حساب خدا گذارم؟ (يعنى چون رفتن من به قضاء و قدر خدا بوده پس من مجبور بوده و اجراى نخواهم داشت) امام (عليه السلام) به او فرمود: چطور؟ گفت: اگر قضا و قدر خدا ما را به عمل واداشته پس (ما مجبور بوده‏ايم و ديگر) پاداش بر طاعت و كيفر بر معصيت چه معنا دارد؟ امام (عليه السلام): آيا پنداشته‏اى كه مقصود آن قضا و قدر حتمى و لازم بوده (به طورى كه در اعمالت بى اراده باشى) چنين مپندار كه اين گفتار بت پرستان و حزب شيطان و دشمنان خداى رحمان و قدريه و مجوس اين امت است، به راستى كه خداى تعالى امر كرده با اختيار بنده‏اش و نهى نموده به جهت بيم دادن، و تكليف نموده اندك و آسان، خدا از روى اكراه و جبر اطاعت نشود، و نافرمانى از او غلبه جويى بر او نيست، آسمان و زمين را و آنچه در ميان آن هاست بيهوده نيافريده ذلك ظن الذين كفروا فويل للذين كفروا من النار؛ كه آن گمان كافران است، پس واى بر كافران از آتش دوزخ.

مرد گفت: پس چيست آن قضا و قدرى كه گفتى؟ امام (عليه السلام) فرمود: امر به طاعت. و نهى از معصيت، و قدرت دادن بر انجام كار نيك و ترك گناه و كمك به تقرب به سوى او (خدا) و به خود واگذارى كسى كه او را نافرمانى كرده و وعد وعيد و تشويق و ترسانيدن، همه اين‏ها قضاى خداست در كارهاى ما و قدر اوست در اعمال ما، و اما غير اينها كه گفتم مپندار، زيرا آن موجب حبط و نابودى اعمال خواهد شدم مرد گفت: مشكل مرا حل كردى و گره از كارم گشودى. خدا براى تو گشايش كند، و اين اشعار را مى‏خواند:

تويى آن امام كه به سبب اطاعت او از خداى رحمان در روز باز پسين اميد آمرزش داريم، از امر دين ما هر چه مشكل بود براى ما روشن و آشكار ساختى، خدايت نيكى تو را به نيكى پاداش دهد.⁽²⁴¹⁾

و من الله سبحانه استمد التوفيق و العصمة و استنجز التسديد و المعونة، و استعيذه من خطا الجنان قبل خطاء اللسان؛ و از خداى سبحان توفيق و حفظ از خطا را خواستارم و از او صلاح كار و كمك مى‏طلبم، و از خطاى دل پيش از خطاى زبان به او پناه مى‏برم.

أستمد التوفيق يعنى براى رسيدن به مقصود از توفيق او مدد مى‏جويم. العصمة: حفظ از گمراهى. أستنجز نجاح و رستگارى مى‏طلبم. التسديد: و ادار نمودن بر استوارى عمل و صلاح كار. المعونة: كمك بر عمل. الجنان (به فتح جيم): دل. قبل خطأ اللسان: پيش از خطاى زبان.

هنگامى كه نعمان بن منذر، خالد بن جعفر كلابى را به سوى كسرى فرستاد او به كسرى گفت:

لغزش در گفتار دشوارتر از لغزش گام در راه لغزنده است.

وعث مكانى است كه راه رفتن در آن دشوار باشد.

و من زلة الكلام قبل زلة القدم؛ و از لغزش گفتار پيش از لغزش گام. اين گونه در نسخه مصرى آمده و صواب الكم است، چنانچه در نسخه ابن ابى الحديد و ابن ميثم و خطى آمده است. ابن سكيت گفته:

جوانمرد به خاطر لغزش زبانش دچار آسيب و مصيبت مى‏شود، ولى آدمى بر اثر لغزش پايش آسيب نمى بيند، چرا كه لغزش زبان سرش را بر باد مى‏دهد، ولى لغزش پا پس از چندى بهبود مى‏يابد.

و هو حسبى و نعم الوكيل؛ و او مرا كافى و نيكو وكيلى است.

اصل در اين تعبير گفتار خداى تعالى است: و قالو حسبنا الله و نعم الوكيل‏⁽²⁴²⁾؛ گفتند: خدا ما را كفايت است و نيكو ياورى خواهد بود.

در اين جا مقدمه كتاب و شرح خطبه سيد رضى (رحمه الله تعالى عليه) به پايان رسيده زمان شروع در مقصود با يارى خداوند فرمانرواى مطلق ستايش شده فرا رسيده است.

توحيد

از آن جا كه سيد رضى (رحمه الله تعالى عليه) كتابش را با خطبه‏اى درباره توحيد آغاز نموده ما هم اين فصل را با همان خطبه آغاز مى‏كنيم. فرموده است:

باب المختار من خطب امير المؤمنين (عليه السلام) و اوامره، و يدخل فى ذلك المختار من كلامه الجارى مجرى الخطب فى المقامات المحصورة و المواقف المذكورة و الخطوب الواردة؛ در اين بخش خطبه‏هاى امير المؤمنين (عليه السلام) و اوامر او ذكر مى‏شود، و در همين بخش سخنان برگزيده‏اى از آن حضرت (عليه السلام) نقل مى‏شود كه به منزله خطبه است، و آن بزرگوار در مناسبت‏ها و مجلات و پيش آمدهاى گوناگون ايراد فرموده است.

مقصود از خطوب وارده مناسبت‏ها و رخدادهايى است كه اتفاق افتاده است؛ مانند گفتار آن حضرت (عليه السلام) پس از رحلت رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) هنگامى كه عباس و ابو سفيان از او خواستند تا با او بيعت كنند،⁽²⁴³⁾ و گفتار آن حضرت (عليه السلام) هنگامى كه از او خواستند كه طلحه و زبير را تعقيب نكند،⁽²⁴⁴⁾ و موارد ديگرى كه سيد رضى (رحمه الله تعالى عليه) بيشتر با عنوان و من كلام له از آن‏ها تعبير مى‏نمايد.

فمن خطبة له (عليه السلام) يذكر فيها ابتداء خلق السماء و الارض، و خلق آدم؛ از خطبه‏هاى آن حضرت (عليه السلام) است در آن از خلقت آسمان و زمين و آفرينش آدم ياد مى‏كند.

ما در اين فصل تنها به بخشى از خطبه كه پيرامون توحيد است اكتفا مى‏كنيم، و بخشى را كه درباره آفرينش آدم است در فصل چهارم مى‏آوريم، به ترتيبى كه پيش از اين در فهرست فصل‏ها ياد كرديم. و علت اين كه عنوان مصنف (سيد رضى (رحمه الله تعالى عليه)) را در اين جا آورديم (با اين كه ارتباطى به اين فصل نداشت) بدان جهت بود كه خواستيم چيزى از گفتار او را ترك نكرده باشيم.

و فيها ذكر الحج؛ و در اين خطبه مطالبى پيرامون حج بيان شده است. اين گونه در نسخه مصرى آمده ولى تمام اين جمله زايد است، زيرا در نسخه ابن ابى الحديد و ابن ميثم و خطى نيامده و ناچار حاشيه‏اى بوده از بعض حاشيه نويسان كه ديده است در اين خطبه فصلى راجع به حج ذكر شده، و سپس با متن در آميخته شده است. و در هر حال، آن بخشى را كه پيرامون حج است در فصل عبادات ذكر مى‏كنيم.

1. از خطبه 1

الحمد لله الذى لا يبلغ مدحته القائلون، و لا يحصى نعماءه العادون، و لا يؤدى حقه المجتهدون، الذى لا يدركه بعد الهمم، و لا يناله غوص الفطن، الذى ليس لصفته حد محدود، و لا نعت موجود، و لا وقت معدود، و لا أجل ممدود، فطر الخلائق بقدرته، و نشر الرياح برحمته، و وتد بالصخور ميدان أرضه.

از خطبه 94

و من خطبه له (عليه السلام):

الحمد لله الاول فلا شى‏ء قبله، و الآخر فلا شى‏ء بعده، و ظاهر فلا شى‏ء فوقه، و الباطن فلا شى‏ء دونه.

از خطبه 92

و من خطبه له (عليه السلام):

فتبارك الله الذى لا يبلغه الهمم، و لا يناله حسن الفطن، الأول الذى لا غاية له فينتهى، و لا آخر له فينقضى.

1. امام (عليه السلام) در خطبه 1 مى‏فرمايد:

ستايش مخصوص خدايى است كه ستايش گران از ستودن او عاجزند، و حساب گران؛ رشمارش نعمت هايش ناتوان، و كوشش كنندگان (در عبادت او) از اداى حقش درمانده، خدايى كه همت‏هاى بلند به كنه ذاتش نرسند، و هوش مندى‏هاى غواص درياى بيكران ذاتش به عمق حقيقتش پى نبرند، خدايى كه نه صفت او را حدى محدود، و نه توصيفى موجود، و نه زمانى معين است و نه مدتى هر چند طولانى. از محدوده وقت و زمان بيرون است. خدايى كه با قدرتش موجودات را بيافريد، و از روى رحمت بادها را بگسترانيد، و زمين را به وسيله كوه‏ها ميخكوب گردانيد، و اضطراب و لرزش آن را آرامش بخشيد.

و در خطبه 94 مى‏فرمايد:

حمد خدا را كه هم اول است پس چيزى قبل از او نيست و هم آخر است پس چيزى بعد از او نمى باشد، و هم ظاهر است پس چيزى ظاهرتر از او نيست و هم باطن است پس چيزى درون‏تر از او نمى باشد.

و در خطبه 92 مى‏فرمايد:

مبارك است خدايى كه افكار عالى به كنه ذاتش نرسد، و حدس زيركان به قله بلند حقيقت وجودش دست نيابد، آغازى است كه نهايت نداشته تا بسر رسد و آخرى هم ندارد تا پايان پذيرد.

مؤلف: خطبه نخست را ابن طلحه شافعى در مطالب السئول نقل كرده است. ⁽²⁴⁵⁾

و خوئى گفته: مجلسى (رحمه الله تعالى عليه) در بحارالأنوار آن را از عيون الحكمه محمد بن على واسطى تا فقره الى يوم الوقت المعلوم روايت كرده است، ⁽²⁴⁶⁾ ولى من در بحار اأنوار بر آن دست نيافتم.

فرق بين حمد و مدح‏

الحمد لله؛ ستايش مخصوص خداست. ظاهر صحاح اين است كه دو واژه حمد و مدح مترادف اند زيرا گفته: حمد، نقيض ذم، است‏ ⁽²⁴⁷⁾ (از سويى مدح هم نقيض ذم است، پس حمد و مدح مترادف مى‏شوند)، و مصباح ميان آن دو فرق گذاشته، و حمد را تنها در مورد صفاتى جميل اختيارى قرار داده و مدح را اعلم دانسته از جميل اختيارى و خلقى، ⁽²⁴⁸⁾ ولى ظاهرا هر كدام از حمد و مدح در مورد جميل اختيارى نفسانى به كار مى‏رود، زيرا هم چنان كه استعمال حمد در وصف در شنيده نشده استعمال مدح هم شنيده نشده است.

فرق ميان اله و الله‏

شيخ صدق (رحمه الله تعالى عليه) در معانى از امام حسن عسكرى (عليه السلام) روايت كرده كه الله همان كسى است كه به هنگام نيازمندى‏ها و سختى‏ها به او پناه برده مى‏شود. ⁽²⁴⁹⁾

ابن ابى الحديد از راوندى نقل كرده لفظ الله اخص از اله است، ⁽²⁵⁰⁾ و؛ رجاى ديگر از او نقل كرده: اله مصدر است به معناى مألوه‏ ⁽²⁵¹⁾ - اسم مفعول - و سپس اين سخن را مردود دانسته و گفته ميان آن دو تفاوتى نيست نه در لغت و نه در اصطلاح، و اله اسم جنس است مانند الرجل براى هر معبودى چه حق و چه باطل، ولى از باب (غلبه) بر معبود به حق اطلاق مى‏شود، و مألوه مصدر است، نه مفعول آن چنان كه راوندى ادعا كرده است و در لغت مألوه (به عنوان اسم مفعول) شنيده نشده، زيرا معناى اله الرجل (دهشت زده و متحير گرديد) مى‏باشد كه فعل لازم است و اسم مفعول از آن بنا نمى‏شود.⁽²⁵²⁾

مؤلف: از آن جا كه ابن ابى الحديد حريص بر اعتراض به راوندى است موجب شده كه به كتب لغت مراجعه نكند وگرنه در صحاح آمده: اله الاهة يعنى: پرستيد و بندگى كرد و اله بر وزن فعال به معناى مفعول است؛ يعنى: معبود، مانند امام بر وزن فعال كه به معناى مفعول است، زيرا امام كسى است كه به او اقتدا مى‏شود،⁽²⁵³⁾و اين كه گفته: اله الرجل يعنى (سرگشته و متحير گرديد)، و از آن مفعول بنا نمى‏شود غلط آشكارى است، زيرا وله الرجل به معناى متحير شد مى‏باشد، نه اله، و اگر ابن ابى الحديد بر راوندى اى اعتراض را مى‏نمود كه اله مصدر نيست بلكه الاهه مصدر است، چنانچه جوهرى گفته است و اين كه اله (فعال) است به معناى مفعول، وجه صحت داشت.

به علاوه، اگر بين لفظ الله و اله فرق نبود، چنانچه ابن ابى الحديد گفته‏⁽²⁵⁴⁾ پس معناى لا اله الا الله مانند اين جمله مى‏شود: لا رجل الا رجل نيست مردى مگر مرد لا زيد الا زيد نيست زيدى مگر زيد.

و چگونه ميان الله و اله فرق نباشد حال آن كه مشركان كه خود از اهل لغت بوده‏اند لفظ اله را بر بت‏ها اطلاق مى‏نموده، ولى لفظ الله را تنها بر آفريننده جهان، خداى تعالى مى‏فرمايد: و لئن سألتهم من خلق السموات و الأرض ليقولن الله‏⁽²⁵⁵⁾؛ اى رسول اگر از اين مشركان بپرسى كه زمين و آسمان‏ها را چه كسى آفريده جواب مى‏دهند: خدا.

همان گونه كه اين سخن او كه گفته: لفظ اله مطلق معبود است، چه حق وجه باطل ولى در مورد حق تغليب شده واقعيت ندارد، خداى تعالى فرموده: أفرأيت من اتخذ الهه هواه‏⁽²⁵⁶⁾؛ اى رسول ما! مى‏نگرى آن را كه هواى نفسش را خداى خود قرار داده است كه لفظ اله بر هواى نفس اطلاق شده است، بله، اله غير حق مى‏بايست نفى شود، بمانند هر باطل ديگر كه لا اله الا الله جز خدا هيچ معبودى نيست. و هم چنين، اين كه گفته: مألوه مصدر است صحيح نيست، زيرا بنا بر آنچه كه صحاح آورده مصدر اله مطابق قاعده الاهه مى‏باشد.