 |
|
توحيد در نهج البلاغه علامه حاج شيخ محمد تقى شيخ شوشترى (رحمه الله تعالى عليه) - ۲ - فهرست فصلهاى نهج البلاغه: اول: توحيد، مشتمل بر 53 عنوان. دوم: آفرينش آسمان، زمين، آفتاب، ماه، ستارگان، عرش و كرسى با 6 عنوان. سوم: آفرينش فرشتگان: با 3 عنوان. چهارم: آفرينش حضرت آدم (عليه السلام) با 3 عنوان. پنجم: نبوت عامه، با 9 عنوان. ششم: نبوت خاصه، با 47 عنوان. هفتم امامت عامه، با 34 عنوان. هشتم: امامت خاصه، با 33 عنوان، و در پايان آن شرح خطبه (شقشقيه) و بيانات آن حضرت (عليه السلام) در موقع به خاك سپارى حضرت فاطمه زهرا (سلام الله عليه) و در مورد (فدك) نهم: خبر دادن آن حضرت (عليه السلام) از فتنهها و آشوبها و حوادث آينده، با 27 عنوان. دهم: درباره علم و مكارم اخلاق آن بزرگوار (عليه السلام) با 6 عنوان. يازدهم: تفسير آن حضرت (عليه السلام) پيرامون آيات قرآن و غير آن با 7 عنوان. دوازدهم: قضاوتهاى آن حضرت (عليه السلام) با 2 عنوان. سيزدهم: پاسخهاى تمثيلى آن حضرت (عليه السلام) و ادب سؤال نمودن، با 10 عنوان. چهاردهم: زهد، عدالت، و تواضع آن حضرت (عليه السلام)، با 15 عنوان. پانزدهم: پايبند بودن آن حضرت (عليه السلام)، به حق. با 8 عنوان. شانزدهم: ادعيه آن حضرت (عليه السلام) با 8 عنوان. هفدهم: توصيف مخلوقات عجيب خداوند، با 3 عنوان. هجدهم: بيان علوم نكوهيده و پسنديده با 25 عنوان. نوزدهم: راهنمايى خليفه دوم، با 2 عنوان. بيستم: دوستى و دشمنى با آن حضرت (عليه السلام)، با 2 عنوان. بيست و يكم: شجاعت آن حضرت (عليه السلام) با 4 عنوان. بيست دوم: دوستان و دشمنان آن حضرت (عليه السلام) با 12 عنوان. بيست و سوم: عتابها و سرزنشهاى آن حضرت (عليه السلام) نسبت به كارگزاران و عمالش با 11 عنوان. بيست و چهارم: سوگند دادن و تقيه آن حضرت (عليه السلام) با 2 عنوان. بيست و پنجم: گلايه آن حضرت (عليه السلام) از مردم زمانش، با 6 عنوان. بيست و ششم: پيرامون نقص مردم و شگفتىهاى قلوب آنان، و صفات فرومايگان با 9 عنوان و از جمله شرح گفتار امام (عليه السلام) در پاسخ كسى كه از آن حضرت درخواست موعظه نمود. بيست و هفتم: قضا و قدر، با 3 عنوان. بيست و هشتم: امر دين و دنيا، با 8 عنوان. و از جمله شرح وصيت امام (عليه السلام) به فرزندش امام حسن (عليه السلام)، و عهدنامه مالك اشتر. بيست و نهم: سخنان آن حضرت (عليه السلام) درباره عثمان و عمر، داراى 27 عنوان. سىام: راجع به بيعت مردم با آن حضرت (عليه السلام)، با 15 عنوان. سى و يكم: جنگ جمل با 15 عنوان. سى و دوم: جنگ صفين، با 12 عنوان. سى و سوم: جنگ نهروان، با 10 عنوان. سى و چهارم: تاخت و تارجهاى معاويه، با 12 عنوان. سى و پنجم: وصايا و مقتل خود، با 8 عنوان. سى و ششم: درباره مرگ، با 32 عنوان، و در آخر آن شرح اين گفتار آن حضرت (عليه السلام) سبحانك خالقا و معبودا. سى و هفتم: نكوهش دنيا، با 43 عنوان. سى و هشتم: قيامت، بهشت و دوزخ، با 21 عنوان. سى و نهم: وظايف بندگان در برابر پروردگار، با 18 عنوان. چهلم: ايمان، تقوى، كفر و نفاق، داراى 29 عنوان. چهل و يكم: قرآن، با 13 عنوان. چهل و دوم: عبادات، معاملات، خير و شر، با 31 عنوان. چهل سوم: راجع به مكارم اخلاق، با 27 عنوان. چهل و چهارم: صفات نكوهيده و پسنديده، با 33 عنوان. چهل و پنجم: آداب معاشرت با 10 عنوان. چهل و ششم: دوستان، با 14 عنوان. چهل و هفتم: تسليت گويى و تهنيت گويى، با 6 عنوان. چهل و هشتم: آداب جنگ و حماسه، با 15 عنوان. چهل و نهم: نكوهش شهر شام و مدح شهر كوفه با 2 عنوان. پنجاهم: انصار و قبايل قريش و تميم و شعراء، با 4 عنوان. پنجاه و يكم: طلب باران، و قربانى، با 4 عنوان. پنجاه و دوم: اقبال و ادبار (خوشبختى و تيره بختى)، با 5 عنوان. پنجاه و سوم: فتنهها، شبههها و بدعتها، با 7 عنوان. پنجاه و چهارم: عقل، با 8 عنوان. پنجاه و پنجم: قلوب، با 5 عنوان. پنجاه و ششم: حقايق، با 14 عنوان. پنجاه هفتم: فقر، با 4 عنوان. پنجاه و هشتم: زنان، با 7 عنوان. پنجاه و نهم: ابليس، با 3 عنوان. شصتم: درباره موضوعات گوناگون، با 104 عنوان. بررسى بعضى نسخههاى چاپى نهج البلاغه بهترين نسخه چاپى نهج البلاغه نسخه نشر چاپخانه استقامتمصر است، كه عناوين هر سه بخش آن: (خطبهها، نامهها و حكمتها) شماره گذارى شده است، و با اين همه سرشار از خطا و تصحيف در تيترها، متن گفتارها، و مواضع آنهاست، چنان چه اين موضوع با مقايسه و تطبيق آن با نسخه ابن ابى الحديد و ابن ميثم و نسخههاى خطى تصحيح شده، كه نسخهاى محرر به تاريخ 1075 نزد اين جانب مىباشد معلوم مىگردد.اگر چه ناشر آن به امتياز نسخه مزبور بر ديگر نسخ چاپى به علت كمال دقت و عنايت در ضبط و تصحيح آن تأكيد كرده است. به طور نمونه، موارد ذيل در آن نسخه نيامده است: بيان سيد رضى (رحمه الله تعالى عليه) پس در خطبه 19: يريد (عليه السلام) انه أسر فى الكفر مرة و فى الاسلام مرة، و أما قوله (عليه السلام): دل على قومه السيف فأراد به حديثا كان للاشعت مع خالد بن الوليد باليمامة غر فيه قومه، و مكر بهم حتى أوقع بهم خالد، و كان قومه بعد ذلك يسمونه عرف النار، و هواسم للغادر عندهم. و نيز بيان او پس از خطبه 46: و ابتداء هذا الكلام مروى عن رسول الله (صلى الله عليه و آله و سلم)... و هم چنين گفتار او در عنوان خطبه 135: و قد وقعت مشاجرة بينه و بين عثمان... و در عنوان خطبه 91 روى مسعدة بن صدقه عن الصادق (عليه السلام).... و در پارهاى موارد حواشى را با متن مخلوط كرده است. از جمله در آخر خطبه 13: و فى رواية أخرى: بلادكم أنتن بلاد الله تربة أقربها من الماء... كأنه جؤجؤ طير فى لجة بحر، زيرا در نسخه ابن ابى الحديد و ابن ميثم و خطى اثرى از آن نيست، و بعض حاشيه نويسان عبارت ياد شده را از روايتى طولانى كه ابن ميثم نقل كرده و سيد رضى (رحمه الله تعالى عليه) آن گفتار را از آن روايت گرفته نقل كرده است. و در حكمت 480 كه آخرين حكمت است آورده: قال الرضى: يقال حشمه و أحشمه اذا أغضبه.... و بعد از حكمت 479 آورده: قال الرضى: لأن التكيف مستلزم للمشقة... و هيچ كدام از اين دو فراز گفتار سيد رضى (رحمه الله تعالى عليه) نبوده بلكه حاشيههايى هستند كه با متن در آميخته شده است. زيرا نسخه ابن ابى الحديد و ابن ميثم و خطى فاقد آن هاست، و هم اين كه مقام سيد رضى (رحمه الله تعالى عليه) اجل از اين است كه مانند چنين جملاتى را كه فاقد ارزش ادبى است بياورد. به علاوه اين كه سيد رضى (رحمه الله تعالى عليه) تنها به توضيح و تفسير موارد مشكل مىپردازد. نه مثل چنين مواردى. و اين كه در تمام كتاب در ابتداى گفتار سيد رضى (رحمه الله تعالى عليه) جمله: قال الرضى را مىآورد با اين كه اين جمله گفته سيد رضى (رحمه الله تعالى عليه) تا جزء نهج البلاغه قرار گيرد، بلكه آن از شارحانى مانند ابن ابى الحديد و ابن ميثم و ديگران بوده، چرا كه نسخه خطى فاقد آن است. و ابن ميثم غالبا مىگويد: قال السيد و ابن ابى الحديد هم به طور مختلف تعبير مىكند. و از جمله در عهدنامه مالك اشتر (نامه 53) حاشيههايى برگرفته از روايت تحف العقول را در متن وارد كرده است، از جمله اين فراز را: و ليس يخرج الوالى من حقيقة ما ألزمه الله من ذلك الا بالأهتمام و بالأستعانة بالله... فى ما خف عليه أو ثقل بين جمله و لكل على الوالى حق بقدر ما يصلحه و جمله فول من جنودك أنصحهم فى نفسك آورده است. و نيز اين فراز را: و ان أفضل قرة عين الولاة استقامة العدل... الا بسلامة نفوسهم بين جمله فان عطفك عليهم يعطف قلوبهم عليك و جمله و لا تصح نصيحتهم الا بحيطة على ولاة أمورهم كرده است. هم چنين اين فراز را: رياضة منك لنفسك و رفقا برعيتك بين جمله فان فى ذلك و جمله أعذرا تبلغ به حاجتك وارد نموده است. زيرا اين سه فراز در نهج البلاغه نيست، به دليل اين كه نسخه ابن ابى الحديد و ابن ميثم و خطى فاقد آنهاست، اگر چه فرض شود كه اين فقرات از بيانات آن حضرت بوده و جزء عهدنامه است. گاه هم در نسخه مزبور (مصرى) در محل نقل گفتارها تقديم و تأخير و تحريف رخ داده است؛ مثلا در نسخه ابن ابى الحديد و ابن ميثم عنوان: و من كلام له (عليه السلام) قاله لعبد الله بن عباس و قد جاء برسالة من عثمان و هو محصور... پيش از عنوان: و من كلام له (عليه السلام) اقتص فيه ذكر ما كان منه (عليه السلام) بعد هجرة النبى... آمده است، ولى در نسخه (مصرى) گفتار اول در شماره 235 و دوم در 231 آمده است، اگر چه راوندى در شرح خود كه آن را در سال 556 به پايان رسانده آورده: كه آن عنوان (دوم) از روى نسخهاى كه در زمان حيات سيد رضى (رحمه الله تعالى عليه) نوشته شده است. و نيز در شرح ابن ابى الحديد و ابن ميثم عنوان: ان هذه القلوب تمل... بعد از عنوان أوضع العلم ما وقف على اللسان آمده، ولى در نسخه (مصرى) برعكس آمده، اولى حكمت 91 و دومى حكمت 92 قرار گرفته است. هم چنان كه نسخه ياد شده (مصرى) گاهى قسمتى از يك عنوان را عنوان مستقلى قرار مىدهد. به طور نمونه: در نسخه ابن ابى الحديد و ابن ميثم و خطى حكمت 95 جزء حكمت 94 - طبق شماره گذارى (مصرى) قرار گرفته. ولى در نسخه مصرى دو عنوان مستقل. و نيز در نسخه ابن ابى الحديد و ابن ميثم و خطى حكمت 123 - به شماره گذارى (مصرى) - جزء حكمت (122) آمده ولى در نسخه مصرى دو عنوان مستقل. هم چنين در نسخه ابن ابى الحديد و ابن ميثم و خطى حكمت 44: طوبى لمن ذكر المعاد جزء حكمت 43: يرحم الله خباب بن الأرت قرار گرفته، ولى در نسخه مصرى دو عنوان مستقل. و البته نسخه مصرى به علاوه بر اين خلط دو فقره از حكمت دوم را در اول اضافه نموده است. كما اين كه گاهى برعكس عنوان مستقلى را جزء عنوان ديگرى قرار مىدهد، از جمله اين كه در مصرى: ان الدنيا و الآخرة عدوان متفاوتان جزء حكمت 103: ورئى عليه (عليه السلام) ازار خلق مرقوع قرار گرفته. ولى در نسخه ابن ابى الحديد و ابن ميثم و خطى مستقل آمدهاند. همان گونه كه گاهى مطالبى از نهج البلاغه را كه تنها ابن ابى الحديد نقل كرده با پرانتز مشخص نموده ولى در جاى ديگر نقل مىكند، به طور نمونه حكمت: الغنى الأكبر اليأس عما فى أيدى الناس در نسخه ابن ابى الحديد پس از حكمت 333 آمده، ولى مصرى آن را بعد از حكمت 341 نقل كرده است. و نيز گفتار: نعم الطيب المسك و گفتار ضع فخرك در مصرى به شماره 397 و 398 آمدهاند ولى در نسخه ابن ابى الحديد پيش از حكمت 393 قرا گرفتهاند. و حكمت 389 مصرى در شرح ابن ابى الحديد قبل از 386 آمده است. و حكمت 399 و 400 از نسخه مصرى در نسخه ابن ابى الحديد پس از حكمت 396 قرار گرفته است. هم چنين تحريفات و كم و زيادهاى بسيار ديگر. اگر در مقام بر شمردن اشتباهات و جا به جايىها و تغيير و تبديلها و زياد و كم نودن آن نسخه مصرى برآييم سخن به درازا مىكشد، زيرا كمتر عنوانى است كه در آن تحريفى رخ نداده باشد؛ از جمله اين كه گفتار سيد رضى (رحمه الله تعالى عليه) در پايان كتاب، در نسخه مصرى بعد از حكمت 480 آمده ولى در نسخه ابن ابى الحديد و ابن ميثم بعد از حكمت 462 كه در آينده به هنگام بررسى اختلاف نسخههاى نهج البلاغه بر آن آگاه خواهى شد. علت اختلاف نسخههاى نهج البلاغه نسخههاى نهج البلاغه از همان آغاز تأليف داراى اختلاف بوده است. ابن ميثم پس از نقل خطبه همام يعنى خطبه 188 مصرى مىنويسد: از اين جا نسخههاى نهج البلاغه اختلاف پيدا كردهاند، در بسيارى از نسخهها خطبه همام در ابتداى جلد دوم، پس از خطبه قاصعه آمده، و خطبه: الحمدلله الذى لا تدرك كه الشواهد پس از گفتار آن حضرت (عليه السلام) براى برج بن مسهر، ولى در بسيارى از نسخ نهج البلاغه خطبه همام بعد از گفتار آن حضرت (عليه السلام) براى برج، و خطبه الحمد لله لا تدركه الشواهد بعد از و من كلام له (عليه السلام) قاله و هو يلى غسل رسول الله (صلى الله عليه و آله و سلم)... و در ادامه آن خطبه قاصعه، و پس از آن باب المختار من كتبه (عليه السلام) آمده است، و به اين ترتيب عدهاى از شارحان رقم زدهاند. مانند قطب الدين ابوالحسن كيدرى و عبدالحميد بن ابى الحديد، و من نيز به علت گمان قوى به اعتماد ايشان بر نسخههاى صحيح از ترتيب آنان پيروى نمودم.(37) از اين گفتار ابن ميثم فهميده مىشود كه نسخه او موافق نسخه ابن ابى الحديد و كيدرى نبوده، ولى به علت اطمينان داشتن به اتكاى آنان بر نسخههاى صحيح از ايشان پيروى كرده است. ولى اين مطلب تعجب آور است، زيرا او در چند جاى كتابش تصريح كرده كه نسخه او از نهج البلاغه دست خط مؤلف كتاب سيد رضى (رحمه الله تعالى عليه) بوده است، از جمله در خطبه قاصعه پس از اين گفتار امام (عليه السلام): و لالزمت الأسماء معانيها گفته: و در نسخه سيد رضى (رحمه الله تعالى عليه) به رفع اسماء است.(38) و نيز در ذيل گفتار آن حضرت (عليه السلام): لا يدرى امن سنى الدنيا گفته است: در نسخه سيد رضى (رحمه الله تعالى عليه) (لا يدرى) به بناء از براى فاعل آمده است. و در خطبه 188 راجع به فقره: و كان ليلهم فى دنيا هم نهارا گفته: در نسخه رضى (رحمه الله تعالى عليه) به خط او آمده: كأن(39)، و روشن است كه اولويت و ترجيح در مورد نسخههاى غير مؤلف كتاب متصور است ولى درباره نسخهاى كه به خط مؤلف باشد مقايسه و ترجيح ميان نوشته او و ديگران معقول نيست. در شرح راوندى خطبه همام قبل از خطبه 181: الحمدلله المعروف من غير رؤية... قرار گرفته و در نسخه ما خطبه همام بعد از قاصعه آمده است. چنان چه ابن ميثم پيش از اين به آن تصريح نمود. اما منشأ اين اختلاف ظاهرا اين است كه سيد رضى (رحمه الله تعالى عليه) كتابش را در نسخههاى متعددى نوشته است و در نسخههاى بعد احيانا كم و زياد و يا تقديم و تأخير نموده آن گونه كه روشن مؤلفان است، از اين رو اگر مؤلفى صد بار هم كتابش را استنساخ كند در تمام موارد تغييراتى بر حسب آن چه كه به نظرش بهتر مىآيد خواهد داد، گواه بر اين تمام موارد مطلب اين كه ابن ابى الحديد پس از حكمت 443: و قال (عليه السلام) و قد جاءه نعى الأشتر آورده: گفتهاند كه رضى كتاب نهج البلاغه را در اين جا پايان داده، و چند نسخه هم از روى آن استناخ شده، ولى پس از آن تا زمان وفاتش گفتارهاى ديگرى از امام (عليه السلام) را بر آن افزوده است.(40) و پس از حكمت 462: رب مفتون بحسن القول... آورده: مؤلف، كتاب را در اين جا خاتمه داده و گفته است: و هذا حين انتهاء الغاية بنا... و نعم الوكيل نعم المولى و نعم النصير(41) و ابن ميثم نيز در عنوان دوم: رب مفتون بحسن القول... مىنويسد: قال السيد: و هذا حين انتهاء الغاية بنا الى قطع المختار من كلام أمير المومنين على ابن ابى طالب صلوات الله عليه، حامد ين لله سبحانه على ما من به من توفيقنا لضم ما انتشر من أطرافه و تقريب ما بعد من أقطاره، و تقرر العزم - كما شرطنا أولا - على تفضيل أوراق من البياض فى آخر كل باب من الأبواب، ليكون لاقتناص الشارد و استلحاق الوارد، و ما عساه أن يظهر لنا بعد الغموض و يقع الينا بعد الشذوذ، و ما توفيقا الا بالله، عليه توكلنا، و هو حسبنا و نعم الوكيل؛ در اين جا سخنان برگزيده امير المومنين على ابن ابى طالب (عليه السلام) به پايان مىرسد، خدا را بر گرد آورى سخنانى كه پراكنده بود و نزديك ساختن آنها به يكديگر حمد و سپاس مىگوييم. ما از آغاز تصميم گرفتيم كه در آخر هر باب صفحات سفيدى به آن ملحق كنيم تا اگر به گفتار مناسبى از امام (عليه السلام) دست يافتيم و يا تفسيرى براى واژهها و جملهها مشكل رسيد بر آن بيفزاييم، توفيق ما جز از خدا نيست، بر او توكل مىكنيم و او ما را كافى است، و بهترين سرپرست است.(42) سيد رضى (رحمه الله تعالى عليه) سخنان برگزيده امام (عليه السلام) را در اين جا به پايان رسانده و آن گاه در همان زمان حياتش سخنان جالب و بليغى از آن حضرت (عليه السلام) يا به انتخاب خود او و يا بعض علما كه در محضرش بودهاند بر آن افزوده شده، و آن اضافات گاهى بيرون از متن ديده مىشوند. و گاهى هم در متن، ملحق به اصل كتاب. و نقل شده كه آن ملحقات به سمع سيد رضى (رحمه الله تعالى عليه) رسيده و ايشان امر به الحاق آنها به اصل كتاب نموده است. و اول آنها اين گفتار است: و قال (عليه السلام) الدنيا خلقت لغيرها و لم تخلق لنفسها. راوندى پس از گفتار امام (عليه السلام) درباره استغفار در حكمت 417 مىنويسد: قال السيد: و هذا حين انتهاء الغاية بنا - الى أن قال - و ذلك من رجب سنة أربعماة، و الحمدلله و صلاته على رسوله محمد و آله و سلامه؛ سيد گويد: در اين جا كتاب به پايان مىرسد - و اين در ماه رجب سال 400 هجرى است، حمد خدا را، و درود و سلام او بر رسولش محمد (صلى الله عليه و آله و سلم) و آل او باد. و سپس راوندى آورده: و اينك اضافاتى كه از روى نسخهاى كه در زمان حيات مؤلف (رحمه الله تعالى عليه) نوشته شده است: (امام (عليه السلام) مىفرمايد: الدنيا خلقت لغيرها و لم تخلق لنفسها و آن گاه آن چند فراز را نقل مىكند، تا اين فراز: اذا احتشم المؤمن أخاه فقد فارقه. و نيز راوندى در ذيل گفتار آن حضرت (عليه السلام) در 238 كه آن را به عبدالله بن عباس فرموده آورده: اين گفتار از اضافاتى است كه؛رزمان حيات مؤلف ضميمه شده است. و در خطبه 237 آورده: در نسخهاى بغدادى اين زيادى آمده است: و من خطبة له (عليه السلام) يذكر فيها آل محمد (صلى الله عليه و آله و سلم) و رعاته قليل و سپس گويد: در گذشته نيز مانند آن آمده است. و راوندى هم در ضمن بيان مصنف (سيد رضى) در خطبه شقشقيه اضافاتى نقل كرده كه در شرح آن خطبه خواهد آمد. و در شرح ابن ميثم در پايان بخش اول آمده است: هذا آخر الخطب و الأ و امر و يتلوه المختار من الكتيب و الرسائل، ان شاء الله تعالى بعونه و عصمته و توفيقه و هدايته؛(43) در اين جا خطبهها و اوامر آن حضرت (عليه السلام) به پايان مىرسد و پس از آن برگزيده نامهها و پيامهاى آن حضرت (عليه السلام) خواهد آمد؛ ان شاء الله با يارى و حفظ و توفيق و هدايت خداى تعالى. و در نسخه خطى جمله و الحمد لله كثيرا هم اضافه شده است. و در نسخه ابن ابى الحديد هيچ كدام از اين عبارتها نيست. و در نسخه مصرى آمده: و صلى الله على سيدنا محمد النبى الامى، و على آله مصابيح الدجى و العروة الوثقى و سلم تسليما كثيرا. هم چنان كه بين نسخه ابن ابى الحديد و ابن ميثم نيز اختلافات است، و از جمله مختصات نسخه ابن ابى الحديد يكى اين است كه در خطبه 52 اين جمله را از سيد رضى (رحمه الله تعالى عليه) نقل كرده: و قد تقدم مختارها برواية اخرى، و نذكرها هينها لتغاير الروايتين و از مختصات او اين كه آخرين خطبه كتاب را و الله مستأديكم شكره بعد از خطبه 218: قد أحيا عقله آورده است. و اين كه اولين فراز حكمت 4: نعم القرين الرضا را آخرين فراز حكمت 3 قرار داده است. و آخرين فراز حكمت 5: و من رضى عن نفسه كثر الساخط عليه را اولين فراز حكمت 6 قرار داده است. و نيز حكمت 17 را بعد از 11، و حكمت 92 را پيش از حكمت 91 آورده. و اين فراز را: و لا حاجة لله فى من ليس لله فى ماله و نفسه نصيب كه جزئى از حكمت 127 مىباشد، مستقل قرار داده است. و حكمت 154 را پس از حكمت 151 آورده، و حكمت 155 و 156 را بعد از حكمت 188 و حكمت 157 را بعد از 184 و فراز: و من لم يعط قاعدا لم يعط قائما و الدهر يومان را كه جزء حكمت 396 مىباشند مستقل قرار داده است.(44) و از مختصات نسخه ابن ابى الحديد اين كه در اواخر باب سوم (حكمتها) عناوينى افزوده است، كه برخى از آنها در گذشته نقل شد و بقيه در آخر كتاب خواهد آمد. و در عنوان 12 از فصل 40 مىآيد كه ابن ميثم به تفرد ابن ابى الحديد به نقل اين فقره: و منه ما يكون عوارى فى القلوب(45) تصريح نموده است. و نيز به نقل اين فراز از خطبه 33: و الله ما تنفم منا قريش... كه تحقيق آن در جاى خود مىآيد. و از مختصات نسخه ابن ميثم اين كه گفتار سيد رضى (رحمه الله تعالى عليه) را در پايان خطبه شقشقيه نياورده، و نيز تيتر خطبه 5 و هم چنين گفتار سيد رضى (رحمه الله تعالى عليه) را در خطبه 39، 42، 68، 163، و حكمت 81 را نقل نكرده است. و در عنوان خطبه (89) فقراتى افزوده، كه در عنوان 8 از فصل 1 خواهد آمد. و اين كه در خطبه 25 فراز: و منها: و لم يبايع حتى شرط... را خطبه مستقلى قرار داده است با اين عنوان: و من خطبة له (عليه السلام) يذكر فيها عمرو بن العاص و اين كه نامه 40 را: أما بعد فقد بلغنى عنك أمر... اساسا نقل كرده است. و نسخه ابن ميثم و خطى از حكمت 2 تا 6 را با يك عنوان آوردهاند، و حكمت 44 را جزء 43 و حكمت 343 را بعد از 441 و حكمت 142 و 143 را جزء 141 قرار دادهاند با اضافه كردن حرف عطفى در اول آنها و هم چنين مختصات ديگرى از ابن ابى الحديد و ابن ميثم كه اگر بررسى و استقصاء شوند سخن به درازا مىكشد. و اما نسخه صحيح: اينك گوييم اگر نسخه ابن ابى الحديد و ابن ميثم بر چيزى اتفاق كردند كه بر خلاف نسخههاى ما بود قطعا نسخههاى ما نادرست است. به علت صحيح بودن نسخه آن دو و عدم صحت نسخههاى ما، و اما هر گاه يكى از آن دو به چيزى اختصاص يافت كه در ديگرى نبود ترجيح ميان آن دو مشكل است و بعيد نيست كه ترجيح با نسخه ابن ميثم باشد، چرا كه نسخه او چنان چه قبلا دانستى به خط مؤلف كتاب (سيد رضى (رحمه الله تعالى عليه)) اگر چه خود او در شرح خطبه همام ترتيب نسخه ابن ابى الحديد را ترجيح داده است.(46) به علاوه اين ويژگىهاى نسخه ابن ابى الحديد به علت نداشتن بلاغت كافى به گونهاى نيست كه بتوان آنها را برگزيده سيد رضى (رحمه الله تعالى عليه) دانست. و اشكال تنها در موردى است كه هر گاه نسخههاى ما با يكى از آن دو نسخه موافق باشد، و اما اگر با هر دو مخالف بود چنين چه در حكمت 2 - 6 اتفاق افتاده - چنان چه قبلا دانستى - در اين صورت اعتبارى به نسخههاى ما نيست، زيرا از قبيل مخالفت با اجماع مركب است. (يعنى نسخه صحيح، يكى از آن دو نسخه است، از اين رو نسخه سوم قطعا مخالف با واقع و نادرست است). و از آن جا كه اين شرح من به فضل و من خداى منان به شيوهاى جالب و مسرت بخش تدوين يافته آن را بهج الصباغه ناميدم. ابن دريد گفته: گويند: بهجنى هذا الأمر، و أبهجنى: اذا سرك؛ فلان مطلب مرا شاد و مسرور گردانيد.(47) شرح خطبه سيد رضى (رحمه الله تعالى عليه) قال المنصنف (قدس سره) مؤلف كتاب (سيد رضى (رحمه الله تعالى عليه)) فرموده: بسم الله الرحمن الرحيم؛ به نامخداوند بخشاينده مهربان اهميت بسم الله در عيون از حضرت امام رضا (عليه السلام) نقل كرده كه فرمود: بسم الله الرحمن الرحيم به اسم اعظم خدا از سياهى چشم به سفيديش نزديكتر است.(48) عياشى از امام صادق (عليه السلام) روايت كرده كه فرموده: خداوند هيچ كتاب آسمانى را نازل نكرده است مگر اين كه آغاز آن بسم الله است، و تمام شدن يك سوره با نازل شدن بسم الله براى شروع سوره ديگر شناخته مىشده است.(49) تاريخچه (أما بعد) اما بعد؛ در تاريخ طبرى از هيثم بن عدى نقل كرده كه گويد: نخستين كسى كه أما بعد گفت، قس بن ساعده ايادى بود.(50) و از ابو موسى اشعرى نقل كرده كه اولين كسى كه أما بعد گفت، داوود پيغمبر (عليه السلام) بود، و آن فصل الخطاب (تميز دادن حق از باطل) است كه خداى تعالى در قرآن مجيد از آن ياد كرده و آن را از جمله عطاهاى خود به حضرت داوود (عليه السلام) برشمرده است.(51) صولى در ادب الكتاب آورده: اولين شخصى كه أما بعد گفت كعب بن لوى بود.(52) اهميت حمد خدا حمد الله؛ (پس از) حمد ستايش خدا. سيد رضى (رحمه الله تعالى عليه) حمد خدا را در اين جا به صورت اضافه آورده به منظور تنبه دادن بر كمال اختصاص حمد به خداى متعادل، وگرنه مناسب با جمله بعد كه فرموده: و الصلوة على رسوله اين بود كه الحمد لله بگويد. الذى جعل الحمد ثمنا لنعمائه؛ خدايى كه حمد و ستايش (خويش) را بهاى نعمت هايش قرار داده است. صدوق از امام صادق (عليه السلام) روايت كرده كه فرمود: هر كس روزى هفت بار بگويد: الحمد لله على نعمة كانت أو هى كائنة؛ سپاس خدا را بر همه نعمت هايش از گذشته و آينده، حقا كه سپاس تمام نعمتها را به جاى آورده؛ نعمتهايى كه موجود شده يا در آينده موجود خواهد شد.(53) و نيز فرمود: كسى كه هر بامداد چهار مرتبه بگويد: الحمد لله رب العالمين شكر آن روز را ادا نموده، و كسى كه آن را در شب بگويد شبش را به جاى آورده است.(54)و فرمود، خدا نعمتى كوچك يا بزرگ به بندهاى ندهد كه او بگويد: الحمد لله مگر اين كه سپاس آن نعمت را ادا كرده باشد.(55) و معاذا من بلائه؛ و است از بلاى او.بلايى كه به دنبال ترك حمد و شكر مىآيد. خداى تعالى مىفرمايد: و لئن كفرتم ان عذابى لشديد(56) اگر كفران نعمت كنيد (بدانيد) كه كيفر من دردناك است. و سبيلا الى جناته؛ و راهى است به سوى بهشت هايش. در نسخه مصرى اين گونه آمده، ولى صحيح و وسيلا (وسيلهاى) مىباشد، چنان چه در نسخه ابن ابى الحديد و ابن ميثم و خطى آمده است. وسيل مفرد است مانند واسل و لغتى است؛ رنن وسيله، چنان چه مصباح اين را گفته، نه جمع وسيله آن گونه كه صحاح تو هم نموده و ابن ابى الحديد و ابن ميثم و خوئى از او پيروى كردهاند، و اگر جمع بود معنايش اين بود كه خدا حمد را وسيلههاى بهشت هايش قرار داده و اين بى معناست. و سيد رضى (رحمه الله تعالى عليه) هم آن را مفرد قرار داده است، به قرينه اين كه در دو فراز قبل ثمنا و معاذا و در فراز بعد و سببا به كار برده است. باقيات الصالحات از رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) روايت شده كه فرمود: هنگامى كه مرا به آسمان عروج دادند داخل بهشتشدم. در بهشت تغارهايى بسيار سفيد ديدم پر از كار مىكشيدند، به آنان گفتم شما را چه مىشود و به چه سبب گاهى مىسازيد و زمانى مىايستيد؟ گفتند: تا براى ما هزينه برسد. گفتم هزينه شما چيست؟ گفتند: گفتار مؤمن: سبحان الله و الحمد لله و لا اله الا الله و الله أكبر هر گاه اين را بگويد مىسازيم و هر وقت ساكت شد مىايستيم.(57) در خبر ديگرى آمده: هر گاه صبح و شب نمودى بگو: سبحان الله و الحمد لله و لا اله الا الله و الله اكبر، اگر گفتى در برابر هر تسبيح براى تو خواهد بود ده درخت از انواع ميوهها و آنها از باقيات الصالحات اند.(58) و سببا لزيادة احسانه؛ و موجب فزونى احسان او (خدا) گردد. خداى تعالى فرموده: لئن شكرتم لأزيدينكم(59)؛ اگر شكر نعمتم به جاى آوريد نعمت را بر شماريد زياد مىگردانم. در وصف رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) و اهل بيت طاهرينش (عليه السلام) و الصلوة على رسوله نبى الرحمة؛ و درود بر رسول او (خدا)، پيامبر رحمت. خداى تعالى مىفرمايد: و ما أرسلنا الا رحمة للعالمين(60)؛ نفرستاديم تو را مگر اين كه رحمت جهانيان باشى. و امام الأئمة و سراج الامة؛ و پيشواى امامان و چراغ فروزان امت. خداى تعالى مىفرمايد: يا ايها النبى انا أرسلناك شاهدا و مبشرا و نذيرا * و داعيان الى الله باذنه و سراجا منيرا(61)؛ اى رسول (گرامى) ما تو را به رسالت فرستاديم تا بر نيك و بد خلق گواه باشى و خوبان را به رحمت الهى مژده دهى و بدان را از عذاب خدا بترسانى و به اذن حق خلق را به سوى خدا دعوت كنى چراغ فروزان عالم باشى. المنتخب من طينة الكرم و سلالة المجد الأقدم و مغرس الفخار المعرق، و فرع العلاء المثمر المورق؛ آن برگزيده از خميره بزرگوارى و نژاد پاك شرافت پر سابقه و محل روييدن درخت افتخار ريشه دار و شاخه بلند پر ميوه و برگ. هر چهار فقره، برگرفته از زيارت جامعه كبيره مىباشد كه از امام هادى (عليه السلام) روايت شده است.(62) و سلاله خلاصه و چكيده شىء است. خداى تعالى مىفرمايد: و لقد خلقنا الانسان من سلالة من طين(63)؛ و همانا آدمى را از گل خالص آفريديم. و شاعر سروده است:
سليله: دختر. و از اين معناست قول خداى تعالى: يتسللون منكم لواذا(65)؛ خدا به حال آنان كه براى سرپيچى از حكمتش به يكديگر پناه برده رخ پنهان مىدارند آگاه است. و به همين جهت سرقت نهانى را سله گويند. ابن ابى الحديد آورده: سلالة المجد؛ فرع و شاخه بزرگوارى. ولى اين معنا مورد اشكال است (زيرا در هيچ كتاب لغتى نيامده). و فخار (به فتح فاء) اسم مصدر است از فخر چنان چه در مصباح آمده. نه مصدر، چنان چه ابن ابى الحديد گفته است، زيرا معناى مصدرى در اين جا صحيح نمى باشد، به علاوه اين كه استعمالات قبل و بعد آن همه اسم مصدراند، مانند: طينه، سلاله و علاء و اين كه ابن ابى الحديد گفته: هر گاه عين الفعل يا لام الفعل حرف حلق باشد مصدر آن بر وزن فعال مىآيد مانند: ذهب و سمح موجب نمى شود كه هر وزن فعال مصدر باشد به علت اعم بودن اين مطلب، با اين كه اصل قاعده مورد ادعاى او كليت ندارد به طور مثال مصدر سئل بر وزن فعال (به فتح فاء) نمى آيد. و على أهل بيته مصابيح الظلم و عصم الامم و منار الدين الواضحة؛ و بر اهل بيت او كه چراغهاى ظلمتها و نگهبانان امتها و علامتهاى آشكار دين خدايند. معناى منار ابن ابى الحديد آورده: منار نشانه هاست، مفرد آن مناره.(66) خوئى مىنويسد: هيچ كدام از اهل لغت نگفته كه منار جمع مناره است، اين كتاب قاموس و مصباح است كه گفتهاند: جمع مناور منائر آيد.(67) مؤلف: چرا خوئى به نهايه مراجعه نكرده كه آورده است: در حديث آمده لعن الله من غير منار الأرض(68)؛ نفرين خدا بر كسى باد كه نشانههاى زمين را تغيير دهد. منار جمع مناره و منار حرم نشانههايى است كه ابراهيم خليل در اطراف حرم (شهر مكه) نصب نموده است و (ميم) آن زائد است و به همين معنا است حديث ابوهريره: ان للأسلام ضوى و منارا(69)؛ اسلام داراى روشنايىها و علائمى است، يعنى علائمى كه به وسيله آنها شناخته مىشود.(70) و چرا او به كتاب اساس البلاغه مراجعه نكرده كه گفته: و اهتدوا بمنار الأرض؛ به وسيله نشانههاى زمين راه يابيد، منار الأرض يعنى علائم و نشانه راهها هدم فلان منار المساجد؛ فلان منارههاى مساجد را ويران نمود. منار جمع مناره.(71) و چرا به تهذيب از هرى مراجعه نكرده؟ كه بنا به نقل لسان گفته: منار جمع مناره علامتى است كه بين دو حد قرار داده مىشود و منار حرم نشانههاى حرم است كه ابراهيم خليل (عليه السلام) بر كنارهها و اطراف حرم نصب كرده و به وسيله آنها حدود حرم از حل شناخته مىشود.(72) چرا او تنها بر ابن ابى الحديد نقد كرده با اين كه اصل در اين استعمال مصنف كتاب (سيد رضى (رحمه الله تعالى عليه)) است كه آن را وصف براى اهل بيت پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم) قرار داده مانند: مصابيح و عصم كه در قبل آمده و مثاقيل كه بعد آمده است. (كه همه جمع اند). الوضحة صفت منار و اين هم شاهد ديگرى است بر اين كه منار جمع است. و شاهد ديگر بر صحت گفتار سيد رضى (رحمه الله تعالى عليه) قول شاعر است:
براى قبيله عك است در راههاى ايشان نشانههايى به سوى عدنان روشن و آشكار. در صفت منار لفظ واضحة مؤنث به كار برده كه دليل بر جمع بودن منار است. و مثاقيل الفضل الراجحة؛ و معيارهاى سنجش فضيلت برتر. اصل در معناى مثقال هم وزن شىء است. و آن بر حسب معنا از اسماء لازم الأضافه است. خداى تعالى مىفرمايد: فمن يعمل مثقال ذرة خيرا يره * و من يعمل مثقال ذرة شرا يره(74)؛ هر كس به قدر ذرهاى كار نيك كرده (پاداش) آن را خواهد ديد. و هر كس به قدر ذرهاى كار زشتى مرتكب شده آن هم به كيفرش خواهد رسيد. و مىفرمايد: و ان كان مثقال حبة من خردل أتينا بها و كفى بنا حاسبين(75)؛ و اگر عملى به قدر دانه خردلى باشد در حساب آريم و تنها علم ما، از همه حساب گران كفايت خواهد كرد. و سپس در عرف عام به وزن دينار طلا اختصاص يافت (وزنى در حدود 5 گرم) گويند: هذا مثقال؛ وزن اين يك مثقال است، كه مقصود مثقال طلاست. و به اين ترتيب از اضافه قطع شده و مضاف اليه معهود آن منوى است. و اما هر گاه مضاف اليه آن بر طبق اصل و آن گونه كه سيد رضى (رحمه الله تعالى عليه) در اين جا به كار برده ذكر شود به هر چيزى نسبت داده مىشود. و مقصود از فضل راجح فضيلتى است كه بر فضيلت تمام جهانيان برترى دارد. صل الله عليهم أجمعين، صلوة تكون ازاء لفضهم؛ درود خدا بر تمام ايشان باد؛ درودى كه با فضيلتشان برابرى نمايد. ازاء: موافق و برابر، و فضلهم: فضايل نفسانى ايشان. و مكافاة لعملهم و كفاء لطيب فرعهم و أصلهم؛ و پاداش كردار و متناسبى با پاكيزگى فرع و اصل ايشان باشد. كفاء كفو و نظير. حسان گفته: و روح القدس ليس له كفاء؛ روح القدس (جبرئيل) مثل و مانند ندارد. نشانه امام معصوم (عليه السلام) كافى از معاوية بن وهب از امام صادق (عليه السلام) نقل كرده كه فرمود: از علائم امام معصوم پاكيزگى ولادت (حلال زادگى) و تربيت خوب و اين كه ياوه گرى و بازى نكند.(76) و در خبر ديگر آمده: به راستى هيچ كس نمى تواند نسبت به امام معصوم درباره دهان (سخن گفتن) و شكم و عورت طعنى زند.(77) ما انار فجر ساطع و خوى نجم طالع؛ مادام كه سپيده صبح مىدمد و ستارگان تابان شب نهان شوند. بيانانگيزه تاليف كتاب خصائص و نهج البلاغه فانى كنت فى عنفوان السن و غضاضعة ابتدءت بتأليف كتاب خصائص الأئمه (عليه السلام)؛ من در آغاز زندگانى و عنفوان جوانى اقدام به تأليف كتابى در زمينه ويژگىهاى ائمه معصومين (عليه السلام) نمودم. فانى جواب اما است كه در ابتدا خطبه آمده. عنفوان: آغاز و شروع. غضاضه طروات و شادابى و غضاضة الغضن كنايه از دوران جوانى است. چنان چه نعومة الأظفار؛ نرمى ناخنها كنايه از دوران كودكى مىباشد. ولادت و وفات سيد رضى (رحمه الله تعالى عليه) مؤلف كتاب نهج البلاغه (سيد رضى (رحمه الله تعالى عليه)) با اين كه در ميان سالى بد رود حيات گفته، زيرا تولد او چنان چه ثعالبى گفته در سال 359 و وفاتش در ششم محرم سال 406 قمرى اتفاق افتاده(78) چنان چه اين تاريخ وفات را خطيب(79) و نجاشى(80) و جزرى(81) نيز آوردهاند. بنابراين تاريخى كه ابن ابى الحديد براى وفات او نقل كرده يعنى: سال 404 اشتباه است.(82) و بدين ترتيب او در سن چهل و هفت سالگى ديده از جهان فرو بسته و به همين جهت برادرش سيد مرتضى در مرثيه او گفته:
خدايا خيرت دهد از عمر كوتاه پاكيزهات بسا عمرهاى طولانى كه در پليدىها سپرى گردد.
|
