انه بايعنى القوم الذين بايعوا ابابكر و عمر و عثمان على ما بايعوهم عليه ، فلم يكن للشاهد ان يختار، ولا للغائب ان يرد، و انما الشورى للمهاجرين ، و الانصار، فان اجتمعوا على رجل و سموه اماما كان لله رضى ، فان خرج عن امرهم خارج بطعن او بدعة ردوه ، الى ما خرج منه ، فان ابى قاتلوه على اتباعه غير سبيل المؤ منين و ولاه الله ما تولى .
و لعمرى ، يا معاوية ، لئن نظرت بعقلك دون هواك لتجدنى ابراء الناس من دم عثمان و لتعلمن انى كنت فى عزلة عنه الا ان تتجنى ؛ فتجن ما بدالك ! و السلام .

مشروعيت حكومت امام
همان مردمى كه با ابوبكر و عمر و عثمان بيعت كردند، با همان شرايط دست بيعت به مندادند، آن كه حضور داشت ، حق ندارد ديگرى را برگزيند، و آن كه غائب بود، حق ندارد،آن را رد كند شورا تنها براى مهاجران و انصار است اگر بر خلافت كسى اتفاق كردند واو را پيشوا خواندند، خداوند را خشنود ساخته اند. پس اگر كسى با عيب گذارى ، و يابدعت از فرمان آن جمع خارج شود، او را به آن جمعى كه از آن خارج شده (اهل شورا) باز گردانند. و اگر فرمان نبرد، با او به خاطر پيروى از غير راه مؤ منانپيكار مى كنند. و خداوند آنچه را خود بر عهده گرفته ، بر گردن او نهد.
اى معاويه ، به جان خودم سوگند، اگر با ديده ، عقل خود، نه از روى هوا و هوس ، بنگرى مرا از بيزارترين مردم نسبت به خون عثمان خواهى يافت و خواهى دانست ، كه از آن گوشه گيرى كردم ، مگر آن كه بخواهى جنايت را بر گردن من گذارى و آن چه برايت آشكار است ، بپوشانى و السلام .

اما بعد، فقد اتتنى منك موعظة موصلة و رسالة محبرة ، نمقتها، بضلالك ، و امضيتها بسوء راءيك ، و كتاب امرى ليس له بصر يهديه ، ولاقائد يرشده قد دعاه الهوى ، فاجابه ، و قاده ، الضلال فاتبعه فهجر لاغطا و ضل خابطا.
و منه : لانها، بيعة واحدة لايثنى فيها النظر ولايستاءنف فيها الخيار، الخارج منها طاعن ، و المروى ، فيها مداهن .

افشاى نفاق معاويه
اما بعد، پند نامه اى با جمله هايى بر بافته از تو به من رسيد، نامه اى آراسته كه آن را به گمراهيت مزين كرده اى و از روى بدانديشى ، به سوى من فرستاده اى نوشته كسى است كه نه خود بصيرتى دارد تا هدايتش كند، و نه رهبرى كه ارشادش نمايد. هوا و هوس او را خوانده ، و او نيز اجابت كرده ، و گمراهى او را كشانده و او نيز به دنبالش رفته ، پس هذيان ، درهم آميخت و بانگ بيهوده ، برآورد، و گمراه گشت و خطا رفت .
از اين نامه است : زيرا خلافت يك بيعت است و تجديد نظر در آن راه ندارد، و گزينش از سر گرفته نشود، هر كس از آن سر باز زند حق را انكار كرده ، و هر كس در پذيرفتنش درنگ كند منافق است .

اما بعد فاذا اتاك كتابى فاحمل معاوية على الفصل ، و خذه ، بالامر الجزم (الحزم ) ثم خيره بين حرب مجلية او سلم مخزية ، فان اختار الحرب فانبذ اليه ، و ان اختار السلم فخذ بيعته و السلام .

وادار ساختن معاويه به بيعت
اما بعد وقتى نامه من به تو رسيد معاويه را وادار تا كار را يكسره كند وترديد را كنار گذارد. آنگاه او را ميان جنگى آواره ساز، و صلحى ، ذلت بار مخير گذار اگر جنگ را برگزيد، به او اعلام جنگ كن ، و اگر تسليم شدن را برگزيد، از او بيعت بگير و السلام .

فاراد قومنا قتل نبينا، و اجتياح اصلنا، و هموا بنا الهموم و فعلوا بناالافاعيل ، و منعونا العذب ، و احلسونا الخوف ، و اضطرونا الى جبل وعر، واوقدوا لنا نار الحرب ، فعزم الله لنا على الذب عن حوزته و الرمى من وراء حرمته ، مؤ مننا، يبغى ، بذلك الاجر، و كافرنا يحامى ، عن الاصل و من اسلم من قريش خلو مما نحن فيه بحلف ، يمنعه او عشيرة تقوم دونه ، فهو من القتل بمكان امن .
و كان رسول الله صلى الله عليه و آله اذا احمر الباءس ، و احجم الناس ، قدم اهل بيته فوقى بهم اصحابه حر السيوف ، و الا سنة ، فقتل عبيدة بن الحارث يوم بدر، و قتل حمزة يوم احد، و قتل جعفر يوم مؤ منة و اراد من لوشئت ذكرت اسمه مثل الذى ارادوا من الشهادة و لكن آجالهم عجلت ، و منيته اجلت فا عجبا للدهر! اذصرت يقرن بى من لم يسع بقدمى ، و لم تكن له كسابقتى التى لايدلى احد بمثلها الا ان يدعى مدع ما لا اعرفه ، و لااظن الله يعرفه و الحمد لله على كل حال .
و اما ما ساءلت من دفع قتلة عثمان اليك فانى نظرت فى هذا الامر، فلم اره يسعنى دفعهم اليك و لاالى غيرك ، و لعمرى لئن لم تنزع عن غيك و شقاقك لتعرفنهم عن قليل يطلبونك ، لايكلفونك طلبهم فى بر و لابحر، و لا جبل سهل ، الا انه طلب يسوءك وجدانه ، و زور لايسرك لقيانه ، والسلام لاهله .

بيان دشمنى هاى قريش و استقامت پيامبر
قوم ما (= قريش ) خواستند پيامبر ما را بكشند، و ريشه ما را بركنند، عليه ما نقشه هاكشيدند، و چه كارها كردند، و ما را از زندگى شيرين بازداشتند و با وحشت دست بهگريبان ساختند، و به اقامت در كوههاى صعب العبور واداشتند و آتش جنگ را عليه مابرافروختند. اما خداوند خواست كه ما پاسدار پيامبر (يا: آئين ) او و حافظ حريمش باشيم، مؤ من ما در اينكار، پاداش الهى را مى جست ، و كافر ما، از خاندان و تبار خود حمايت مىكرد. از قريش هر كس مسلمان مى شد از آن آزار كه ما گرفتارش بوديم ، ايمن بود، چه ياهم سوگند، (كافران ) بود و از او دفاع مى كردند، و يا خويشانش به ياريش برمىخاستند، و در نتيجه از كشته شدن در امان بود.
هرگاه تنور جنگ گرم مى شد (= كارزار سخت مى شد) و مردم پاى او پس ‍ مى گذاشتند،رسول خدا صلى الله عليه و آله اهل بيت خود را پيش ‍ مى فرستاد و بدين روش اصحابخود را از ضربه هاى سخت شمشير و نيزه مصون مى ساخت ، پس عبيده شدند، يكى در جنگبدر، حمزه در جنگ احد، و جعفر در جنگ موته كشته شدند. يكى ديگر بود كه اگر مىخواستم نامش را مى آوردم ⁽⁷⁾ او نيز همچون آنان خواهان شهادت بود، اما مدت آنان زودتربه سر رسيد، و مرگ او به تاءخير برنداشته ، و در اسلام ، سابقه اى چون سابقه مننداشته است سابقه اى كه كسى را به مثل آن دست رسى نيست مگر آن كه مدعى چنين ادعايىكند كه من خبر ندارم ، و گمان نمى برم كه خداوند نيز آن را بداند، و در همهحال خداى را سپاس .
نيرنگ معاويه در خونخواهى عثمان
اما اين كه خواسته بودى قاتلان عثمان را نزد تو فرستم ، من در اين كار انديشيدم ، ديدم برايم ميسر نيست كه آنان را به سوى تو و يا شخص ديگرى روانه سازم . به جان خودم سوگند، اگر از اين گمراهى و اختلاف باز نايستى ، به زودى آنان را خواهى شناخت ، كه تو را مى جويند، و تو را به به زحمت نيندازند كه در بيابان ، و دريا و كوه و دشت در پى ايشان روى . لكن اين جستجو براى تو ناخوش آيند، است و زيارتى است كه ديدارش تو را خرسند نسازد. سلام بر آن كه شايسته سلام است .

و كيف انت صانع اذا تكشفت عنك جلابيب ما انت فيه من دنيا قد تبهجت بزينتها، و خدعت بلذتها، دعتك فاجبتها، و قادتك فاتبعتها، و امرتك فاءطعتها و انه يوشك ان يقفك واقف على ما لا ينجيك منه مجن (منج ) فاقعس عن هذا الامر و خذ اهبة الحساب ، و شمر لما قد نزل بك ، و لاتمكن الغواة من سمعك ، و الا تفعل اعلكم ما اغفلك من نفسك ، فانك مترف قداخذ الشيطان ، منك ماءخذه و بلغ فيك امله ، وجرى منك مجرى الروح و الدم .
و متى كنتم يا معاوية ساسة الرعية ، و ولاة امر الامة ؟ بغير قدم سابق ، ولاشرف باسق ، و نعوذ بالله من لزوم سوابق الشقاء، و احذرك ان تكون ممتاديا فى غرة الامنية مختلف العلانية و السريرة .
و قد دعوت الى الحرب فدع الناس جانبا و اخرج الى و اعف الفريقين من القتال ، ليعلم اينا المرين على قلبه ، و المغطى على بصره ! فانا ابوحسن قاتل جدك و اخيك و خالك شدخا يوم بدر، و ذلك السيف ، معى ، و بذلك القلب القى ، عدوى ، ما استبدلت دينا، و لااستخدثت و انى لعلى المنهاج الذى تركموه طائعين و دخلتم فيه مكرهين .
و زعمت انك جئت ثائرا بدم عثمان و لقد علمت حيث وقع دم عثمان فاطلبه من هناك ان كنت طالبا، فكاءنى قد راءيتك تضج من الحرب اذا عضتك ضجيج الجمال بالاثقال ، و كاءنى بجماعتك تدعونى - جزعا من الضرب المتتابع ، والقضاء، الواقع ، و مصارع بعد مصارع - الى كتاب الله ، وهى كافرة جاحدة ، او مبايعة حائدة للّه .

افشاى چهره معاويه
چه خواهى كرد اگر از دنيايى كه در آن هستى پرده ها كنار رود؟ دنيايى كه با زينت هايش خود را آراسته ، و با لذت هايش فريب داده ، تو را خواند، و تو اجابت كردى ، به سوى خود كشاند، و تو در پيش شدى ، فرمانت داد و اطاعتش كردى . ديرى نخواهد گذشت كه كسى تو را بر موقفى نگاه دارد كه نجات دهنده اى از آن نجاتت ندهد. پس از اينكار دست بردار. براى حساب مهيا شو و خود را براى بلاهايى كه بر سرت فرود مى آيد، آماده ساز. به سخن گمراهان گوش فرامده و اگر چنين نكنى تو را از آنچه در غفلتى آگاه سازم همانا تو ناز پرورده اى هستى كه شيطان در بندت كشيده و به آرزوى خويش درباره تو رسيده و چون جان و خون در وجودت روان گشته .
اى معاويه ! از چه زمان شما زمامدار رعيت ، و والى امر امت بوده اند؟ نه پيشينه اى در دين و نه شرفى بلند پايه داشته ايد؟ به خدا پناه مى بريم از آن كه به شقاوت ديرينه دچار شويم . تو را بر حذر مى دارم از اين كه همچنان فريب آرزوها را خورى ، و ظاهرت برخلاف باطنت باشد. مرا به جنگ فرا خواندى پس مردم را واگذار، و خود به تنهائى به جانب من بيا، و هر دو سپاه را از پيكار معاف دار، تا دانسته شود كه قلب كدام يك از ما را زنگار گناه ، سياه كرده ، و بر ديده كدام يك از ما پرده افتاده ؟ منم ابوالحسن ، كشنده جد و دايى و برادرت كه ، آنان را در جنگ بدر درهم كوفتم . اينك همان شمشير با من است ، و با همان قلب دشمنم را ملاقات مى كنم ، نه دينم را تغيير داده ام ، و نه پيامبرى تازه برگزيده ام . بر همان راه حقى گام مى نهم كه شما آن را به اختيار خود رها كرديد، و به اجبار در آن وارد شديد.
مى پندارى كه به خون خواهى عثمان آمده اى ! حال آن كه مى دانى خون عثمان را چه كسانى ريختند، اگر طالب خون اويى از آنان بخواه . گويى تو را مى بينم چون شترانى كه زير بار سنگين ، فرياد مى كشند از فرو رفتن دندان هاى جنگ بر پيكر خويش فرياد برآورده اى و گويى سپاهيانت را مى بينم كه - از ضربه هاى پياپى ، و سرنوشتى كه بر سرشان فرود آمده ، و از سرنگون شدن هاى پى در پى ، با ناله و زارى - مرا به كتاب خدا مى خوانند، همان كسانى كه يا كافر و منكر حقند، و يا بيعت كرده و پيمان شكسته اند.

فاذا نزلتم بعدو او نزل بكم ، فليكن معسركم فى قبل الاشراف ، او سفاح الجبال او اثناء الانهار، كيمايكون لكم ردءا و دونكم مردا ولتكن مقاتلتكم من وجه واحد او اثنين واجعلا لم رقباء فى صياصى الجبال ومناكب الهضاب ، لئلا ياءتيكم العدو من مكان مخافة او امن و اعلموا ان مقدمة القوم عيونهم ، وعيون المقدمة طلاعهم و اياكم و التفرق فاذا نزلتم فانزلوا جميعا، و اذا ارتحلتم فارتحلوا جميعا، و اذا غشيكم الليل فاجعلونا الرماح كفة و لاتذوقوا النوم الا غرارا او مضمضة

آموزش نظامى
چون بر دشمن فرود آمديد، يا دشمن بر شما فرود آمد، لشگرگاه ، خود را در مكانىبلند، يا دامنه كوه ها، يا ميان رودها قرار دهيد، تا پناهگاهى براى شما و مانعى بر سرراه دشمن باشد، جنگ شما بايد از يك جانب يا از دو جانب باشد. بر قله كوهها و بر فرازتپه ها ديده بان هايى بگماريد، تا دشمن از جايى كه مى ترسيد و يا خود را در امان مىدانيد، بر شما نتازد بدانيد مقدمه سپاه ، ديده بان ، آن است ، و ديده بان ها جاسوسانلشگراند از تفرقه دورى كنيد هرگاه فرود مى آييد همگان فرود آييد، و هرگاه كوچ مىكنيد همگان كوچ كنيد. وقتى شب فرا مى رسد نيزه ها را گرداگرد خود قرار دهيد،نخوابيد مگر اندك يا همچون مضمضه آب در دهان ( اندكى بخوابيد و بيدار شويد، بازبخوابيد و به همين ترتيب تا به صبح ).

اتق الله الذى لابدلك من لقائه ، و لامنتهى لك دونه ، ولاتقاتلن الا من قاتلك و سر البردين ، و غور بالناس و رفه فى السير و لاتسر اول الليل فان الله جعله سكنا وقدره مقاما لا ضعنا فارح فيه بدنك و روح ظهرك فاذا وقفت حين ينبطح السحر، او حين ينفجر الفجر، فسر على بركة الله ، فاذا لقيت العدو فقف من اصحابك وسطا، ولاتدن من القوم ، دنو من يريد ان ينشب الحرب و لاتباعد عنهم تباعد من يهاب الباءس حتى ياءتيك امرى ، ولايحملنكم شنانهم على قتالهم قبل دعائهم و الاعذار اليهم .

احتياطهاى نظامى نسبت به طلايه سپاه
از خداوندى كه ناگريز از ديدار او هستى ، و جز آستان او تو را پايانى نيست ، بترس . جز با كسى كه با تو پيكار مى كند نجنگ . سپاه خود را در صبح و عصر كه برو، و در آغاز شب حركت مكن ، زيرا خداوند سر شب را براى آرامش ‍ قرار داده و آن را براى درنگ نهاده و نه براى سير و سفر در اين هنگام خستگى را از خود و مركبت بدر آر. چون شب را استراحت كردى تا هنگام سحر يا زمان دميدن سپيده ، به بركت خداوندى حركت كن . هرگاه با دشمن روياروى شدى وسط سپاه بايست . نه مانند كسى كه خواهان جنگ است به دشمن نزديك شو و نه چون كسى كه از جنگ مى ترسد، از او فاصله بگيرد (در اين حال باش ) تا فرمان من به تو برسد. كينه آنان سبب نشود تا پيش از آن كه آنان را به اطاعت فراخوانى و حجت را بر ايشان تمام كنى ، جنگ را آغاز نمايى .

و قد امرت عليكما و على من فى حيزكما مالك بن الحارث الاشتر، فاسمعا له و اطيعا، و اجعلاه درعا و مجنا، فانه ممن لا يخاف و هنه ولاسقطته و لابطوه عما الاسراع اليه احزم و لا اسراعه الى ما البطء عنه امثل .

رعايت سلسله مراتب فرماندهى
مالك بن حارث اشتر را فرمانده شما و همه كسانى كه در فرمان شما هستند، قرار دادم فرمانش را بشنويد، و اطاعت كنيد، و او را از زره و سپر خويش ‍ قرار دهيد، كه او كسى نيست كه بيم سستى و يا خطا و لغزش بر او رود و در جايى كه شتاب بايد كرد، كندى كند، و يا در جايى كه درنگ بايد كرد شتاب نمايد.

لا تقاتلوهم حتى يبدؤ وكم ، فانكم ، بحمد الله على حجة ، و ترككم اياهم حتى يبدؤ وكم حجة اخرى ، لكم عليهم فاذا كانت الهزيمة باذن الله لا تقتلوا مدبرا، و لاتصببوا، معورا، ولاتجهزوا على جريح ، و لاتيهجوا النساء باذى و ان شتمن اعراضكم و سببن امراءكم فانهن ضعيفات القوى و الانفس ‍ و العقول ؛ ان كنا لنؤ منر بالكف عنهن و انهن لمشركات و ان كان الرجل ليتناول المراءة فى الجاهلية بالفهر او الهراوة فيعيربها و عقبه من بعده .

رعايت اصول انسانى در جنگ
با آنان نجنگيد، مگر آن كه آنان آغاز كنند، زيرا سپاس خدا را كه حجت با شماست ، و اين نيز حجت ديگرى از شما بر آنها خواهد بود كه آنان آغازگر جنگ باشد. هرگاه دشمن به اذن خدا گريخت فرارى را نكشيد، و ناتوان را آسيب نرسانيد، و زخمى را از پاى درنياوريد، و زنان را با آزار دادن ، تهييج ، نكنيد، هرچند آبروى شما را بريزند، يا اميرانتان را دشنام گويند، چون توان و جان و عقلشان ضعيف است حتى زمانى كه مشرك بودند، دستور داشتيم كه از آنان دست باز داريم . و اگر در جاهليت مردى به زنى با سنگ يا چماق تعرض مى كرد، او و فرزندش را سرزنش مى كردند.

اللهم اليك افضت القلوب و مدت الاعناق ، وشخصت الابصار و نقلت الاقدام و انضيت الابدان ، اللهم قد صرح مكنون الشنان و جاشت مراجل الاضغان اللهم انا نشكوا اليك غيبة نبينا و كثرة عدونا و تشتت اهوائنا (ربنا افتح بيننا و بين قومنا بالحق انت خير الفاتحين ) .

نيايش امام در ميدان جنگ
بار الها، دلها به سوى تو روانه گشته ، گردنها به سمت تو كشيده ، چشمها به تو دوخته ، قدم ها به جانب تو رهسپار گشته و بدن ها در راه تو به لاغرى رسيده است ، بار الها، كينه پنهان آشكار شده ، و ديگهاى دشمنى به جوش ‍ آمده است بار الها، به تو شكوه مى كنم از نبودن پيامبران و فراوانى دشمنانمان و پراكندگى خواسته هايمان . پروردگارا، ميان ما و دشمنانمان به حق حكم فرما، كه تو بهترين داورانى (اعراف / 89).

لا تشتدن عليكم فرة بعدها كرة ، ولاجولة بعدها حملة و اعطوا السيوف ، حقوقها، و وطئوا (وطنوا) للجنوب مصارعها و اذمرا انفسكم على الطعن الدعسى ، و الضرب الطلحفى و اميتوا الاصوات فانه اطرد للفشل فوالذين فلق الحبة و براء النسمة ما اسلموا ولكن استسملوا و اسروا الكفر، فلما وجدوا اعوانا عليه اظهروه

آموزش تاكتيكهاى نظامى
دشوار نباشد گريختنى كه پس از آن بازگشتى باشد، و يا عقب نشينى اى كه از پى آن حمله اى باشد، حق شمشيرها را ادا كنيد، پهلوى دشمن را به خاك رسانيد، خود را براى وارد كردن نيزه كارى ، و ضربت كارگر شمشير تهييج كنيد. صداها را در سينه حبس كنيد كه بيشتر از هر چيزى سستى را از شما دور مى سازد، سوگند به خدايى كه دانه را شكافته ، و جانداران را آفريده كه اينان اسلام نياوردند، بلكه تسليم شدند و كفر را در درون خود پنهان داشتند و چون ياورانى بر كفر خويش يافتند، آن را آشكار نمودند.

و اما طلبك الى الشام فانى لم اكن لاعطيك اليوم ما منعتك امس و اما قولك : ان الحرب قد اكلت العرب الا حشاشات انفس بقيت الا و من اكله الحق فالى الجنة ، و من اكله الباطلب فالى النار (فالنار اولى به ) و اما استواؤ نا فى الحرب و الرجال فلست بامضى على الشك منى على اليقن ، و ليس اهل الشام ، باحرص على الدنيا من اهل العراق على الاخرة .
و اما قولك : انا بنو عبد مناف ، فكذلك نحن ، و لكن ليس امية كهاشم ولاحرب كعبد المطلب ولا ابوسفيان كابى طالب ، ولا المهاجر كالطليق ، ولا الصريح كاللصيق ، ولا المحق كالمبطل و لا المؤ من كالمدغل ، و لبئس ‍ الخلف خلف يتبع سلفا هوى فى نار جهنم ، وفى ايدينا بعد فضل النبوة التى اذللنا بها العزيز، و نعشنا بها الذليل ، و لما ادخل الله العرب فى دينه افواجا و اسلمت له هذه الامة طوعا و كرها، كنتم ممن دخل فى الدين : اما رغبة و اما رهبة على حين فار (فات اهل السبق ، بسبقهم و ذهب المهاجرون الاولون بفضلهم . فلا تجعلن للشيطان فيك نصيبا و لا على نفسك سبيلا و السلام .

افشاى چهره معاويه
اما (حكومت ) شام كه از من خواسته اى من كسى نيستم كه آن چه را ديروز به تو ندادم ، امروز در اختيارت گذارم ⁽⁹⁾. اما اين كه گفتى جنگ عرب را به كام خود فرو برده ، و از او جز نيمه جانى باقى نمانده بدان كسى كه در راه حق جان دهد، به سوى بهشت ، مى رود، و كسى كه در راه باطل كشته شود، به سمت آتش مى رود. اما اين كه گفتى ما در جنگ و نفرات جنگى برابريم چنين نيست ، كه تو در شك و من بر يقين گام مى زنم ، و اهل شام بر دنيا آن اندازه حريص نيستند كه اهل عراق به آخرت .
اما اين كه گفتى ما فرزندان عبد منافيم ما نيز چنين هستيم ، لكن نه اميه چون هاشم است و نه حرب مانند عبدالمطلب ابوسفيان كجا و ابوطالب كجا؟ مهاجر در راه خدا كجا و اسير آزاده شده ⁽¹⁰⁾ كجا؟ نه اهل حق مانند اهل باطل است و نه مؤ من مانند مفسد. چه بد فرزندى است آن كه پيرو پدرى است كه در آتش دوزخ سرنگون گشته است .
از اين گذشته ، ما را فضيلت نبوت است كه با آن عزيز را ذليل و ذليل را بلند مرتبه ساختيم . آنگاه كه خداوند عرب را گروه گروه به دين خود وارد كرد، و اين امت از روى رضا، به اجبار اسلام آورد، شما از آن كسان بوديد كه با به خاطر رغبت به دنيا و يا از بيم جان اسلام آورديد، و آن هنگامى بود كه پيشى گرفتگان به اسلام به سبب پيشى گرفتنشان رستگار شده بودند، و مهاجران نخستين بهره خود را از فضيلت برده بودند. پس براى شيطان در وجود خويش نصيبى قرار مده ، و او را بر خود مسلط نساز و السلام .

و اعلم ان البصرة مهبط ابليس و مغرس الفتن ، فحادث اهلها بالاحسان اليهم ، و احلل عقدة الخوف عن قلوبهم .
و قد بلغنى تنمرك لبنى تميم ، و غلظتك عليهم ، و ان بنى تميم ، لم يغب لهم نجم الا طلع لهم آخر و انهم لم يسبقوا بوغم فى جاهلية و لا اسلام و ان لهم بنا رحما ماسة ، و قرابة خاصة ، نحن ماءجورون على صلتها، و ماءزورون على قطعتها، فاربع ابا العباس ، رحمك الله فيما جرى على لسانك ويدك من حيو و شر! فانا شريكان فى ذلك و كن عند صالح ظنى بك ولايفيلن راءيى فيك و السلام .

روش برخورد با مردم
بدان كه بصره جايگاه فرود شيطان و كشتگاه فتنه هاست پس مردمش را به احسان دل خوش ساز، و گره ترس را از دل هايشان بگشا.
به من خبر رسيده كه با بنى تميم درشتى كرده اى و بر آنان سخت گرفته اى . حال آن كه از بنى تميم ستاره اى غروب نكرد، جز آن كه ستاره اى ديگر در ميانشان طلوع كرد. در جاهليت و اسلام كسى در كينه جويى بر آنان پيشى نگرفته اينان را با ما پيوند خويشاوندى شديد و قرابتى خاص است كه اگر آن را پاس داريم ، پاداش گيريم ، و اگر پاس نداريم ، موآخذه شويم اى ابالعباس ، خدايت رحمت كند؛ در آن چه از نيكى و بدى بر دست و زبانت جارى مى شود، مدارا نما، كه ما هر دو در آن شريكيم ، چنان كن كه گمان نيك من به تو همچنان باقى باشد، و كارى مكن كه نظرم درباره تو بگردد. والسلام .

اما بعد فان دهاقين اهل بلدك شكوا منك غلظة و قسوة و احتقارا و جفوة و نظرت فلم ارهم اهلا لان يدنوا لشركهم ، و لا ان يقصوا ويجفوا لعهدهم فالبس لهم جلبابا من اللين تشوبه ، بطرف من الشدة و داول لهم بين القسوة و الراءفة ، و امزج لهم بين التقريب و الادناء و الابعاد و الاقصاء ان شاء الله .

پرهيز از بدرفتارى با مردم
اما بعد. دهقانان شهر تو، از رفتار خشن و سخت دلى تو شكايت كرده اند كه آنان را خوار شمرده و بر آنان ستم كرده اى نگريستم و ديدم كه چون مشرك اند سزاوار آن نيستند كه به خود نزديكشان سازى ، و چون با ما پيمان بسته اند نشايد كه آنان را دور سازى يا برايشان جفا نمايى . پس براى آنان جامه اى از مدارا، تواءم با اندكى درشتى بر تن كن و با آنان رفتارى آميخته از نرمى و شدت داشته باش ، گاهى آنان را به خود نزديك ساز و گاهى از خود دور دار، اگر خدا خواهد.

و انى اقسم بالله قسما صادقا، لئن بلغنى انك خنت من فى ء المسلمين شيئا صغيرا او كبيرا لاشدن عليك شدة تدعك قليل الوفر، ثقيل الظهر ضئيل الامر، و السلام .

پرهيز از خيانت در بيت المال
به خدا سوگند مى خورم ، سوگندى راست كه اگر به من خبر رسيد كه در غنائم مسلمانان به اندك و يا بسيار، خيانت كرده اى چنان بر تو سخت گيرم كه تهيدست شوى و هزينه زندگى بر دوشت سنگينى كند و حقير و خوار گردى ! و السلام .

فادع الاسراف مقتصدا و اذكر فى اليوم غدا و امسك من المال بقدر ضرورتك وقدم الفضل ليوم حاجتك .
اترجو ان يعطيك (يؤ تيك ) الله اجر المتواضعين و انت عنده من المتكبرين !و تطمع - و انت ممترع فى النعيم ، تمنعه الضعيف و الارملة - ان يوجب لك ثواب المتصدقين ؟ و انما المرء مجزى بما اسلف ، و قادم على ما قدم ، و السلام .

سفارش به اعتدال و ميانه روى
اسراف را رها كن و ميانه رو باش ، امروز در انديشه فردايت باش از مال به مقدار نيازت نگهدار، و زيادى آن را براى روز نيازمندى خود روانه ساز.
آيا اميد آن دارى كه خداوند ثواب فروتنان رابه تو بخشد در حالى كه تو نزد او از متكبران هستى ؟! آيا در حالى كه غرق در ناز و نعمتى و از كمك به افتادگان و بيوه زنان دريغ ميدارى ، طمع در آن بسته اى كه ثواب صدقه دهندگان را به تو دهند. آدمى را به آنچه پيشاپيش فرستاده اجر دهند، و به آنچه از پيش فرستاده درآيد. والسلام .

و كان عبدالله يقول : ما انتفعت بكلام بعد كلام رسول الله صلى الله عليه و آله ، كانتفاعى بهذا الكلام !.
اما بعد فان المرء قد يسره درك ما لم يكن ليفوته ، و يسوءه فوت ما لم يكن ليدركه فليكن سرورك بما نلت من آخرتك وليكن اسفك على ما فاتك منها و مانلت من دنياك فلا تكثر به فرحا و ما فاتك منها فلا تاءس عليه جزعا وليكن همك فيما بعد الموت .

ابن عباس مى گفت : پس از كلام رسول خدا صلى الله عليه و آله از هيچ سخنى به اندازه اين سخن سود نبردم .
سفارش به آخرت گرايى
اما بعد انسان را گمراهى دست يافتن به چيزى كه برايش مقدر بوده شادمان مى كند، و گاه از دست دادن چيزى كه رسيدن به آن برايش مقدر نبوده اندوهگين مى سازد پس بايد به خاطر آن آنچه از آخرت به آن رسيده اى شادمانى كنى ، و به خاطر آنچه از آخرت از دست داده اى اندوهگين شوى ، به آنچه از دنيا به آن مى رسى چندان شادى مكن ، و به آنچه از دنيا از دست مى دهى ، چندان غمگين مشو و بايد تلاشت براى پس از مرگ باشد.

وصيتى لكم : ان لاتشركوا بالله شيئا؛ و محمد صلى الله عليه و آله فصلا تضيعوا سنته اقيموا هذين العمودين ، و اوقدوا هذين المصباحين و خلاكم ذم !
انا بالاءمس صاحبكم ، واليوم عبرة لكم و غدا مفارقكم ان ابق فانا ولى دمى و ان افن فالفناء ميعادى ، و ان اعف فالعفولى قربة و هو لكم حسنة ، فاعفوا: الا تحبون ان يغفر الله لكم .
و الله ما فجاءنى من الموت وارد كرهته ، ولاطالع انكرته ؛ و ما كنت الا كقارب ورد، وطالب وجد؛ و ما عند الله خير للابرار.
اقول : و قد مضى بعض هذا الكلام فيما تقدم من الخطب الا ان فيه هاهنا زيادة اوجبت تكريره .

پندهاى جاويدان
شما را سفارش مى كنم كه چيزى را شريك خدا نسازيد، و سنت محمد صلى الله عليه و آله را ضايع نكيند. اين دو ستون را بر پا داريد، و اين دو چراغ را همواره روشن نگاه داريد كه در اين صورت هرگز سرزنش بر شما نباشد.
من ديروز همنشين شما بودم ، و امروز براى شما مايه عبرتم ، و فردا از شما جدا مى شوم . اگر زنده بمانم خود اختياردار خونم هستم ، و اگر بميرم مرگ وعده گاه من است . اگر (قاتل خود را) ببخشم بخشيدن براى من مايه تقرب ، و براى شما نيكى است . پس عفو كنيد آيا دوست نداريد كه خداوند شما را بيامرزد؟ (نور / 22).
به خدا سوگند با مردن چيزى كه آن را ناخوش دارم به سراغم نخواهد آمد و چيزى را كه نشناسم ، بر من پديدار نخواهد شد. بلكه همچون جوينده آب باشم ، كه ناگهان به آب رسيده ، و طالب متاعى كه به آن دست يافته (و آنچه نزد خداست براى نيكان بهتر است ) (آل عمران /198).
مؤ لف : بخشى از از اين كلام پيش از اين (در سخن 149) گذشت ، اما در اينجا اضافه اى بود كه تكرارش را لازم مى نمود.