2 ـ اخلاق مسافرت

يكى از مسائل مهم سفر انتخاب همسفر خوب و رعايت اخلاق و آداب معاشرت با همسفران است. زائر قبل از سفر بايد همسفر صالح، امين، پرهيزكار، دانا، دلسوز و خوش خلق انتخاب كند و يا در بين همسفران چنين فردى را برگزيند كه مددكار او در امور معنوى و همكار او در سفر باشد.
مردى خدمت رسول اكرم ـ ص ـ آمد و گفت: مرا توصيه اى فرماييد كه از آن بهره گيرم. حضرت توصيه هايى فرمودند كه از جمله اين بود: «اَلقِ أخاك بِوَجه منبسط»;(33) «با چهره گشاده با برادرانت برخورد كن.»
و نيز در احوالات آن حضرت آورده اند كه در يكى از سفرهايشان چنين فرمودند: «من كان يسىء الجوار فلا يصاحبن»;(34) «كسى كه در مصاحبت و مجاورت، بد عمل مى كند با ما همراه و همسفر نشود.»
زائران گرامى بايد در معاشرت با همسفران خود تا پايان سفر بردبارى، رفق، مدارا و سازش را پيشه سازند و از ناسازگارى و عصبانيت بپرهيزند و به همسفران در امور معنوى يارى رسانند. از موارد حسن خلق; تحمل كردن ناسازگارى همسفر است كه رسول خدا بدان توصيه فرموده اند:
«ما اصطحب اثنان الاّ كان اعظمهما اجراً و احبّهما الى الله أرفقهما بصاحبه.»
«هر گاه دو نفر با يكديگر همسفر شدند آن كس كه با ديگرى رفق و مدارا را پيش گيرد نزد خدا محبوب تر و پاداشش عظيم تر است.»

ب ـ احترام متقابل

همسفران در هر پايه و جايگاهى كه هستند بايد بدور از امتيازات و عناوين خاص خود، احترام يكديگر را نگهدارند و صميميت و رفاقت را پيشه كنند و در نشستن و برخاستن و سوار و پياده شدن به اتومبيل و غذا خوردن و انتخاب جا و مكان استراحت در اتاق، خيمه هاى منا و عرفات و ساير موارد، ديگران را بر خود مقدم دارند و با چشم برترى به خود ننگرند.

اميرالمؤمنين على ـ ع ـ مى فرمايد

«لا تصحبنّ فى سفر مَن لا يرى لك من الفضل عليه كما ترى له عليك»;(36) «با كسى كه براى تو احترام قائل نيست، آنگونه كه تو بدو احترام مى گذارى، در سفر مصاحبت نكن.»

ج ـ صبر و تحمل

حجاج گرامى بايد بدانند كه امكانات رفاهى سفر مانند وطن نيست، گرمى هوا، خستگى راه، پياده روى، بخصوص در منا و مشعر و بى خوابى در ايام حج، كمبود جا و ازدحام جمعيت و مشكل رساندن تداركات و ترافيك وسائل نقليه و كاستى هايى كه طبيعى اين سفر است و ساير عوامل، گاه مى شود زائر را از حال عادى خارج ساخته و صبر و حوصله او را محدود مى كند. گاه با مدير گروه، گاه با خدمه، گاه با همسفران و هم اتاقى ها به مشاجره و درشت گويى مى پردازد. احياناً برخوردهايى نامناسب رخ مى دهد. نگارنده خاطره بسيار تلخى را بياد دارد كه ذكر آن براى اعتبار و تنبّه بى تناسب نيست:
هنگام بازگشت از حج، كه زائر يك ماه تمرين عبادت و رياضت وصبر كرده و مى بايست الگوى اخلاقى و انسانيت شده باشد! در فرودگاه جده هنگام تحويل اثاثيه، نزاع احتمالى زائران بخاطر تقدم و تأخر در صف و نوبت، و فحش و ناسزاگويى يه يكديگر در برابر پليس سعودى و خدمه فرودگاه و ديگر ناظران داخلى و خارجى، چيزى جز شرمندگى در پى نخواهد داشت. حال مؤكداً خاطر نشان مى سازد كه اخلاق و حلم و بردبارى، معيار عمل و قبولى حج و درجه ايمان است، بخصوص در حج ناسزاگويى و جدال و بى ادبى جاى ندارد «فلا رَفَثَ وَلا فُسُوقَ وَلا جِدالَ فِى الْحَجِّ.»
پيامبر اكرم ـ ص ـ مى فرمايد: «أكملكم ايماناً أحسنكم اخلاقاً»; «كاملترين شما از نظر ايمان كسى است كه اخلاقش نيكوتر باشد.» بنابر اين زائر وقتى از خانه خدا برمى گردد، اگر ضعف هايى هم داشته، بايد در رفع و اصلاح آن كوشيده باشد، نه اين كه بر سر مسائل جزئى مانند سوار شدن يا تحويل اثاثيه، و نشستن در اتوبوس و غيره نوبت ديگرى را بگيرد يا اگر كسى كه به عمد يا سهو و بى توجهى نوبت او را گرفت، آنگونه عكس العمل نشان دهد و آبروريزى كند كه به نمونه آن اشاره كرديم.
متأسفانه شيطان همه جا مى كوشد صفاى معنويت را تيره كند و دام خود را بر سر راه بندگان بگستراند، لذا بايد مراقب بود كه تحريك ابليس مؤثر نيفتد و نفس اماره طغيان نكند و چهره اخلاق و ايمان لكه دار نشود. بدانيم كه رنج و مشقت در سفر حج، موجب اجر بيشتر است. در روايات آمده كه امام حسن مجتبى ـ ع ـ بيست بار پياده به حج رفتند در حاليكه مركب هايى همراه داشتند و اين را عامل افزايش اجر مى دانستند.

د ـ مروّت و جوانمردى

در روايات ما از حسن معاشرت و حفظ الغيب همسفران و رفق و مدارا، به عنوان مروت در سفر يادشده كه روايت ذيل نمونه آن است:
قال الصادق ـ ع ـ : «المروءة مُرُوءتان: مروءةٌ فى السفر و مروءة فى الحضر; ... فأما المروءة فى الحضر فتلاوة القرآن و حضور المساجد و صحبة أهل الخير و النظر فى الفقه و أما المروءة فى السفر فبذل الزاد و المزاح فى غير ما يسخط الله و قلّة الخلاف على من صحبك و ترك الرواية عليهم اذا أنت فارقتهم.»
امام صادق ـ ع ـ مى فرمايد: «مروت دو گونه است: مروت در حضر و مروت در سفر. مروت در حضر; عبارت است از: تلاوت قرآن، حضور در مساجد، همنشينى با اهل خير و نظر در فقه و مسائل فقهى. اما مروت در سفر; عبارت است از: بذل و بخشش، مزاح كردن در صورتى كه خدا را به خشم نياورد، مخالفت نكردن با همسفران، و بعد از جدايى پشت سر آنها سخن نگفتن.»

و نيز آن حضرت مى فرمايد:
«ليس من المروءة ان يحدِّث الرجل بما يلقى فى سفره من خير أو شرّ»;(40) «دور از مروّت است كه مرد (پس از جدا شدن از همسفر خود) آنچه را از نيك و بد در سفر ديده بازگو كند.»
ابن اعسم، يكى از شعراى شيعه، در شعر زيبايى ضمن بيان اخلاق سفر گويد:
وليحسن الإنسان فى حال السفر أخلاقه زيادة على الحضر
وليكثر المزح مع الصحب إذا لم يسخط الله ولم يجلب أذى
انسان بايد در سفر اخلاق خود را بيش از وطن نيكو گرداند و با همسفران بسيار مزاح كند به گونه اى كه خدا را خشمگين نسازد و كسى را آزار ندهد.
گروه همسفر، همانند اعضاى يك خانواده اند و بايد در همه احوال از راحت و رنج و رفاه و شدت، به يارى يكديگر بشتابند; بخصوص سالخوردگان و افتادگان و بيماران و ضعفا را مراعات كنند كه اين كار علاوه بر اين كه يك فضيلت اخلاقى است، اجر و ثواب دارد و ارزش حج را بالا مى برد.

پيامبر اكرم ـ ص ـ مى فرمايد

«مَن اعانَ مؤمناً مسافراً فرّج الله كربه و اجاره فى الدنيا و الآخرة من الغمّ و الهمّ و نفّس كربه العظيم يوم يعضّ الناس بأنفاسهم.»
«كسى كه مؤمن مسافرى را يارى رساند خداوند گرفتاريش را برطرف كند و در دنيا و آخرت او را در پناه خود گيرد و از غم و اندوه گرانبار روز قيامت، كه مردم را به هراس مى افكند، رهايى بخشد.»

و در خصوص بيماران مى فرمايد

«اذا كنتم فى سفر فمرض أحدكم فَاقيموا عليه ثلاثة أيّام»;«هرگاه در سفر بوديد و يكى از شما بيمار شد سه روز بخاطر او توقف كنيد.»
هر چند بهداشت و درمان زائر به عهده هيأت پزشكى است، با اين حال بيمار به تفقد و دلجويى و تقويت روحى نياز دارد و دوستان و همسفران نبايد او را تنها بگذارند، بخصوص در انجام اعمال حج كه به همكارى بيشتر نياز است و همراهان بايد توجه داشته باشند و از هر گونه مساعدت دريغ نكنند.

هـ ـ كار كردن در سفر

تداركات سفر حج سنگين است، هر چند در هر گروه خدمه ويژه عهده دار اين مسؤوليت اند اما در عين حال اگر زائر بتواند در كارها تشريك مساعى كند، بسيار پسنديده است، بخصوص آن كه برادران خدمه گاهى از تراكم كار و بى خوابى خيلى خسته مى شوند، كه كمك به آنها در كارها; نظير جمع و حمل اثاث و تميز كردن اتاق استراحت خود يا همكارى در منا و عرفات، مى تواند كمك روحى به اين برادران باشد.
در روايات به كار كردن در سفر تأكيد فراوان شده است. در عصر نبىّ اكرم ـ ص ـ گروهى همسفر شدند، پس از بازگشت از سفر، خدمت آن حضرت عرض كردند: اى رسول خدا، در اين سفر مردى بهتر از فلان شخص نديديم، او روزها روزه مى گرفت و هرگاه در منزلى فرود مى آمديم به نماز مى ايستاد و همچنان مشغول نماز بود تا وقتى كه كوچ كنيم. پيامبر فرمودند: پس چه كسى كارهاى او را انجام مى داد و اسباب آرامش و آسايش او را فراهم مى ساخت؟ پاسخ دادند: ما حوائج او را تأمين مى كرديم. در اين حال پيامبر ـ ص ـ فرمود: «كُلُّكُم افضل منه»;«همه شما بر او برترى داريد.»
هر چند در عصر پيامبر اكرم ـ ص ـ شيوه خدمات بصورت فعلى نبود و همه بايد كار مى كردند تا امور سفر سامان گيرد و آب و غذا و ديگر لوازم فراهم شود و امروز با گذشته فرق دارد، اما در عين حال با توجه به اين حديث و امثال آن، كه از فضيلت كار در سفر سخن مى گويد، به مورد است زائران در صورت لزوم در كارها تشريك مساعى كنند.
در احوالات امام چهارم، حضرت على بن الحسين ـ ع ـ نوشته اند: آن حضرت مسافرت نمى كرد مگر با همسفرانى كه او را نشناسند و با آنان شرط مى فرمود كه از خدمتگزاران آنها باشد و در حوائجشان بكوشد. يكبار با گروهى همسفر شدند كه يكى از آن گروه در خلال سفر، آن حضرت را شناخت و سراسيمه به همراهان گفت: مى دانيد اين آقا كيست؟! گفتند: نه، گفت: او على بن الحسين ـ ع ـ است. همينكه آنان چنين سخنى را شنيدند، از جاى برخاسته و بر دست و پاى آن حضرت بوسه زدند و گفتند:
اى پسر رسول خدا، مى خواستيد ما را به دوزخ افكنيد؟! اگر از دست و زبان ما خطايى سر مى زد براى هميشه هلاك مى شديم، چرا چنين كرديد و خود را معرفى ننموديد؟! امام در پاسخ فرمود: يكبار با كاروانى همسفر شدم، آنها مرا شناختند و بدليل بستگى من با پيامبر، آنقدر به من نيكى كردند كه مستحق آن نبودم، حال ترسيدم شما نيز مانند آنها عمل كنيد، لذا بهتر آن ديدم كه خود را معرفى نكنم.
اين سيره مبارك اهلبيت ـ عليهم السلام ـ است كه بايد زائر آن را مدّ نظر داشته باشد.

و ـ همراهى با همسفر

همسفر را نبايد تنها گذاشت، بويژه در سفر حج كه نياز به انس و همكارى و همگامى دارد. بنابر اين افراد جوان و آگاه كه اين سفر را قبلا طى كرده و به راه و چاه آگاهند، در رفت و آمدها و مسيرهاى پياده، بويژه منا و عرفات و مشعر كه احتمال گم شدن زائر يا بيمار شدن و سرگردانى او بسيار است و براى شخص ناوارد از نظر جسمى و روحى و انجام اعمال، مشكلاتى همراه دارد، مراقب حال همسفر بودن بسيار اهميت دارد و از پاداش و اجر اخروى برخوردار است.

امام صادق ـ ع ـ مى فرمايد

«من صحب اخاه المؤمن فى طريق فتقدمه بقدر ما يغيب عنه بصره فقد أشاط بدمه و اعان عليه.»
«كسى كه در راهى با برادر خود مصاحبت كند و او را رها ساخته و بر او سبقت گيرد تا از نظرش ناپديد شود، به ريختن خون او اقدام كرده و به نابودى اش كمك نموده است.»
حق همسفر و اهميت همراهى با او، تا بدانجاست كه آن را يكى از حقوق ويژه انسانى برشمرده كه حتى اگر همسفر غير مسلمان باشد، اين حق برقرار است.
على ـ ع ـ با مرد ذمّى همسفر شدند، ذمى پرسيد: قصد كجا داريد؟ فرمود: قصد كوفه دارم. بر سر دوراهى رسيدند.
اميرالمؤمنين ـ ع ـ به جاى اين كه طريق كوفه را بپيمايد، وى را همراهى نمود. ذمى گفت: مگر شما قصد كوفه نداشتيد؟ فرمود: چرا. عرض كرد: پس چرا به مقصد خود رهسپار نشديد و راه كوفه را نپيموديد؟ فرمود: مى دانم، ولى تكميل حق مصاحبت به اينست كه همسفر، همسفر خود را با ميل و رغبت مشايعت كند و پيامبر ما، ما را به اين امر فرمان داده است. ذمى گفت: پيامبر شما چنين فرموده؟ فرمود: آرى. ذمى گفت: پيروان اين پيامبر بخاطر همين صفات خجسته اش وى را پيروى كرده اند. گواه باشيد كه من آيين او را پذيرفتم.
و بدين ترتيب يك فرد غير مسلمان به بركت حسن معاشرت امير مؤمنان ـ ع ـ به اسلام رو آورد.
بنابه فرموده امام صادق ـ ع ـ در وصاياى لقمان حكيم به فرزندش در اخلاق و آداب سفر آمده است:
«هرگاه با جمعى سفر كردى با آنان در كار خود و كار آنان به مشورت بپرداز و در چهره آنان بسيار تبسّم كن و بر توشه راه خود كريم و بخشنده باش و چون تو را دعوت كنند اجابت نما و اگر از تو كمك خواستند يارى ده و در سه چيز بر آنان سبقت گير: «سكوت بسيار»، «نماز بسيار» و «سخاوت در زاد و مركب سوارى» خود. و چون از تو گواهى حقى خواستند، گواهى ده و چون مشورت كردند تمام توان فكرى خود را براى ارائه راه صحيح بكار گير، و چون راه پيمايند با آنان همگام شو و چون به كارى بپردازند با آنان در كار مشاركت كن و چون به صدقه يا قرض دادن اقدام كردند تو نيز بذل كن و به آنان كه از تو سالخورده ترند گوش فرا ده و هرگاه به كارى فرا خوانند و يا چيزى خواهند همكارى كن و از مخالفت بپرهيز.»

3 ـ خودسازى در سفر حج

فلسفه شرايع الهى، تربيت انسان كامل است و حج كلاس تهذيب نفس است.
هر يك از مناسك و مشاعر و طى نشيب و فرازهاى اين سفر، گامى است در جهت غناى روحى، سعه صدر و كسب فضائل اخلاقى. حج نور است كه از ظلمت ها به سوى آن بايد گريخت.
امام باقر ـ ع ـ در تفسير آيه مباركه «فَفِرُّوا اِلَى اللهِ» مى فرمايد: «من الظلمة الى الحج»;(49) «به سوى خدا بگريزيد، يعنى: از ظلمت به حج رو آوريد.»
در وصاياى امير مؤمنان ـ ع ـ است: «و ادنى ما يرجع مَنْ اَمَّهُ ان يُغفر له ما سلف»;(50) «كمترين دستاوردى كه زائر از حج مى آورد اين است كه گناهانش آمرزيده شود.» پيامبر اكرم ـ ص ـ در «خطبه غدير» كه پس از بازگشت از حجة الوداع ايراد فرمودند، به مردم چنين خطاب كردند:
«معاشر الناس! حجوا البيت بكمال الدين و التفقّه و لا تنصرفوا عن المشاهد الاّ بتوبة و إقلاع.»
«اى مردم، با دين و فقه كامل حج كنيد و از مشاهد اين سفر برنگرديد مگر با توبه و كنده شدن از گناه.»
سفر حج فرصت بسيار مناسبى است كه اگر زائر ضعف هاى اخلاقى داشت، در اين سفر به رفع آن بكوشد و در حين سفر نيز مراقب دست و زبان و چشم خود باشد و از گناه خوددارى كند. غيبت كسى را ننمايد، بيهوده نگويد، مخصوصاً چشم خود را از نظر به نامحرمان از هر ملّيت و رنگى كه باشند بپوشد. باز بودن صورت زنان در حال احرام آزمايشى است براى مردان كه چقدر تسلّط بر نفس دارند. بنابر اين در آن سرزمين پاك، برادران و خواهران جهات اخلاقى را به دقت رعايت كنند. خواهران در حفظ حجاب مسامحه نكنند. بى توجهى به حجاب و حريم اخلاق اعمال را بى ارزش كرده و سعى و تلاش را بر باد مى دهد.
در اينجا مناسب است به گفتگويى كه امام چهارم ـ ع ـ با شبلى داشتند اشاره كنيم:
امام سجاد، زين العابدين ـ ع ـ در سفر حج شبلى را ديدند وبا وى در چگونگى حج و بهره هاى تربيتى آن سخن گفتند. از اين حديث مفصل مجملى را براى اين مقال برگزيديم; كه زائر گرامى جدّاً توجه كند.
امام فرمود: «آيا وقتى به ميقات رسيدى و لباس دوخته از تن درآوردى و احرام پوشيدى، جامه گناه را كندى و جامه طاعت در بر كردى؟
آيا از ريا و نفاق و بى باكى در شبهات بدرآمدى؟
آنگاه كه محرم شدى، آيا محرمات الهى را بر خود حرام كردى؟
آيا با نيت حج، قيد و بندهاى غير خدا را از گردن برداشتى؟
آيا با نماز احرام و لبيك گفتن، قصد زيارت كردى و تقرب به خدا جستى؟
آيا با لبيك گفتن نيت كردى كه سخن از طاعت حق گويى و از گناه روزه بگيرى؟
با داخل شدن به حرم، نيت كردى كه غيبت مسلمانان را بر خود حرام كنى؟
آنگاه كه به مكه رسيدى با قلب خود نيت خدا را داشتى؟
آيا وقتى طواف كردى و اركان كعبه را لمس نمودى و به سعى پرداختى، بر آن بودى كه به سوى خدا بگريزى؟
آيا با بوسيدن حجر و توقف در مقام ابراهيم و نماز طواف، قصد آن كردى كه بر اطاعت حق، پا برجا باشى و از معصيت او بپرهيزى؟
آيا با نماز در مقام، بينى شيطان را به خاك ماليدى؟ آيا با نوشيدن آب زمزم تصميم گرفتى مطيع حق باشى و چشم از گناه فرو بندى؟
آيا با سعى صفا و مروه خود را در حال خوف و رجا ديدى؟
آيا وقتى به منا رهسپار شدى، قصد كردى كه مردم از دست و زبان و قلب تو در امان باشند؟
آيا با وقوف به عرفات با علم و عرفان حق را شناختى و دانستى كه خدا از نامه اعمال و اسرار درون تو آگاه است؟
با ورود به مشعرالحرام شعار اهل تقوا را پوشش قلب خود ساختى؟
با رمى جمره ابليس را رمى كردى؟

با تراشيدن سر پليدى را از خود طرد كردى؟
آيا با ذبح قربانى، گلوى طمع را بريدى و راه ابراهيم را پيمودى؟»
چنانكه ملاحظه مى كنيم تمام آنچه در سخن امام سجاد ـ ع ـ آمده، اخلاق و تربيت و انسان سازى است و زائر بايد اين تذكرات را از پيش بخاطر بسپارد و در طول حج آن را تمرين كند و با قلبى مصفا كه آن قلب حرم خدا شده باشد و عملى صالح و اندوخته اى براى آخرت خود آهنگ وطن كند.