فمن ثقلت موازينه فاءولئك هم المفلحون ، و من خفت موازينه فاءولئك الذين خسروا اءنفسهم فى جهنم خالدون ⁽⁵⁴⁾ .
كسانى كه ترازوى سنجش اعمالشان سنگين است آنان رستگارانند و آنها كه ترازوى عملشان سبك مى باشد كسانى هستند كه سرمايه خود را از دست داده و در جهنم جاودان خواهند ماند.
بنابراين : گروه اول بى بهره اند، زيرا كه قلب و اعمال آنان در دنيا مطابق با حق نبوده ، و گروه دوم : اهل بهره اند: زيرا كه قلب آنان مداوم به ذكر حق مشغول و اعمال آنان بر اساس حق انجام گرفته بود.
منظور از گفتن و دعا كردن :
منظور از گفتن و دعا كردن در اين آيات اين نيست كه آنان تنها اين خواسته را به زبان جارى مى كنند، بلكه منظور، خواستن به زبان قلب است .
اينكه مى گويند در دنيا به ما نيكى عطا كن ، يعنى منطقشان و حرف دلشان اين است كه جز دنيا و مفاخر دنيوى ذكر و فكرى ندارند.
آها منطقشان اين است ، روش و سيره آنان اين است كه تنها دنيا و لذائذ آنان را مى طلبند و يا تنها خدا را به خاطر آنچه كه او مى خواهد، مى خواهند.
گاهى دو گروهبا هم دعوا مى كنند، گروهى به گروه ديگر مى گويد: حرف شما چيست ؟ يعنى هدف و منطق شما چيست ؟
خلاصه : يك گروه به دنيا مشغولند و منطقشان اين است كه خدايا در دنيا به ما بده ، خواه از راه حلال باشد يا از راه حرام ؛ در منطق آنان سيئه و حسنه مطرح نيست ، آنها فقط مال دنيا را مى خواهند، حال هر طور كه مى خواهد باشد.
اين گروه به ذكر آباء مشغولند و در آخرت بهره اى ندارند.
اما گروه ديگر، به آنچه كه خدا مى پسندد و رضايت دارد، مشغولند، منطقشان اين است كه خدايا دنياى ما را از راه حلال آباد كن و آخرت ما را نيكو گردان ، و ما را مشمول رحمت و عفوت قرار بده و از عذاب دوزخ بازدار.
اين گروه خير دنيا و آخرت را طالبند و به ذكر حق مشغولند و در آخرت بهره مندند.
پس معلوم شد كه منظور از اين خواستن و شدت در ذكر، در همان ذكر قلبى است و ذكر زبان هم بايد با ذكر قلب هماهنگ باشد نه تنها و بيگانه از ذكر قلب .
آيه 4:
الذين آمنوا و تطمئن قلوبهم بذكر الله ، اءلا بذكر الله تطمئن القلوب ⁽⁵⁵⁾ .
آنها كسانى هستند كه ايمان آورده اند و دلهايشان به ياد خدا مطمئن است ، و آگاه باشيد كه دلها با ياد خدا آرامش مى يابد.
در اينجا سخن از آرامش و طماءنينه دل است و دل جز به ياد خدا آرامش ‍ نمى يابد و طماءنينه دل بدون ذكر الله )) محال است .
حالاقلب با كدام ذكر مطمئن و آرام مى شود؟ آيا با ذكر لسانى يا باذكر قلبى اين طماءنينه حاصل مى شود؟
در جواب بايد گفت : عمده اين است كه قلب با ذكر قلبى آرامش مى يابد و مطمئن . شود. انسان اگر الفاظى را بر زبانش جارى كند، قلبش تسكين نمى يابد؛ مگر اينكه قلب معانى آن الفاظ را بداند و آن الفاظ به دل عرضه شده باشند، و دل هم به آنها ايمان و گرايش داشته باشد.
پس قلب به ذكر قلبى آرامش مى يابد، و تا قلب متذكر و متوجه نباشد، زبان طماءنينه و آرامش نخواهد آورد.
چه زيبا فرمود سرور شهيدان حضرت حسين بن على (عليه السلام ):
الهى انك تعلم وان لم تدم الطاعة منى فعلا جزما فقد دامت منى محبة و عزما⁽⁵⁶⁾
خدايا زبانم هميشه گوياى حمد و ثناى تو نيست و موجهاى گرايش به سوى تو را در درون خويش موقت مى بينم ، ولى آنچه باعث آرامش خاطر من مى باشد، اين است كه در نهانگاه دلم سرمايه كلانى از محبت تو اندوخته ام .
آيه 5:
اذهب اءنت واءخوك بآياتى ولا تنيا فى ذكرى ⁽⁵⁷⁾ .
تو و برادرت با آيات من به سوى فرعون برويد و در ياد و ذكر من كوتاهى نكنيد. در اين جا خداوند سبحان موسى و برادرش هارون را مخاطب قرار داد و به آنها دستور داد تا با آيات و معجزات او به نزد فرعون بروند، فرعون كه طغيان كرده است و با او به نرمى سخن گويند، شايد كه متذكر شود، يا از خدا بترسد.
خداوند در اين حركت به آنان دستور مى دهد كه در ياد من كوتاهى و سستى نورزيد.
آرى ياد خداست كه آنان را در انجام وظايفشان و تحمل سختى هاى مسؤ وليت بزرگشان تقويت مى كند و استقامت مى بخشد.
حال اين ذكر، ذكر قلبى است يا لسانى است ؟
منظور از اين ذكر را بعضى از مفسرين ايمان به خدا دانستند كه ما كارى به بحثهاى گسترده مفسرين نداريم ، ولى آنچه كه از جمع آنها مى يابيم ، عرضه مى داريم :
انسانى كه مى خواهد به مقابله مرد حاكم و زورمند متكبرى برود، و با آن همه خطر مواجه شود، احتياج به قلبى مطمئن و آرام دارد تا در برابر هيچ خطر و حادثه اى نلرزد، بلكه آرام و مطمئن باشد.
حال چه انسانى در برابر خطرات حوادث جهان احساس خطر نمى كند؟
آن كسى كه دلى مطمئن دارد و آن دلى مطمئن است كه به مركز قدرت وابسته و مرتبط باشد، دلى كه به ياد حق سرگرم باشد، صاحبان چنين دلى از هيچ چيز نمى ترسند و هيچ چيز نمى تواند آنها را مرعوب كند.
و دل هم ببه ذكر قلبى مطمئن مى شود و در برابر خطرات و غير خدا... آرام و مطمئن مى گردد، لذا پيروز است .
پس مراد از ذكر حق ، ذكر قلبى است ، زيرا ذكر زبانى در برابر چنين خطرى و حمل چنين مسئوليتى كارساز نيست - البته ذكر زبان هم كارآئى دارد به شرط توجه قلب .
يعنى ، عامل موثر طماءنينه دل است كه به ذكر قلب حاصل مى شود.
اين بود بحث ما از ديدگاه قرآن ، البته آيات ديگرى هم در اين مورد وجود دارد كه ما به همين اندازه اكتفا كرده و انشاء الله در مباحث آينده از آن آيات استفاده مى كنيم .
اينك به ذكر روايت مى پردازيم :
سخنان معصومين
1 - رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم ) فرمودند:
لما اءسرى بى الى السماء دخلت الجنة فراءيت فيها قيعانا بقعا من مسك وراءيت فيها ملائكة يبنون لبنة من ذهب ولبنة من فضة و ربما اءمسكوا، فقلت لهم : ما بانكم ربما اءمسكتم ؟ فقالوا: حتى تجيئنا النفقة ، قال : و ما نفقتكم ؟ قالوا: قول المومن : سبحان الله والحمدلله و لا اله الا الله والله اءكبر فاذا قالهن بنينا واذا سكت و اءمسك اءمسكنا⁽⁵⁸⁾ .
فرمود: وقتى به آسمان برده شدم ، و داخل بهشت گرديدم ، در آن جا بيابانهائى و قطعه زمينهائى از مشك ديدم ، و در آن جا فرشتگانى ديدم كه با خشتى از طلا و نقره بنا مى گذاشتند، و بسا دست از كار مى كشيدند، به آنان گفتم : چرا گاهى بنا مى گذاريد وگاهى دست نگاه مى داريد؟ گفتند: تا مصالح كار برسد، گفت : مصالح شما چيست ؟ گفتند: اين است كه مومن بگويد: سبحان الله والحمدلله ولا اله الا الله والله اكبر. هر وقت او اينها را گفت بنا مى گذاريم ، و هر وقت ساكت شد، ما هم امساك مى كنيم .
2 - رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم ) فرمود:
لما اءسرى بى مربى ابراهيم (عليه السلام ) فقال : مر امتك اءن يكثروا من غرس الجنة ، فان اءرضها واسعة و نربتها طيبة ، قلب : وما غرس الجنة ؟ قال : لا حول ولا قوة الا بالله ⁽⁵⁹⁾ .
وقتى كه به آسمان برده شدم ، ابراهيم (عليه السلام ) به نزد من آمد و گفت : امت خود را امر كن كه از كشت بهشت زياد بكارند، چونكه زمينش با وسعت و خاكش طيب و نيك است .
گفتم : كشت بهشت چيست ؟ گفت : لا حول ولا قوة الا بالله .
3 - و همچنين روايت شده است كه رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم ) فرمود:
من قال لااله الا الله ، غرست له شجرة فى الجنة من ياقوت حمراء منبتها فى مسك اءبيض ، اءحلى من العسل واءشد بياضا من الثلج ، و اءطيب ريحا من المسك ، فيها اءمثال ثدى الاءبكار، تعلو عن سبعين حلة ⁽⁶⁰⁾ .
هر كس بگويد لااله الا الله براى او درختى از ياقوت سرخ در بهشت كاشته مى شود اين درخت در ميان مشك سفيد روئيده ، از عسل شيرين تر، از برف سفيدتر، از مشك خوشبوتر، و مانند دختران باكره داراى پستان است كه از زير هفتاد حله برآمدگى از نمايان و پديدار است .
4 - عن اءبى عبدالله (عليه السلام ) قال : ثمن الجنة لا اله الا الله والله اءكبر ⁽⁶¹⁾ .
حضرت صادق (عليه السلام ) فرمود: بهاى بهشت ، گفتن : لااله الا الله والله اءكبر است .
5 - عن اءبى عبدالله (عليه السلام ) قال من قال فى كل يوم : لااله الا الله حقا حقا، لااله الا الله عبودية ورقا، لااله الا الله ايمانا و تصديقا، اءقبل الله عليه بوجهه ولم يصرف وجهه عنه حتى يدخل الجنة ⁽⁶²⁾ .
حضرت صادق (عليه السلام ) فرمودند:
هر كس در هر روز بگويد لااله الا الله حقا... خداوند به او روكند و از او رو برنگرداند تا به بهشت رود.
البته در اين موردها روايات زياد است وما ان شاء الله در مباحث آينده به مناسبت از آنها استفاده خواهيم كرد.
اما آيا با همين به زبان آوردن اين اذكار، نتايج بيان شده ، حاصل مى شود و ما بايد به همين گفتن ها و به زبان آوردنها اكتفا ورزيم و بس ؟
مسلما غير از اين است ، مگر ممكن است خداوند قيل وقال را بنگرد و هر كسى با هر دلى گفت لااله الا الله او را به بهشت ببرد؟
مگر دل پر از از نفاق ودل پر از اخلاص يك سخن دارند و يك نتيجه ؟ مگر آن گوينده لااله الا الله كه عمل خدا پسندانه ندارد با آنكه مى گويد و عمل مى كند يكى هستند و به يك جامسكن مى گزينند؟
براى پاسخ به اين مگرها، توجه شما را به سخنان معصومين جلب مى كنيم :
6 - حضرت اميرالمومنين (عليه السلام ) در جواب سوال ابن الكواء كه گفته بود:
كم بين موضع قدمك الى عرش ربك ؟
يعنى : از جاى قدم تو تاعرش پروردگارت چقدر است ؟
حضرت در جواب فرمود:
من موضع قدمى الى عرش ربى ، اءن يقول قائل مخلصا: لااله الا الله .
يعنى : ايقدر است كه گوينده اى با اخلاص بگويد: لااله الا الله .
7 - قال رسول الله (صلى الله عليه و آله و سلم ):
من قال سبحان الله غرس الله بها شجرة فى الجند، ومن قال الحمدلله غرس الله بها شجرة فى الجنة ، ومن قال لااله الا الله غرس الله بها شجرة فى الجنة ، ومن قال الله اءكبر عرس الله بها شجرة فى الجنة .
فقال رجل من قريش : يا رسول الله ان شجرنا فى الجنة لكثير.
قال : نعم ، ولكن اياكم اءن ترسلوا عليها نيرانا فتحرقوها، وذلك ان الله عزوجل يقول : يا اءيهاالذين آمنو اءطيعواالله واطيعوا الرسول ولا تبطلوا اءعمالكم ⁽⁶³⁾ .
رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم ) فرمودند:
هر كس بگويد: سبحان الله ، خداوند با آن درختى در بهشت براى او مى كارد، و هر كس بگويد: الحمدلله خداوند با آن ، برايش در بهشت درختى مى كارد، و هر كس بگويد لااله الا الله خداوند با آن ، در بهشت درختى برايش مى كارد، و هر كس بگويد الله اءكبر، خداوند با آن ، برايش در بهشت درختى مى كارد.
سپس مردى از قريش گفت :
يا رسول الله پس درخت ما در بهشت زياد است .
رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم ) فرمودند: بله ، ولى مبادا كه آتشهائى به آنها بفرستيد و آنها را بسوزانيد، و همين است كه خداوند عزوجل مى فرمايد:اى كسانى كه ايمان آورده ايد اطاعت كنيد خدا را و رسول خدا را و تباه مسازيد اعمالتان را.
8 - عن اءبى عبدالله (عليه السلام ) قال : من قال لااله الا الله من غير تعجب خلق الله منها طيرا، يرفرف على راءس صاحبها الى اءن تقوم الساعة ...⁽⁶⁴⁾ .
امام صادق (عليه السلام ) فرمودند:
هر كس بدون عجب و خود پسندى بگويد: لااله الا الله خداوند از آن پرنده اى خلق مى كند كه در دور سر صاحب خود بال مى زند و حركت مى كند تا وقتى كه رستاخيز به پا شود و پيوسته به سود گوينده اش ذكر خدا مى گويد.
9 - از رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم ) روايت شده كه فرمودند:
هو قول الرجل سبحان الله والحمدلله ولااله الا الله والله اءكبر، اذا قالها العبد عرج بها الملك الى السماء فحيا بها وجه الرحمان فاذا لم يكن له عمل صالح لم يقبل منه .
آنگاه كه بنده اى بگويد: سبحان الله والحمدلله ، ولا اله الا الله والله اءكبر ، فرشته اى آنها را به آسمان مى برد و به پيشگاه خداوند رحمان تبريك مى گويد، ولى آنگاه كه براى او عمل صالحى نبوده باشد از او قبول نمى شود.
آرى ، ذكر را بايد خالصانه بر زبان آورد، آن كس كه مى خواهد به يگانگى خداوند شهادت دهد و بگويد لااله الا الله ، بايد روحى خالص و قلبى سرشار از محبت به خدا داشته باشد، نه قلبى آكنده از ريا، ونفاق وشرك ...
بايد همچون اميرالمومنين (عليه السلام ) ذكر گفت و شهادت داد:
واءشهد اءن لااله الا الله شهادة يوافق فيها السر الاعلان ، والقلب اللسان ⁽⁶⁵⁾ .
وشهادت مى دهم به اينكه بجز او خدائى نيست ، شهادتى كه در آن پنهان و آشكار و دل و زبان موافقت دارند.
واءشهد اءن لااله الا الله وحده لا شريك له ممتحناء اخلاصها معتقدا مصاصها⁽⁶⁶⁾ .
و شهادت مى دهم بر اينكه نيست خدائى بجز او و تنها كسى است كه براى او شريكى نيست ، و اين گواهى از روى اخلاص و راستى مى باشد.
آرى كسى كه توحيدش برپايه اخلاص استوار است ، آيا كسى كه بدون اخلاص ، خدا را مى خواند، به جايى مى رسد؟ كسى كه در دلش غير خدا مسكن دارد و افسارش را به دست گرفته ، مى تواند ذكر خدا گويد و بالا رود؟ جز اينكه قلب ، خالص و متذكر شود، تا ذكر زبان كارساز گردد.
فادعوه مخلصين له الذين ⁽⁶⁷⁾
او را در حالى كه در دين براى او اخلاص مى ورزيد بخوانيد.
اءلالله الذين الخالص ⁽⁶⁸⁾
بدنيد دين خالص از آن خدا مى باشد.
آنكس كه دين خالص مى خواهد بايد رابطه اش با صاحب و مالك دين خالص باشد.
واءقيموا وجوهكم عند كل مسجد وادعوه مخلصين له الذين ⁽⁶⁹⁾ .
آرى ، بايد در هنگام عبادت دل متوجه خدا باشد و زبان سخن دل را جارى كند و هماهنگ با دل ، ذكر خدا گويد.
توجه دل و ديده را از غير خدا منقطع سازد و خدا را در حاليكه خالص در دين اوست بخواند و اطاعت و اطاعت كند، ذكر زبان بايد خالص باشد و به عمل آيد، نه تنها در ميدان حرف باشد، بلكه از وادى حرف به عمل آيد و به زبان عمل هم بگويد لااله الا الله و سراسر وجودش ندار لااله الا الله سردهد و به خدا محبت و عشق ورزد.
اگر على (عليه السلام ) مى فرمود: (در دعاى كميل )
واجعل لسانى بذكرك لهجا.
به دنبالش مى فرمود:
وقلبى لحبك متيما.
و يا اينكه خداوند به عيسى (عليه السلام ) فرمودند:
يا عيسى ، اءحى ذكرى بلسانك ، وليكن ودى فى قلبك ⁽⁷⁰⁾ .
اى عيسى ، بازبانت مرا ياد كن و در قلبت مرا دوست بدار.
و چنانچه ذكر شد امام حسين (عليه السلام ) در دعاى عرفه فرمودند:
الهى انك تعلم و ان لم تدم الطاعة منى فعلا جزما فقد دامت منى محبة وعزما.
حال به رواياتى در مورد ذكر قلبى توجه فرمائيد:
10 - عن اءبى عبدالله (عليه السلام ) قال : قال الله عزوجل لموسى : اءكثر ذكرى بالليل والنهار و كن عند ذكرى خاشعا، وعند بلائى صابرا، واطمئن عند ذكرى ، واعبدنى ولا تشرك بى شيئا، الى المصير،، يا موسى اءجعلنى ذخرك وضع عندى كنزك من الباقيات الصالحات ⁽⁷¹⁾ .
حضرت صادق (عليه السلام ) فرمود: خداى عزوجل به موسى (عليه السلام ) فرمودند: در شب و روز مرا بسيار ياد كن و هنگام ذكر من خاشع باش ، و به هنگام بلايم صابر و شكيبا باش ، و پيش از ذكر مطمئن و آرام باش ‍ و مرا بپرست و عبادت كن و چيزى را شريك من قرار مده ، بازگشت به سوى من است .
اى موسى ، مرا ذخيره خودساز، وگنج كردارهاى شايسته و پاينده خود را به من بسپار.
اكنون بايد گفت : كه اين كدام ذكر است كه انسان را تثبيت مى كند، او را در بلايا و شدايد شكيبا مى كند؟ و در هنگام ذكر مطمئن و آسوده خاطر مى گرداند؟
همانگونه كه گذشت ، دل باياد حق آرامش مى يابد؛ آن هم ياد قلبى ، پس ‍ ذكر قلب است كه انسان را استقامت و اطمينان مى بخشد و از لرزش او در برابر حوادث جلوگيرى مى كند و حالت آسودگى و آرامش به او مى بخشد، لذا آدمى با ذكر قلب مطمئن مى شود و خود را به خدا مى سپارد.
11 - عن اءبى عبدالله (عليه السلام ) قال : فيما ناجى الله به موسى (عليه السلام ) قال : يا موسى لااله الا الله تنسنى على كل حال ، فان نسيانى يميت القلب ⁽⁷²⁾ .
امام صادق (عليه السلام ) فرمود، در آنچه خدا با موسى مناجات كرد، فرمود: اى موسى مرا در هيچ حالى فراموش مكن ، كه فراموش كردن من ، دل را مى ميراند.
دل به ياد حق زنده است :
آنچه كه دل را زنده نگه مى دارد ذكر خداست .
وبذكرك عاش قلبى .
ذكر براى انسان مومن حيات است ، وعدم آن برايش مرگ است . او باياد حق زندگى مى كند، و هر لحظه كه از ياد او غافل شد، ديگر خود را زنده نمى داند، و به همين خاطر مى نشيند و مى نالد ومغفرت مى طلبد.
حال ، اين ذكر زنده كننده ، كدام ذكر است ؟، كه اگر فراموش شود قلب مى ميرد؟.
آيا آنان كه دائم بر زبانشان ذكرى نيست دل مرده اند، و آنان كه دائم ذكرى بر زبانشان جارى است زنده دلند؟
مسلما چنين نيست ، البته چه بسا زنده دلى كه جز ذكر خدا بر زبان نداشته باشد، كه ندارد، او سخن لغو و بيهوده نمى گويد هر چه مى گويد از خدا و براى خدا مى گويد؛ اما نمى شود گفت آن انسان كه لب نمى جنباند مرده دل است ، البته انسان مرده دلى هم هست كه اصلا زبانش به ذكر حق گويا و ماءنوس نيست . پس معيار، لب جنباندن نيست ، بلكه قلب حاضر و ذاكر بودن است ، ومنظور از اين ذكر حيات بخش كه عدمش مرگ دل است ، ذكر قلب است .
12 - عن اءبى عبدالله (عليه السلام ) قال : قال الله عزوجل : من ذكرنى سرا ذكرته علانية ⁽⁷³⁾ .
حضرت امام صادق (عليه السلام ) فرمود: خداى عزوجل فرموده :
هر كس كه مرا در نهان ياد كند، من او را آشكارا ياد كنم .
منظور از ذكر درنهان ، ذكر در قلب است . اگر چه بر اين هم اطلاق مى كند كه انسان خدا را در قلبش ياد كند و از غير او منقطع گردد، و گفته اند كه منظور از علانية ، همان روز قيامت است ، كه خداوند در آن روز يك عده را فراموش ‍ وعده اى را ياد مى كند، البته منظور از اين فراموشى ، اين نيست كه خداوند چيزى را ازياد مى برد و فراموش مى كند (استغفر الله ) نه ، بلكه منظور از نظر دور داشتن است .
13 - قال اءميرالمومنين (عليه السلام ) من ذكر الله عزوجل فى السر فقد ذكرالله كثيرا، ان المنافقين كانوا يذكرون الله علانية ولا يذكرونه فى السر، فقال الله عزوجل : يرائون الناس ولايذكرون الله الا قليلا⁽⁷⁴⁾ .
امام على (عليه السلام ) فرمودند:
هر كس خداى عزوجل را در نهان ياد كند، پس او بسيار ذكر خدا كرده است ، زيرا شيوه منافقين اين بود كه آشكارا ذكر خدا مى كردند ولى در نهان ذكر خدا نمى كردند، پس خداوند عزوجل فرمودند:
منافقان به مردم خودنمائى كنند و جز اندك از خدا ياد نمى كنند.⁽⁷⁵⁾
در اينجا حضرت امير (عليه السلام ) بسيار جالب فرمودند: كه خدا را در قلب خويش ياد كنيد. زيرا كه ذكر كثير، همين ذكر خدا در دل مى باشد، ذكر در دل است كه كثيرا فى نفس است .
اگر چه گفته شد: معمولا كثرت و قلت را به امور لفظى نسبت مى دهند، ولى در اينجا منظور از قلب و كثرت ، كميت نيست ، رقم نيست ، بلكه منظور كيفيت در دل است كه دل چقدر به ياد خداست .
آنگاه حضرت به معرفى مومن و منافق مى پردازند: كه مومن در دل بسيار ياد خدا مى كند ولى منافق در زبان ، آن هم ظاهرا و در حضور مردم . او براى خدا ذكر نمى گويد، بلكه براى شكار مردم و جذب آنان به طرف خود ذكر مى گويد، اين ذكر گفتن ، خود دامى است براى ربودن مردم .
منافق تا در حضور مردم است زبانش ذكر مى گويد و تامردم نيستند، ديگر ذكرى ندارد او با جدائى از مردم ، از ذكر هم جدا مى شود، پس اين ذكر كه بدون رابطه ذكرى با خداست ، ذكر بسيار قليل است ، هر چقدر هم كه زياد باشد، بازكم است چون از مرز دنيا بيرون نمى رود، زيرا كه ذكر اينها براى دنياست ، چون دل اينها وابسته به دنياست ؛ دل به هركجا كه وابسته است ، ذكرش براى همانجاست ؛ دل هر كس ‍ آنجاست كه گنجش آنجاست ؛ گنج منافق در حصار دنياى مادى است ، دلش هم در همين حصار است و ذكرش هم در همين جا و براى همين جا است .
از حضرت عيسى (عليه السلام ) روايت شده است كه فرمود:
بحق اءقول لكم : ان قلوبكم بحيث تكون كنوزكم ولذلك الناس يحبون اءموالهم وتثوق اليها اءنفسهم ، فضعوا كنوزكم فى السماء حيث لاياكلها السوس ولا ...⁽⁷⁶⁾ .
پس فرمودند حق مى گويم به شما: مسلما دل شما در جائى است كه گنج شما در آنجاست و براى اين است كه مردم اموال خود را محبوب مى دارند و نفوسشان مشتاق آنهاست ؛ پس گنج هاى خود را در آسمان بگذاريد، درجائى كه نه كرمى آنها را بخورد و نه دزدى آنها را بدزدد.
انسان مومن ذخيره اش خداست و گنجش را نزد خدا بوديعت نهاده ؛ پس ‍ دلش هم پيش خدا و مشتاق خداست ، ذكر خدا در دلش پرتوافكنده و جز خدا و سخن حق ، چيزى بر زبان جارى نمى كند.
تذكر چند نكته :
چون ذكر منافقين براى دنياست ، قليل است ، چون دنيا قليل است .
فما متاع الحياة الدنيا فى الاخرة الا قليل ⁽⁷⁷⁾ .
متاع زندگى دنيا دنيا در مقام آخرت جز متاعى اندك ، چيزى نمى باشد.
اما انسان مومن ذكر خدا در دل دارد و دل را ماءواى خدا قرار داده ، لذا ذكرش ‍ كثير است ، كثيرا فى نفس است .
حضرت در اين روايت فوق مومن ومنافق را در كثرت وقلت از نظر رقم ندانسته است بلكه از نظر قلب و زبان ، ظاهر و باطن ، سر وعلن بيان داشته است . يعنى منافق زبانش ذاكر است و باطنش غافل ، اما مومن باطنش ذاكر وظاهرش عامل است ، او چه مردم باشند چه نباشند خود را در حضور خدا مى داند، و براى آنكه هميشه در حضور اوست ذكر مى گويد: چنانكه منافق براى آنكه در حضور مردم است ذكر مى گويد و تا در حضور كسى نباشد زبان از ذكر مى بندد، تا مردم رفتند يا او از حضور مردم رفت ، ذكرهم از لبش ‍ مى رود، چون قلبش وابسته به دنيا و منقطع از خداست اما مومن هميشه در حضور خدا است ، لذا هميشه و در همه حال ذاكر و عامل است .
بله ، خيلى ها هستند كه به زبان ذكر مى گويند ولى درونى تاريك و غافل از خدا دارند، در صورتى كه خيلى ها زبان بسته اند در حاليكه درونى روشن و مرتبط با خدا دارند و بازبان دل و عشق سبحان الله مى گويند.
چه زيبا فرمود امام صادق (عليه السلام ):
عن عمرو عن اءبى عبدالله (عليه السلام ) قال : قال لنا ذات يوم : تجد الرجل لايخطى بلام ولا واو خطيبا مصقعا ولقلبه اءشد ظلمد من الليل المظلم ، و تحد الرجل لايستطبع يعبرعما فى قلبه بلساانه وقلبه يزهر كما يزهرالمصباح ⁽⁷⁸⁾ .
عمرو مى گويد، روزى حضرت صادق (عليه السلام ) به ما فرمودند:
مى يابى مردى را چنان خطيب و بليغ ، كه در سخنورى نه لامى ونه واوى خطا نمى كند، خطيبى است زبر دست و شيوا ولى قلبش از ظلمت شب ظلمانى و تاريك ، تاريكتر است ، و همچنين مى يابى مردى را كه نتواند آنچه كه در قلب دارد به زبان آورد، اما قلبش روشن است و مانند چراغ ، نور افشانى مى كند.
به اين دو بيت هم توجه فرمائيد:
1 -