خلاصه بر انسان مسلمان و مؤ من لازم است از اين مال و ثروت چند روزه دنيا بگذرد و صفت بخل را پيشه خود نسازد، بلكه رفتار بزرگان و پيشوايان دينى خود را در جلو چشم خويش قرار دهد، اگر مانند آنان نمى تواند، مختصرى از آن را انجام دهد و چقدر خوب است آدمى كلاه خود را قاضى كند كه مال دنيا براى چيست ، بعد به فايده آن پى برد و جدا بهترين فايده مال صرف كردن آن است در راه خير از قبيل زكات ، خمس و صدقه و ضيافت و مانند آن كه براى هركدام آياتى نازل و روايات و حكاياتى وارد شده است ⁽⁶⁶⁵⁾.
زكات و فوايد آن
خداوند در چندين سوره از قرآن ضمن بيان حكم ((زكات )) ثمرات و فوايد پرداختن زكات را بر شمرده و به كسانى كه از دادن آن امتناع ورزند وعده عذاب داده است ، از جمله فرموده : ((مثل افرادى كه مالهاى خود را در راه خدا به مصرف مى رسانند، مانند حبه اى است كه هفت خوشه دهد در هر خوشه صد دانه باشد و خداوند دوچندان مى كند براى هركه خواهد و پروردگار وسعت دهنده و داناست ⁽⁶⁶⁶⁾)).
همچنين فرموده : ((گمان نكنند البته آنهايى كه بخل مى ورزند به آنچه خداوند از فضل خود به آنها مرحمت فرموده كه آن بر ايشان خير است ، نه ، بلكه شر است به زودى آنچه به آن بخل كرده اند، طوق شود و در گردن آنها افتد در روز قيامت و براى خداست ميراث آسمانها و زمين و پروردگار به آنچه انجام مى دهند با خبر و داناست ⁽⁶⁶⁷⁾)).
و نيز مى فرمايد: ((آنانكه طلا و نقره را جمع مى كنند و آن را در راه خدا صرف نمى كنند، آنها را مژده ده به عذاب دردناك در روزى كه آن طلا و نقره ها را گداخته و سپس با آنها پيشانيها و پهلوها و پشت هاى آنان داغ شود و به آنها گويند اينها، آن چيزهايى است كه براى خود جمع كرديد و اندوختيد پس بچشيد آنچه را كه جمع مى نموديد⁽⁶⁶⁸⁾)).
به آيات ديگر دراين زمينه در ضمن روايات اشاره خواهد شد. البته مراد اين آيات ، زكات و حق واجب است و گرنه خداوند در مقابل صدقه مستحب چنين عذابى نمى كند.
اينكه خداوند كسانى را كه از پرداختن زكات خوددارى نمايند، به تصريح قرآن وعده عذاب داده ، جاى بحث نيست حال چرا از ميان همه اعضا عذاب سه عضو پيشانى ، پهلو و پشت را بيان فرموده ، ممكن است براى اين جهت باشد كه وقتى اغنيا فقراء را مى بينند رو ترش مى كنند و از دادن زكات به آنها پهلو تهى كرده و پشت بر آنها مى نمايند يا اينكه درد اين سه عضو شديدتر از اعضاى ديگر است .
بعضى از دانشمندان در شرح اين حديث ، داستان زير را نقل كرده اند كه : تاجرى هميشه حقوق واجب خود را مى پرداخت و هيچ وقت ذمه او مشغول نبود، روزى مال خود را در يكى از حجرات كاروانسرايى گذاشته بود كه عده اى ستمكار و غارتگر به شهر ريختند و دست تعدى و ظلم به نهب و غارت اموال مسلمين زدند، تا اينكه نايره فساد به همان كاروانسرا رسيد، در آنجا به غارتگرى مشغول گرديدند.
خبر به جناب ((تاجرباشى )) رسيد. گفت : من مال خود را به حصار محكمى نهاده ام دست كسى به آن نخواهد رسيد. قبل از رسيدن دزدان و غارتگران به حجره مرد تاجر، حجره خراب گرديد، غارتگران وقتى به آنجا رسيدند و حجره را خراب ديدند اعتنا ننموده گذشتند.
بعد از آنكه غارتگران از شهر بيرون شدند، مرد تاجر با عده اى به كاروانسرا رفت و مال خود را از زير خاك و آوار حجره خراب بيرون آورد، مردم با تعجب از حقيقت آن سؤ ال كردند. گفت : روايتى از امام موسى بن جعفر (عليه السلام ) به من رسيده است كه : ((به سبب زكات مالهاى خود را حفظ كنيد⁽⁶⁶⁹⁾)).
من زكات مالم را داده و آن را در حصار امن نهاده بودم ، از اين جهت خاطر جمع بودم .
همچنين آورده اند كه مرد تاجرى سفر دريا كرد و او از افرادى بود كه هميشه زكات مال خود را مى داد، در بين راه دريا، كشتى مشرف بر غرق شدن قرار گرفت ، اهل كشتى ناچار بعضى از بارهاى تجار را به جهت سبك شدن كشتى به دريا ريختند و از آن جمله بارى بود كه به اين تاجر تعلق داشت .
تاجر به موجب حديث مذكور هر چند مال خود را تلف شده نمى ديد، در عين حال انگشت حيرت به دندان گرفته بود، زيرا مالى كه به دريا ريخته شود، از بين خواهد رفت .
خلاصه بعد از آنكه خداوند به لطف و كرم خود كشتى را از ورطه طوفان نجات داد، كشتى به ساحل آمد، اهل كشتى اموال خود را بيرون كشيدند، وقتى كشتى بالا آمد، ديدند ريسمان بار مرد تاجر به ميخى گير كرده و همراه كشتى به كنار دريا رسيده . تاجر ايمانش محكم بود محكمتر شد و دلش از اين امر غريب ، تازه تر گرديد.
نتيجه منع زكات
درباره منع زكات و نتايج ناپسند آن روايات بسيار است از جمله از پيغمبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) وارد شده كه : ((از خير و بركت دور است مالى كه زكات آن داده نشود⁽⁶⁷⁰⁾)).
از امام صادق (عليه السلام ) روايت شده كه : ((ضايع و تلف نشد هيچ مالى نه در بيابان و صحرا و نه در دريا مگر آنكه از زكات آن تقصيرى شده و زكات آن داده نشده ⁽⁶⁷¹⁾)).
همچنين از آن بزرگوار نقل شده كه : ((هيچ نيست كه زكات مال خود را داده باشد و از مال او كم شده باشد و هيچ مالى نيست كه منع زكات آن را كرده باشند و آن زياد گردد⁽⁶⁷²⁾)).
از محمد بن مسلم نقل شده كه تفسير آيه ... سيطوقون مابخلوا به يوم القيمه ...⁽⁶⁷³⁾ را از امام صادق (عليه السلام ) پرسيدم ، فرمود: ((اى محمد! هيچ فردى نيست كه از زكات مالش منع كند چيزى را مگر آنكه خداوند آن را در روز قيامت اژدهايى قرار مى دهد و در گردن او مى اندازد و گوشت بدن او را دندان مى گيرد و مى گزد تا از حساب فارغ شود⁽⁶⁷⁴⁾)).
كيفر ترك زكات
از امام صادق (عليه السلام ) روايت شده كه : ((هيچ صاحب ثروتى نيست كه زكات مال خود را ندهد مگر آنكه خداوند محبوس گرداند او را روز قيامت در بيابان هموار و بر او مسلط سازد مارى را كه قصد او كند و وى از دستش گريزان شود. چون بيند كه خلاصى ندارد دست خود را به دهان آن مار دهد، مار هم دست او را مى جود همچنانكه ترب جويده مى شود، سپس بر گردن او طوق شود و آن مضمون گفتار پروردگار است كه فرمود: سيطوقون ما بخلوا....
و نيست هيچ صاحب مالى از شتر يا گوسفند يا گاو كه زكات نداده باشد مگر آنكه روز قيامت خداوند او را حبس كند در صحراى هموارى و بر او پا گذارد هر حيوان سم دارى و بگزد او را هر حيوان صاحب دندانى و نيست هيچ صاحب مالى از نخل يا تاك يا زرع كه زكات آن را ندهد مگر آنكه در روز قيامت طوق گرداند در گردن او خداى تعالى آن زمين يا باغ يا مزرعه او را تا هفت طبقه زمين ⁽⁶⁷⁵⁾.
و باز از آن حضرت نقل شده : ((كسى كه زكات ندهد، در وقت مرگ از پروردگار طلب بازگشت مى نمايد و اين سخن خداوند بزرگ است در قرآن كه : يا رب ! مرا به دنيا برگردان ، شايد عملى نيكو انجام دهم در آنچه ترك كرده ام ⁽⁶⁷⁶⁾ (يعنى تا زكات مال خود را بدهم و مرحمى روى جراحات بيچارگان بگذارم ))).
همچنين از آن بزرگوار روايت شده كه : ((خداوند محشور مى فرمايد عده اى از مردمان را از قبرها به گونه اى كه دست آنها بر گردنشان بسته شده چنانكه نتوانند به اندازه سرانگشت از زمين چيزى بردارند، همراه آنها فرشتگانى باشند كه آن ها را سرزنش كنند؛ سرزنش سختى و گويند اين جماعت كسانى هستند كه از خير بسيار، خير اندك را ندادند؛ اين جماعت آن كسانى مى باشند كه خداى تعالى مال به آنها عطا كرد و آنها حق خداوند متعال را كه در اموالشان بود، ندادند⁽⁶⁷⁷⁾)).
از پيغمبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) نقل شده كه : ((روزى آن حضرت در مسجد پنج نفر را از ميان مسلمانان ، بلند كرد و بيرون نمود و فرمود: از مسجد ما بيرون رويد، در آن نماز نخوانيد در حالى كه زكات نمى دهيد⁽⁶⁷⁸⁾)).
نگارنده گويد: چه اندازه خوب است انسان قبل از آنكه دنياى غدار را وداع نمايد فكرى به حال خود كند، از نعمتهاى الهى استفاده نمايد، از مال و عطاياى پروردگار در راه خدا صرف و انفاق كند، قبل از آنكه چنگال مرگ به رگ و پوست او فرو رود، كارى انجام دهد تا آنكه محتاج به گفتن : رب ارجعون ...؛ نگردد و خود را چنين فرض كند كه او از اين دنيا رخت بربسته و از خداوند مسئلت برگشت به دنيا را كرده ، رحمت و لطف خداوند او را به دنيا مراجعت داده ، آيا نبايد به قول خود عمل كند و به عهد خويشتن وفا نمايد؟
چرا ما غافل بوده و اين اندازه از پروردگارمان دور افتاده ايم ، مگر ما بنده او نبوده و او پروردگار بزرگ و آقاى ما نيست ، چرا اين چنين شده ايم و چرا اين قدر سركش و طاغى هستيم ، روزى بيايد كه جزاى عمل بد ما را به ما بدهند و كشان كشان ما را به سوى آتش سوزناك و دردناك ببرند.
گويا داستانهاى افراد طاغى و سركش به گوش ما نخورده كه چگونه به سبب عصيانشان به عذاب دنيوى و اخروى مبتلا گرديدند و چگونه از افعال ناشايست خود پشيمان شدند و به اشتباه خود اعتراف نمودند.
طغيان قارون
يكى از افرادى كه در اول عمر، مؤ من و در آخر عمر به سبب طغيان ، بيچاره شد ((قارون )) است كه به قول بعضى ، عموى حضرت موسى (عليه السلام ) و نزد جمعى پسر عمو و به اعتقاد عده اى خواهرزاده و به نظر دسته اى پسر خاله آن حضرت بوده است .
ايشان در ابتدا مرد فقيرى بود و در علم تورات و قرائت آن سر آمد اهل آن زمان به شمار مى رفت و جزء آن هفتاد نفرى بود كه حضرت موسى (عليه السلام ) براى شنيدن كلام حق تعالى انتخاب نمود.
حضرت موسى (عليه السلام ) قارون را بسيار گرامى داشته و پيوسته تخم علم و دانش و ادب در زمين دل او كشت مى نمود، ولى آخر الامر قارون به جهت كثرت مال كه منشاء آن به زعم بعضى كيمياگرى بود از جاده اعتدال منحرف شد و طاغى و ياغى گرديد.
پروردگار كريم از كثرت اموال و گنجهاى قارون در قرآن خبر داده كه : ((ما را از گنجها آن اندازه عطا كرديم كه حمل كليدهاى آن براى يك گروه زورمند مشكل بود!⁽⁶⁷⁹⁾)).
گويند چهل نفر زورمند كليد گنجهاى ⁽⁶⁸⁰⁾ قارون را حمل مى كردند. صاحب كشاف ⁽⁶⁸¹⁾ گفته شصت شتر كليدهاى خزائن او را حمل و نقل مى كردند و گفته اند خانه اى را بنا نمود كه ديوار آن از زر سرخ بود و تختى ساخت قيمتى كه ديده روزگار مانند آن را نديده بود. روزى با كبكبه تمام از خانه بيرون آمد سوار بر اسب كه زين زرين بر آن گذاشته بودند، به گفته بعضى نود هزار مرد سواره كه لباس يكرنگ پوشيده و هزار زن با لباس هاى ارغوانى طلا كار سوار بر استران سفيد، او را بدرقه مى كردند.
چون مردم آن حشمت را ديدند گفتند: ((اى كاش ! مثل آنچه به قارون داده شده براى ما هم بود همانا او صاحب بهره و حظ بزرگى است ⁽⁶⁸²⁾)).
عده ديگر كه مال دنيا و زينت آن در پيش نظرشان جلو نداشت ، به آنها مى گفتند: ((واى بر شما! ثواب و پاداش خدا بهتر است براى كسى كه ايمان به خدا آورده و عمل نيكو انجام داده ⁽⁶⁸³⁾)).
خلاصه ، قارون از كثرت اموال ، مغرور و طاغى گشته به طورى كه زير باز گفتار حضرت موسى (عليه السلام ) نمى رفت ، صحبت آنها با هم مفصل است ، طالبين به كتب مفصل مراجعه كنند، همين اندازه اينجا كفايت مى كند كه : وقتى حكم زكات نازل شد و جمعى از فقراء نزد حضرت موسى (عليه السلام ) آمدند و از تنگى معاش شكايت كردند، آن حضرت آنان را پيش ‍ قارون فرستاد و فرمود: خداوند مال بسيار به تو مرحمت كرده و در اين مملكت محتاج بسيار است ، به شكرانه اين نعمت بى شمار، مقدارى از آن را بين درويشان قسمت نما؛ ((با خلق كرم كن كه خدا با تو كرم كرد)).
قارون گفت : زكات مال من مبلغ زيادى مى شود و آن را نمى توان داد. به حضرت موسى (عليه السلام ) وحى شد كه قارون زكات مال خود را خواه اندك باشد و خواه زياد، نخواهد داد، لكن براى اتمام حجت ، با او مسامحه كن .
با آنكه زكات يك دهم يا يك چهارم مال بود، حضرت موسى (عليه السلام ) فرمود: از هزار دينار يك دينار و از هزار درهم يك درهم و از هزار گوسفند يك گوسفند بده .
قارون گفت : بايد در اين انديشه كنم ، آنگاه جواب گويم . بعد از آنكه حساب نمود آن را هم مبلغ خطيرى ديد، امتناع نمود و به جمعى از بنى اسرائيل كه مريدان او بودند و پروانه وار دور او را مى گرفتند، گفت : موسى براى ما نقشه كشيده كه ما را هم مانند خود بيچاره كند، زكات مال ميخواهد، راءى شما در اين باره چيست ؟
متملقين و چاپلوسان گفتند: راءى ، راءى شما و نظر، نظر مبارك است ! قارون گفت : من براى بيچاره كردن موسى نقشه اى كشيده ام . زنى را كه به فجور و به حسن و جمال مشهور بود، آوردند و به او گفت : من با تو كارى دارم . زن گفت : اگر از من بر آيد، كوتاهى نمى كنم . قارون گفت : من به تو يك طشت زر مى دهم به شرط آناكه در ميان بنى اسرائيل بگويى كه موسى با من زنا كرده است . آن زن قبول كرد.
روز بعد قارون به مجلس حضرت موسى (عليه السلام ) آمد در حالى كه آن جناب موعظه مى كرد و احكام الهى را بيان مى نمود: ((هر كه دزدى كند دستش را قطع مى نمايم ، هر كه به بى گناهى نسبت زنا دهد حدش مى زنم ، هر كه زنا نمايد اگر غير محصنه باشد تازيانه اش مى زنم و اگر محصنه باشد، سنگسارش كنم )).
قارون برخاسته گفت : اگر چه خودت باشى ؟ حضرت فرمود: آرى ، اگر چه من باشم . قارون گفت : بنى اسرائيل مى گويند تو با فلان زن زنا كرده اى . فرمود: معاذالله ! او را حاضر سازيد. وقتى زن حاضر شد، حضرت فرمود: اى زن ! تو را سوگند مى دهم به خدايى كه دريا را شكافت و بنى اسرائيل را از آن گذرانيد و از فرعون نجات داد و تورات را جهت رستگارى آنها فرستاده ، آنچه صحيح است بگو.
هيبت الهى ، زن را گرفت با خود انديشه كرد آنچه از فسق و فجور از من صادر شده ممكن است به توبه آمرزيده شود، اما اقرار به افترا در حق پيغمبر مرا به عقوبات دنيويه و اخرويه گرفتار خواهد نمود، نسيم توفيق حضرت ذوالجلال بر گلشن احوالش وزيد، گفت : حاشا! موسى از آنچه اين جماعت مى گويند مبراست ، قارون مرا به زر فريفته و به من دستور داده چنين افترايى به موسى بندم و الان دو كيسه زر يا طشت زر پيش من است و مهر او بر آن است .
بنى اسرائيل مهر قارون ديدند، جملگى به ناپاكى او پى بردند. حضرت موسى (عليه السلام ) از نسبت آن گناه گريان شد به سجده افتاد و عرضه داشت : خداوندا! حاضر مى شوى اين نابكار در حق من چنين گويد.
وحى آمد كه : زمين در اختيار و فرمان توست ، هر چه خواهى بكن .
موسى (عليه السلام ) سر از سجده برداشت و فرمود: اى بنى اسرائيل ! من همچنانكه بر فرعون مبعوث شدم ، بر قارون نيز مبعوثم هر كه با اوست ، نزد او باشد و هر كه با من است ، از او دور گردد.
همه از او كناره گيرى كردند مگر دو نفر، حضرت به زمين خطاب نمود: بگير ايشان را. زمين پاهاى آنها را تا ساق گرفت ، استغاثه نمودند، حضرت موسى (عليه السلام ) التفات نكرد و دوباره امر كرد زمين تا كمر آن ها را گرفت ، صداى استغاثه آنها بلند شد، آن حضرت خشمناك بود اعتنا ننمود، مرتبه سوم فرمود: بگير. آنها تا به گردن فرو رفتند و استغاثه زياد نمودند، آن حضرت متاءثر نشده بار ديگر به زمين دستور داد آنها را ببلعد، در زمين فرو رفتند و گويند هر روزى به اندازه قامت خود فرو مى رفتند⁽⁶⁸⁴⁾.