بيست و يكم: تسليم

اگر سالك به مرحله رضا برسد، هنوز مقدارى از راه و منازل بين راه مى‏ماند; زيرا در مقام رضا «طبع‏» سالك محفوظ است; يعنى او به جايى رسيده است كه مى‏گويد: «پسندم آنچه را جانان پسندد»; يعنى، كارى را كه خدا انجام مى‏دهد، مطابق ميل من است و من ميل خود را بر اساس قضاى الهى تنظيم كرده‏ام. بنابراين، هنوز طبع و ميلى از او در بين هست و اين با سير تام هماهنگ نيست. پس بايد از اين مرحله، بالاتر رفت كه ديگر خواسته‏اى براى سالك وجود نداشته باشد و از اين مرحله بالاتر، همان مقام «تسليم‏» است.

تسليم هم با «توكل‏» فرق دارد و هم با «رضا». در مقام توكل، شخص كارى را مى‏طلبد; ولى چون خودش نمى‏تواند آن كار را به خوبى انجام دهد وكيل مى‏گيرد تا به سود او كارهاى وى را انجام دهد و چون هيچ كسى بهتر از خدا كار را نمى‏داند و نمى‏تواند انجام دهد، بهتر از همه آن است كه خداوند را وكيل قرار دهد و بر او توكل كند:

«و على الله فليتوكل المتوكلون‏» ⁽¹⁾

چنانكه مؤمنان مامور شده‏اند به خدا توكل كنند. مقام رضا از مقام توكل بالاتر است; زيرا در مقام توكل انسان خواسته خود را اصل قرار مى‏دهد; اما از خدا مى‏خواهد بر اساس خواسته او كار كند، ولى در مقام رضا خواسته خدا اصل و خواسته عبد سالك، فرع است; اما در مقام تسليم، عبد از خود خواسته‏اى ندارد و به خدا عرض مى‏كند: «حكم آنچه تو انديشى لطف آنچه تو فرمايى‏»، نه اين كه بگويد: «پسندم آنچه را جانان پسندد».

آيه‏اى كه از «تسليم‏» سخن مى‏گويد قبلا به مناسبت‏بحث «رضا» ذكر شده است كه در پايان آن آيه كريمه چنين آمده است:

«و يسلموا تسليما» ⁽²⁾ .

مؤمن نه تنها از رخدادهاى ناگوار احساس دلتنگى نمى‏كند، بلكه اصلا خواسته‏اى ندارد. اگر او «دل‏» را در اختيار خود داشته باشد، مى‏تواند نهال آرزو را در آن بروياند، ولى اگر دل را به خدا سپرده باشد، ديگر چيزى در اختيار او نيست كه در آن نهالى غرس كند. از اين رو خداوند در باره چنين سالكان صالح مى‏فرمايد: «ويسلموا تسليما». تسليم، تنها اين نيست كه مؤمنان به رسول گرامى صلى الله عليه و آله و سلم بگويند: «السلام عليك يا رسول الله‏»; گرچه در ذيل كريمه:

«يا ايها الذين امنوا صلوا عليه و سلموا تسليما» ⁽³⁾

آمده است كه بگوييد:

«اللهم صل على محمد و آل محمد» ⁽⁴⁾

1. سوره ابراهيم، آيه 12.

2. سوره نساء، آيه 65.

3. سوره احزاب، آيه 56.

4. نورالثقلين، ج 4، ص 300.