سوم: نيت

اگر انسان ثابت قدم هم باشد، ممكن است كار را بدون روح آن يعنى نيت انجام دهد و روح هر كارى را نيت آن تامين مى‏كند. بنابراين، نيت‏به منزله روح است و عمل به منزله تن و عمل بى روح، جسد سرد و مرده است و كارى از آن ساخته نيست. اين كه رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم فرمودند:

«فانما لكل امرء ما نوى‏» ⁽¹⁾

هر كسى به اندازه نيتى كه دارد طرفى مى‏بندد، از همين باب است.

در باره مجاهدان و مهاجران الى الله وارد شده است كه اگر كسى براى خدا هجرت كند، پاداشش لقاى حق و ثواب اوست، ولى كسى كه وارد جبهه جنگ شود و جهاد كند تا غنيمتى ببرد، جهاد او به اندازه همان غنيمت مى‏ارزد و بيانگر ارزش همان شخص است; چون قيمت هر شخص به معرفت اوست و معرفت او را در هدفدارى او بايد جستجو كرد.

از اين رو يكى از بهترين امور براى سالكان نيت است و در دوران امر بين نيت و عمل، نيت‏بى عمل از عمل بى نيت، بهتر است; مثلا، اگر كسى كارى را انجام مى‏دهد ولى نيت‏يعنى قصد قربت نداشته باشد، اگر آن كار «توصلى‏» باشد از عقوبت ترك واجب مصون است و اگر عبادى باشد كه مبتلا به عذاب ترك واجب مى‏شود; ولى اگر كسى به انجام كارى مصمم شود و نيت كند كار خيرى را انجام دهد، ليكن وسيله و امكانات او را همراهى نكند، يقينا پاداش دارد; چون خود نيت، فعل عبادى قلبى است.

روزى معنوى

نيت از اعمال باطنى و از روزيهاى معنوى انسان است، گرچه برخى انسانها بسيارى از امور ماوراى طبيعى را، روزى، نعمت و درجه نمى شمرند. از اين رو، كسانى از ائمه (عليهم السلام) مى‏پرسيدند: چرا خردمندان و فرزانگان تهى دستند؟ آنها هم در جواب مى‏فرمودند: مگر فرزانگى، عقل و دانش روزى نيست؟ خدا روزيها را تقسيم مى‏كند.

امام صادق (عليه السلام) نيز مى‏فرمايد: عقل، زيبايى و فصاحت روزيهايى است كه مايه كمال آدمى است:

«ثلاث خصال من رزقها كان كاملا: العقل و الجمال و الفصاحة‏» ⁽²⁾ .

اگر متمكنان بى خرد، ارزش خرد را بدانند متاثر خواهند شد و بنابراين، علت عدم تاثر آنها عدم درك آنان است كه نمى‏دانند فرزانگى فضيلت است و لذت دارد.

لذت دانش به مراتب بيش از لذت امكانات رفاهى مادى است; زيرا چيزى كه جداى از جان انسان است، براى او گوارا نيست و فقط «خيال لذت‏» است‏حتى لذت غذا و ميوه شيرينى كه انسان مى‏خورد، تنها در محدوده كام او و بسيار زودگذر است و همين كه از دهان، فرورفت ديگر هيچ لذتى براى او ندارد; اما علم و دانش چنين نيست; زيرا شنيدن، گفتن، داشتن، نشر آن و عمل به آن لذيذ است. بنابراين، گذشته از رزق ظاهرى رزق معنوى را كه علم و فرزانگى است‏بايد به حساب آورد. به هر تقدير، مسئله نيت مثل خرد و فرزانگى جزو روزيها و اعمال باطنى است و عمل باطن از عمل ظاهر قويتر است.

ارزش و دشوارى نيت

امامان معصوم (عليهم‏السلام) فرموده‏اند:

«نية المؤمن خير من عمله‏» ⁽³⁾

و يا :

«افضل الاعمال احمزها» ⁽⁴⁾ .

1. بحار، ج 67، ص 186.

2. بحار، ج 75، ص 234.

3. اصول كافى، ج 2، ص 84.

4. بحار، ج 67، ص 237.