فصل پنجم: تقوا

محقق طوسى، راه ديگر مانع‏زدايى از سير و سلوك را «تقوا» و تقوا را داراى سه ضلع و ركن معرفى كرده است: ترس از خدا و تحاشى از كار زشت و قصد قربت در آن ترس و اين تحاشى. در باره تقوا آمده است:

«بلى من اوفى بعهده و اتقى فان الله يحب المتقين‏» ⁽¹⁾

متقين، محبوب خدا هستند. البته همان طور كه تقوا مراتبى دارد محبوبيت الهى هم درجاتى دارد. مهم، آن است كه انسان در تقوا سه ركن آن را رعايت كند:

ركن اول اين كه از خدا بترسد و اين خوف، خوف ساده باشد و بر اساس ترس از خدا تحاشى داشته باشد.

ركن دوم «تحاشى‏» از گناه است، بدين معنا كه اگر گناه در وسط باشد، انسان خود را به حاشيه بكشد تا به آن آلوده نشود; مثل اين كه، گفته مى‏شود: «از گناه اجتناب كنيد»; يعنى، شما دريك جانب قرار گيريد و گناه در جانب ديگر قرار گيرد; يعنى، سعى كنيد با پروا از متن كه گناه است‏به حاشيه صفا و نجات قدم برداريد.

ركن سوم اين است كه چه در آن ترس و چه در اين حاشيه رفتن، منظور، نزديك شدن به خدا باشد. برخى افراد از ترس زندان يا براى حفظ آبروى خود و هراس از ريختن آبرو، گناه نمى‏كنند و از آن تحاشى دارند و البته اينها خوب است. چون دورى از گناه، «توصلى‏» است; اما نشانه سير و سلوك نيست. «سالك الى الله‏» خود را در مسير خدا مى‏بيند و مسير هم مستقيم و زمام اين سالك در اين مسير مستقيم به دست‏خداست; چنانكه مى‏فرمايد:

«ما من دابة الا هو اخذ بناصيتها ان ربى على صراط مستقيم‏» ⁽²⁾ .

كسى كه گفت:

«اياك نعبد و اياك نستعين‏»

قهرا خود را در تحت زمام حق مى‏بيند:

«يا من بيده ناصيتى، يا عليما بضرى و مسكنتى، يا خبيرا بفقرى و فاقتى‏» ⁽³⁾

و مشابه اين مضمون در «مناجات شعبانيه‏» چنين آمده است:

«بيدك لا بيد غيرك زيادتى و نقصى و نفعى و ضرى‏» ⁽⁴⁾ .

بنابراين، انسان سالك خود را در راهى مى‏بيند كه زمام راهيان آن به دست‏خداست. از اين رو پرهيز و ترس او «قربة الى الله‏» است; زيرا اگر چنين نباشد، او براى خود مى‏ترسد; نه براى رضاى خدا و بنابراين، اهل سير نيست.

اگر انسان از گناه توبه كند و به جايى برسد كه از توبه نيز توبه كند، در فضايل، مخلص است و هرگز ريا نمى‏كند. تقوا كه از بهترين اوصاف انسان سالك است، گاهى انسان آن را به اين انگيزه، تحصيل مى‏كند كه در دنيا و آخرت عزيز باشد. چنين انسانى اخلاص ندارد; زيرا كار را براى تحصيل رضاى خود كرده است، نه رضاى خدا و در حقيقت او با تقوا نيست; زيرا او لباس تقوا را در بر كرده است تا در قيامت، جامه زرين جاه و عزت را بپوشد.

اين كه مى‏گويند صراط مستقيم، از مو باريكتر و از شمشير تيزتر است، نمونه‏هايش در اين بحثها ظهور مى‏كند. گاهى تشخيص وظيفه، از تشخيص يك موى باريك، باريكتر است. آنها كه موشكافى مى‏كنند توان اين را دارند كه اين مسائل را به طور دقيق ارزيابى كنند.

توضيح و تحليل مطلب اين است كه مراتب اهل تقوا متفاوت است; زيرا:

1. گاهى كسى براى عزت و جاه‏مند شدن نزد جامعه، جامه تقوا را در بر مى‏كند. اين صبغه ريائى دارد و از بحث‏خارج است.

2. گاهى براى عزيز شدن نزد خدا و اولياى الهى پرهيزكار مى‏شود، اين عمل نيز، خوب ولى ابتدايى يا متوسط است و بنابراين، بايد آن را هم رها كرد.

3. گاهى انسان مى‏داند كه خدا او را عزيز مى‏كند ولى او براى عزيز شدن با تقوا نمى‏شود. اين هم كمال خوبى است. چون او براى عزيز شدن، جامه تقوا را در بر نكرده است.

4. گاهى اين دانستن را هم از ياد مى‏برد; بلكه به عنوان وظيفه بندگى، با تقواست; يعنى عزيز شدن نه تنها «مطلوب‏» او نيست، بلكه «معلوم‏» او هم نيست و اين خود، فضيلت است و تملك دل طلب مى‏كند و چنين انسانى بنده خالص خداست.

راه تحريم غير خدا

راههايى را كه در شبانه‏روز به ما ارائه‏كرده‏اند، براى رسيدن به اين مقصود سهم مؤثرى دارد.

نماز تنها كار سلبى به عنوان «نهى از فحشا و منكر» ندارد; چنانكه قرآن كريم مى‏فرمايد:

«ان الصلوة تنهى عن الفحشاء و المنكر» ⁽⁵⁾

بلكه آثار اثباتى فراوانى نيز دارد. ما نبايد در حدى باشيم كه نماز را براى «پرهيز از گناه‏» بخوانيم، بلكه بايد بكوشيم آن را براى «لذت لقاى حق‏» اقامه كنيم. گرچه توجه به لذت هم نقص است; ولى ما را به آن مراحل نهايى، راهنمايى و نزديك مى‏كند.

نخستين چيزى كه در مورد نمازبه ما آموخته‏اند اين است كه نماز بدون طهارت، نماز نيست:

«لا صلوة الا بطهور» ⁽⁶⁾

و ما هم بايد درست تحصيل طهارت كنيم. آنگاه به ما گفته‏اند: وقتى وارد نماز مى‏شويد، چهره جان خود را متوجه ذات اقدس و خداوند كنيد تا خداوند نيز به شما رو كند.

پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم فرمودند:

«اذا قمت الى الصلاة فاقبل على الله بوجهك يقبل عليك‏» ⁽⁷⁾

امام صادق (عليه السلام) نيز فرمودند:

«اني لاحب للرجل المؤمن منكم اذا قام في صلاة فريضة ان يقبل بقلبه الى الله تعالى و لا يشغل قلبه بامر الدنيا، فليس من عبد يقبل بقلبه في صلاته الى الله تعالى الا اقبل الله اليه بوجهه و اقبل بقلوب المؤمنين اليه بالمحبة بعد حب الله اياه‏» ⁽⁸⁾ .

نمازگزارى كه به معانى نماز توجه و حضور قلب نداشته باشد، خدا از او، اعراض مى‏كند. وقتى خدا از نمازگزار اعراض كند، در حقيقت او پشت‏به قبله نماز مى‏خواند. بنابراين، به مقدارى كه نمازگزار معانى نماز را مى‏داند و گناهان خود را احضار و از ذات اقدس اله توبه و نزاهت روح، طلب مى‏كند، نماز او مقبول است; زيرا نماز گرچه از نظر فقه اصغر، «واجب ارتباطى‏» است، ليكن در فقه اكبر با تحليل هر جزء «واجب استقلالى‏» خواهد بود.

سفارش پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم و ائمه (عليهم السلام) در مورد اصل نماز، نماز جماعت، نماز جمعه، نماز شب و... فراوان است و اين نشانه آن است كه نماز بهترين راه براى سير و سلوك انسان به سوى خداست.

امام صادق (عليه السلام) در بيمارى پيش از ارتحال خود دستور دادند بستگان جمع شوند و پس از اجتماع، به آنان فرمودند:

«ان شفاعتنا لا تنال مستخفا بالصلوة‏» ⁽⁹⁾

شفاعت ما اهل بيت‏شامل حال كسى كه نماز را سبك بشمارد نمى‏شود.

پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم نيز در بيمارى متصل به رحلت فرمودند: شفاعت من شامل كسى كه نمازش را از وقت آن تاخير اندازد نمى‏شود:

«لا ينال شفاعتي من اخر الصلاة بعد وقتها» ⁽¹⁰⁾

كه اين در حقيقت، يكى از مصاديق سبك شمردن نماز است.

نيز رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم هنگامى كه مشاهده كردند نمازگزارى در مسجد ركوع و سجودش را با سرعت انجام مى‏دهد، فرمودند: اگر او با همين وضع بميرد به دين من، نمرده است:

«دخل رجل مسجدا فيه رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم فخفف سجوده دون ما ينبغي و دون ما يكون من السجود، فقال رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم نقر كنقر الغراب، لو مات على هذا مات على غير دين محمد» ⁽¹¹⁾ .

در مورد جدا شدن از جماعت مسلمانان نيز امام صادق (عليه السلام) فرمودند: كسانى كه در جماعت‏شركت نكنند و به اين وسيله، مقدارى از جماعت مسلمين فاصله بگيرند، از بند ايمانى جدا مى‏شوند:

«من خلع جماعة المسلمين قدر شبر خلع ربقة الايمان من عنقه‏» ⁽¹²⁾ .

نيز پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم فرمودند: منافقان كه قصد توطئه دارند و هنگامى كه اذان گفته مى‏شود به مسجد نمى‏آيند، دستور مى‏دهم على بن ابيطالب (عليه السلام) خانه‏هاى آنان را ويران كند:

«اشترط رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم على جيران المسجد شهود الصلاة و قال لينتهين اقوام لا يشهدون الصلاة او لامرن مؤذنا يؤذن ثم يقيم ثم آمر رجلا من اهل بيتي و هو علي فليحرقن على اقوام بيوتهم بحزم الحطب لانهم لا ياتون الصلاة‏» ⁽¹³⁾ .

اين نشان دهنده عظمت نماز جماعت است.

درباره نماز جمعه نيز امام باقر (عليه السلام) فرمودند:

كسى كه سه جمعه، پى‏در پى بدون عذر در نماز جمعه شركت نكند، دلش بسته مى‏شود:

«من ترك الجمعة ثلاثا متواليات بغير علة طبع الله على قلبه‏» ⁽¹⁴⁾ .

سر عدم تاثير موعظه در بعضى دلها همين است كه عده‏اى عمدا با دست‏خود به وسيله گناه، در دل را بسته‏اند. چون گاهى دل، قفل مى‏شود و كليد آن به دست‏شيطان است:

«افلا يتدبرون القران ام على قلوب اقفالها» ⁽¹⁵⁾ .

درباره نماز شب، در حديثى آمده است كه انسان يك يا دو بار در شب، بيدار مى‏شود و در ذهنش مى‏گذرد كه برخيزد و نماز شب بخواند، ولى شيطان وسوسه مى‏كند كه هنوز زود است. اگر او به وسوسه شيطان فريفته شد گوش وى در اختيار شيطان است، و شيطان آن گوش را آلوده مى‏كند ⁽¹⁶⁾ .

پس اگر تنها حاكم خداست و حكم او هم اين است كه از غير او كارى ساخته نيست، اين راهى دارد و آن پرهيز و توبه از گناه و آنگاه توجه به عبادات به ويژه نماز است. ما وقتى وارد نماز مى‏شويم،

«الله اكبر»

مى‏گوييم و اين «تكبيرة‏الاحرام‏» و به منزله احرام ماست.

نمازگزار با تكبيرة الاحرام احرام مى‏بندد و بسيارى از امور بر او حرام مى‏شود; اما با سلام نماز، از احرام بيرون مى‏آيد. اصولا نوع عبادتها چنين است. در ماه مبارك رمضان، هنگام اذان صبح، انسان با نيت روزه، احرام مى‏بندد و هنگام پايان روز كه افطار مى‏كند از احرام بيرون مى‏آيد، چنانكه در عمره و حج معتمران و حج‏گزاران احرام مى‏بندند و با تقصير يا حلق از احرام خارج مى‏شوند و اگر كسى به جايى برسد كه دائما در نماز باشد، او دائما در حال احرام است و «لبيك‏» مى‏گويد; زيرا دائما توجه به غير خدا را بر خود، حرام كرده است; چون از غير خدا هيچ كارى ساخته نيست; غير خدا هالك است و تكيه بر هالك، مايه هلاكت است و قرآن مى‏خواهد ما به هلاكت نرسيم. آنها كه به هلاكت رسيده‏اند بعد از روشن شدن ادله و براهين بوده است نه قبل از آن:

«ليهلك من هلك عن بينه و يحيى من حى عن بينه‏» ⁽¹⁷⁾ .

قرآن مى‏كوشد ما را زنده كند و بالاترين زندگى، همان ارتباط با

«حى قيوم‏»

است. اگر انسان با حى قيوم رابطه پيدا كند، نه تنها زنده و قائم مى‏شود بلكه قيوم و برپادارنده موجودات بهشتى نيز خواهد بود.

تقواى تن و تقواى دل

برترين مرحله تقوا، تقواى دل و خضوع آن در پيشگاه ذات اقدس خداوند است كه از خضوع دل در برابر اوامر و نواهى الهى شروع مى‏شود و به آ ن جا ختم مى‏شود كه دل فقط در پيشگاه خدا خاضع باشد. وقتى به آن بارگاه امن راه يافت همه آنچه را كه خدا تقديس كرده و بزرگ داشته، مقدس و بزرگ مى‏شمارد. قرآن كريم مى‏فرمايد:

«و من يعظم شعائر الله فانها من تقوى القلوب‏» ⁽¹⁸⁾

پرهيزكاران از نظر تعظيم شعاير سه گروهند:

گروه اول كسانى كه در مقام عمل، متقى هستند. اينان از جهنم، نجات پيدا كرده به بهشت مى‏رسند; اما «تقواى دل‏» چيز ديگرى است. گاهى انسان خود را بزرگ دانسته و محبوب مى‏دارد و براى نجات جان خود از عذاب، دست‏به آلودگى دراز نمى‏كند. چنين شخصى گرچه اوامر الهى را انجام داده، و از نواهى پرهيز كرده اما در حقيقت او خود را بزرگ مى‏دارد; نه دستورهاى الهى را. او متقى است اما تقواى بدنى دارد نه تقواى دل و در مرحله عمل، با تقوا و طهارت است.

گروه دوم كه از گروه اول بالاترند، كسانى هستند كه شعاير الهى را بزرگ مى‏شمارند; يعنى آنچه را كه خدا به آن امر كرده، چون فرمان الهى است گرامى مى‏دارند و به آن عمل مى‏كنند و از آنچه خدا نهى كرده، چون نهى خداست پرهيز مى‏كنند. اين گروه نيز از دوزخ مى‏رهند و به بهشت مى‏رسند و تقواى آنان نيز «تقواى قلب‏» است; زيرا دستور الهى را، از آن جهت كه دستور الهى است، گرامى مى‏دارند نه از آن جهت كه ضامن نجات از دوزخ و مايه وصول به بهشت است.

كسى كه براى نجات از جهنم تلاش و كوشش مى‏كند «عبدالنجاة من النار» و آن كس كه براى رسيدن به بهشت كوشش مى‏كند «عبدالفوز بالجنة‏» است نه «عبدالله‏»! او پس از نجات از جهنم و ورود به بهشت، مانند مزدورى است كه اجرتش را بعد از كار از كارفرما مى‏گيرد، ديگر رابطه‏اى با كارفرما ندارد.

انسان بايد شعاير الهى را، از آن جهت كه دستور خداست، بزرگ بشمارد گرچه اجرت مى‏گيرد ولى احترام امر خدا و تكريم نهى وى مهم است. او مانند اجيرهاى ديگر نيست‏بلكه بالاتر از آنهاست، ولى بالاخره امر و نهى الهى محدود است. چون بهشت جاى تكليف نيست، و وقتى تكليف و امر و نهى نبود، سخن از تعظيم احكام تشريعى الهى مطرح نيست و در نتيجه آن تعظيم براى چنين شخصى حاصل نيست.

گروه سوم كه از گروه اول و دوم بالاترند، كسانى هستند كه اوامر و نواهى الهى را تكريم مى‏كنند، واجبها و مستحبها را انجام مى‏دهند، حرامها و مكروهها را ترك مى‏كنند; نه براى رهيدن از جهنم و رسيدن به بهشت و نه براى اين كه امر و نهى خداست، بلكه از اين جهت كه خدا محبوب بالاصاله و عظيم و اعلاى بالذات است، آنچه از ناحيه او و به او منسوب باشد نيز از عظمت و حرمت، برخوردار است. چنين انسانى كه در ركوعش

«سبحان ربي العظيم و بحمده‏»

و در سجودش

«سبحان ربي الاعلى و بحمده‏»

مى‏گويد در حقيقت، به

«الله‏»

تعظيم مى‏كند; او در دنيا، برزخ و قيامت و مراحل نهايى آن، كه بهشت است، بنده داست‏خدا را بزرگ مى‏دارد، از اين رو دستورهاى الهى را، «بالتبع‏» و به عنوان «محبوب بالغير» گرامى مى‏شمرد تا خود را از هر خطرى برهاند.

چون جان انسان، امانت الهى است و نه از آن خود انسان، همان‏گونه كه انسان حق ندارد به جان ديگرى آسيب برساند، مجاز نيست‏به جان خود صدمه وارد كند; زيرا هيچ‏كس مالك جان خود نيست، چنانكه مالك مال خود هم نيست. اگر مالك مال خود مى‏بود، مى‏توانست در آن، اسراف كرده آن را در راه باطل مصرف كند. او مالك وقت‏خود هم نيست; بلكه فقط امين و وكيل است و نفوذ او وابسته به محدوده وكالت اوست. ذات اقدس خداوند به هر كسى وكالت‏خاص داده و محدوده وكالت او نيز مشخص است. از اين رو تصرفش در جان، عمر، مال و مانند آن در محدوده جواز شرعى است. چنين انسانى همواره به خدا تعظيم كرده به اوج تقوا مى‏رسد.

تذكر: كسانى مانند جناب خواجه عبدالله انصارى كه «منازل السائرين‏» رانوشته و يا چون مرحوم عبدالرزاق كاشانى كه آن را شرح كرده است، معمولا براى‏سير و سلوك، نوعى «بدايات‏» و «اوايل‏» قايل هستند. البته برهان عقلى‏برضرورت و تحتم اين روش اقامه نشده چنانكه ديگران، منازل راه را به‏گونه‏اى ديگر ارايه كرده‏اند، و محور مهم اين گونه تبويبها، يا مشاهده سالك‏است كه سفرنامه خود را تدوين مى‏كند، يا «استقراء» و «استحسان‏». به هرتقدير، اين راه براى سالكانى باز است كه در مراحل ابتدايى از تقواى تن، به تقواى دل برسند و آنگاه به اوج تقواى دل، كه فقط تعظيم خداست، راه پيدا كنند.وقتى خدا پيش آنها عظيم بود، غير خدا عظيم بالذات نيست.

حضرت على(عليه‏السلام) در باره پرهيزكاران مى‏فرمايد:

«عظم الخالق في انفسهم فصغر ما دونه في اعينهم‏» ⁽¹⁹⁾

غير خدا هرچه هست در چشمان آنان، عظمتى ذاتى‏ندارد.

آيينه اسرار الهى

براى پرورش انسان، چيزى مهمتر از توجه مستمر، به دل; يعنى معرفت، مراقبت و محاسبت نفس نيست. كسى كه حقيقت و ارزش خود را بشناسد، مى‏داند كه ارزش جان آدمى به معارف الهى است. دلى كه معرفت‏خدا و اولياى او در آن نيست، «گل‏» است نه «دل‏»، و آن كس كه داراى چنين گوهرى نباشد، انسان نيست.

امام سجاد (عليه‏السلام) وقتى انسانيت انسان را تشريح مى‏كند، ستايش خدا را به منزله فصل مقوم انسان مى‏داند و مى‏فرمايد: اگر راهنمايى انبيا و اولياى الهى نباشد، مردم نعمتهاى خدا را بدون حمد و ثناى او مصرف مى‏كنند و اگر كسى بدون حمد و ثناى خدا زندگى كند، از محدوده انسانيت تنزل كرده به حريم حيوانيت مى‏رسد و آنگاه مشمول:

«ان هم الا كالانعام بل هم اضل‏» ⁽²⁰⁾

خواهد شد ⁽²¹⁾ ، بر اين اساس انسان «حيوان ناطق حامد» است نه «حيوان ناطق‏». پس اگر حقيقت‏خود را بشناسد چيزى در حقيقت‏خود جز ياد و نام حق، كه ولى نعمت اوست، نمى‏يابد.

پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم فرمودند:

«من اصبح من امتي و همه غير الله فليس من الله‏» ⁽²²⁾ :

اگر برنامه زندگى انسان، چنين تنظيم شود كه آنچه براى او مهم است مسائل غير خدايى باشد، او از خدا نيست. در نظام تشريع، با خدا رابطه ندارد گرچه در نظام تكوين، همه از خدا و به سوى او روان هستند:

«لله ما فى السموات و ما فى الارض‏» ⁽²³⁾

ولى چنين انسانى، آن شرافتى را كه برخى از موجودات ديگر دارند ندارد. از اين جا معلوم مى‏شود كه ارزش انسان به همت اوست و هر كسى به جز خدا بينديشد و همتش جز او باشد، از خدا محسوب نيست; پس ديگر بنده خدا نيست آنگاه يقينا بنده غيرخداست.

معناى مقابل حديث مذكور اين است كه:

«من اصبح و همه الله فهو من الله‏»;

كسى كه همتش خدا باشد از خداست و چيزى يا كسى كه از خدا بود، هم باقى و هم مؤثر است، باقى است، زيرا:

«كل شى‏ء هالك الا وجهه‏» ⁽²⁴⁾

و موثر است، زيرا به قدرت لايزال الهى تكيه مى‏كند.

در شرح همين مطلب، ابو بصير كه از شاگردان سابقه‏دار امام صادق (سلام‏الله عليه) است از آن حضرت پرسيد: معناى آيه

«اتقوا الله حق تقاته‏» ⁽²⁵⁾

چيست؟ امام صادق (عليه السلام) فرمودند:

«يطاع فلا يعصى و يذكر فلا ينسى و يشكر فلا يكفر» ⁽²⁶⁾ ;

خدا در بخشهاى عقيده، اخلاق و اعمال، اطاعت‏شود و معصيت نشود; خدا در ياد بنده باشد و بنده وى را فراموش نكند و شكر خدا به جا آورده شود و كفران نعمت او نشود.

ما اگر خواستيم بدانيم وجيه و مقرب «عندالله‏» هستيم يا نه، و كارهايى كه با نيت

«قربة الى الله‏»

انجام داديم قبول شده است‏يا نه؟ راهى دارد كه آن را صاحبدلان معصوم(سلام الله عليهم) به ما آموخته‏اند، چنانكه امام صادق (سلام الله عليه) مى‏فرمايد:

«من اراد ان يعلم ما له عند الله، فلينظر ما لله عنده‏» ⁽²⁷⁾

كسى كه خواست‏بداند پيش خدا وجيه و محبوب است‏يا نه، به آيينه دل خود بنگرد; اگر خدا در دل او محبوب و وجيه است، بداند كه او نزد خدا محبوب است و اگر خدا در قلب او محبوب نيست، معلوم مى‏شود عندالله محبوب نيست.

اين حديث، تحليلى دارد و آن اين كه همه اسرار و رموز، نزد خدا حاضر و ذات اقدس خداوند هستى محض و شفاف است; از سوى ديگر قلب انسان وارسته، به منزله آينه شفاف است. اگر اين آينه، روبروى ذات اقدس اله قرار گيرد، آنچه در نزد خدا مربوط به اين شخص است در آن منعكس مى‏شود. شما اگر آينه شفافى را به سمت صورتى نگه داريد، آن صورت با همه خصوصياتش در آن منعكس مى‏شود; قلب انسان به منزله آينه است و هرآينه‏اى به اندازه خود، صورتهاى روبرو را نشان مى‏دهد. طبق اين بيان نورانى، امام مى‏فرمايد: قلب شما به منزله آينه شفاف است. بنابراين، اگر شما آن را در برابر شهود ذات اقدس خداوند قرار دهيد، به مقدار وسعت آن قلب، اسرار الهى در آن مى‏تابد.

رابطه تقوا و عمل

ايمان، به اعتقاد، و اخلاق و عمل، وابسته است. همه انسانها موظفند اين سه ركن اصيل را تحصيل كنند.

قرآن كريم مى‏فرمايد:

«يا بنى ادم قد انزلنا عليكم لباسا يوارى سؤاتكم و ريشا و لباس التقوى ذلك خير» ⁽²⁸⁾

خداوند براى مرغان پر و براى آدميان جامه پرهيزكارى مقرر كرده است و انسانى كه قدرت پرواز ندارد، آيه سوره «فاطر» بر او صادق نيست كه:

«اليه يصعد الكلم الطيب و العمل الصالح يرفعه‏» ⁽²⁹⁾ :

اعتقاد خوب، پر و بال انسان صاعد است و او بدون اين پر و بال، توان صعود ندارد; چنانكه در مورد قربانى در مناسك حج، مى‏فرمايد:

«لن ينال الله لحومها و لا دماؤها ولكن يناله التقوى منكم‏» ⁽³⁰⁾

گوشت و خون قربانى به سوى خدا صعود نمى‏كند، بلكه روح اين عمل كه تقواست‏بالا مى‏رود.

پرواز برخى از آدميان ويرانگرانه و در حد پرواز شاهين و كركس است; نه پرواز طوطى و بلبل. مايه طيران آدمى پرهيزكارى است كه بدون معرفت، تخلق و عمل صالح، ميسر نيست.

امام صادق (سلام الله عليه) مى‏فرمايد:

«لا يقبل الله عز و جل عملا الا بمعرفة و لا معرفة الا بعمل فمن عرف دلته المعرفة على العمل و من لم يعمل فلا معرفة له، انما الايمان بعضه من بعض‏» ⁽³¹⁾ .

اين حديث، مشتمل بر چند جمله است:

1. خداوند هيچ عملى را بدون معرفت نمى‏پذيرد; زيرا معرفت، روح عمل است. اگر در قرآن آمده:

«انما يتقبل الله من المتقين‏» ⁽³²⁾

عمل از غير پرهيزكار پذيرفته نمى‏شود. به اين معناست كه معرفت، در متن تقوا نقش تعيين كننده‏اى دارد.

2. اگر كسى عارف و عالم باشد، حق را بشناسد ولى به معرفت‏خود عمل نكند علم او اثر نداشته در حكم معدوم است. گرچه چنين شخصى علم دارد ولى‏در قيامت نه در صف علماست و نه از كيفر تلخ و دردناك جاهلان در امان است. جمله

«لا معرفة الا بعمل‏»

از يك نظر، نفى كمال و از نظر ديگر، نفى حقيقت است; نفى كمال است، زيرا كمال معرفت در تاثير گذارى آن در عمل است و نفى حقيقت است، زيرا چنين شخصى در قيامت، در صف جاهلان محشور مى‏شود.

3. علم و عمل رابطه مستقيم دارد:

«فمن عرف دلته المعرفة على العمل‏»

اگر كسى عمل كند، معرفت او را به مراحل بالاتر عمل راهنمايى مى‏كند، چون هر درجه‏اى از عمل، مايه شكوفايى معرفت و دانش، و شكوفايى دانش مايه تحقق عمل خالصتر است هر اندازه معرفت‏بيشتر باشد، عمل خالصتر است و هر اندازه كه عمل خالصتر باشد عرفت‏شكوفاتر مى‏گردد.

4. دليل اين پيوند اين است:

«انما الايمان بعضه من بعض‏»

درجات و مراتب و عناصر ايمان، ابعاض يك پيكر است. ايمان واقعيتى است كه بخشى از آن در قلب جا دارد، بخشى در مرحله نفس ظهور مى‏كند و قسمتى در اعضا و جوارح نمودمى‏يابد. اين كه گفته مى‏شود: ايمان اعتقاد و تصديق به قلب، اقرار به زبان‏وعمل به اركان و اعضاست:

«الايمان معرفة بالقلب و اقرار باللسان و عمل بالاركان‏» ⁽³³⁾

از همين باب است; يعنى حقيقت ايمان چيزى است كه هم عقل آن را مى‏پذيرد، هم نفس به آن متخلق مى‏شود و هم اعضا و جوارح به آن عمل‏مى‏كند.

همچنين از امام صادق (عليه‏السلام) نقل شده است:

«لم يكلف الله العباد المعرفة و لم يجعل لهم اليها سبيلا» ⁽³⁴⁾

خداوند هرگز كسى را به چيزى كه راه شناخت‏به سوى آن نيست مكلف نمى‏كند; زيرا چنين تكليفى، «تكليف مالايطاق‏» و فوق طاقت‏بشر است.

تقوا، مايه ريزش روزى

قرآن كريم «ثمرات اخلاق‏» را مانند «مقدمات اخلاق‏»، بيان كرده است; يك متخلق الهى، مقدمات فراگيرى اخلاق را از قرآن ياد مى‏گيرد و بهره‏ها و ثمرات اخلاق را هم از آن استنباط مى‏كند و بنابراين، مى‏داند كه سير و سلوك خود را از كجا شروع كند و براى چه هدفى كوشش كند و سرانجام بهره‏ها و ثمرات آن چيست. ذات اقدس خداوند، ايمان و تقوا را به عنوان اولين سبب و مايه ريزش روزيهاى آسمانى، معرفى مى‏كند كه يكى از بهترين اين روزى‏ها معارف الهى است:

«و لو ان اهل القرى امنوا و اتقوا لفتحنا عليهم بركات من السماء و الارض‏» ⁽³⁵⁾

اگر مردم منطقه‏ها اهل ايمان و تقوا باشند، درهاى بركات الهى را به روى آنان باز مى‏كنيم. و در جاى ديگر مى‏فرمايد:

«و لو انهم اقاموا التوراة و الانجيل و ما انزل اليهم من ربهم لاكلوا من فوقهم و من تحت ارجلهم‏» ⁽³⁶⁾

1. سوره آل عمران، آيه 76.

2. سوره هود، آيه 56.

3. مفاتيح الجنان، دعاى كميل.

4. مفاتيح الجنان، مناجات شعبانيه.

5. سوره عنكبوت، آيه 45.

6. بحار، ج 42، ص 245.

7. وسائل، ج 5، ص 472.

8. وسائل، ج 5، ص 475.

9. بحار، ج 47، ص 2.

10. بحار، ج 80، ص 20.

11. بحار، ج 81، ص 234; محاسن برقى، ج 1، ص 159.

12. بحار، ج 85، ص 13.

13. بحار، ج 85، ص 8.

14. بحار، ج 89، ص 192.

15. سوره محمد صلى الله عليه و آله و سلم، آيه 24.

16. محاسن برقى، ج 1، ص 167.

17. سوره انفال، آيه 42.

18. سوره حج، آيه 32.

19. نهج‏البلاغه، خطبه 193، بند 5.

20. سوره فرقان، آيه 44.

21. صحيفه سجاديه، دعاى اول.

22. بحار، ج 67، ص 243.

23. سوره بقره، آيه 284.

24. سوره قصص، آيه 88.

25. سوره آل عمران، آيه 102.

26. بحار، ج 67، ص 291.

27. بحار، ج 67، ص 22.

28. سوره اعراف، آيه 26.

29. سوره فاطر، آيه 10.

30. سوره حج، آيه 37.

31. بحار، ج 1، ص 206; محاسن برقى، ج 1، ص 315.

32. سوره مائده، آيه 27.

33. نهج‏البلاغه، حكمت 227.

34. بحار، ج 5، ص 222; محاسن برقى، ج 1، ص 315.

35. سوره اعراف، آيه 96.

36. سوره مائده، آيه 66.