كشف معنوى و مراتب آن

با توضيحى كه در خصوص كشف صورى گذشت، معنى كشف معنوى به طور اجمال براى ما روشن شد و دانستيم كه كشف معنوى در تعريف كلى عبارت است از مكشوف شدن حقايق عوالم فوق برزخ، و اسرار و دقايق وجود.

در سير الى الله به تناسب هر كدام از منازل سير، و با عنايات الهى، عالم يا عوالم و حقايقى از آنچه محجوب و مستور است، براى انسان مكشوف مى‏گردد. در بعضى از منازل سير، عوالم مثالى و حقايق برزخى در مراتب مختلف براى او ظاهر گشته و مشهود مى‏شود. و در بعضى ديگر از منازل سير، عوالم بالاتر و حقايق عاليه و اسرار وجود و دقايقى هستى در مدارج مختلف به ظهور مى‏رسد و مكشوف مى‏گردد. به بيان ديگر، انسان در مقام صعود و بازگشت به سوى اصل خويش، همان منازل و مراحلى را كه در مقام تنزل از مرتبه اصلى و اولى خود از آنها گذشته، يكى پس از ديگرى طى مى‏كند و در هر منزلى، در عالمى از عوالم وجود قرار مى‏گيرد و طبعاً در هر كدام از منازل صعود يا منازل سير، عالمى براى او مكشوف گشته و به حقايق و اسرارى نايل مى‏گردد و در نتيجه، با پشت سرگذاشتن برازخ و عوالم مثالى، و با ورود به منازل بالاتر، عوالم فوق مثال و حقايق و دقايق آن عوالم به ترتيب و به تدريج براى او كشف مى‏گردد.

تعداد منازل و مراحلى كه انسان در مقام تنزل آنها را پشت سر گذاشته و در مرتبه حيات دنيوى قرار گرفته، بسيار زياد است. در مقام صعود وبازگشت نيز همه آنها را بايد پشت سر بگذارد و به سوى موطن اصلى و اولى خويش رهسپار باشد. پيداست كه در يك چنين سفر طولانى آنچه در مسير خود خواهد يافت، بسيار زياد بوده و عوالم زيادى را سير خواهد نمود. در هر منزل جديدى كه قدم مى‏گذارد، حجاب جديدى را كنار مى‏زند و با عالم نو و حقايق و اسرار تازه‏اى مواجه مى‏گردد و كشف جديدى براى او پيش مى‏آيد. بنابراين، مراتب كشف معنوى بسيار زياد خواهد بود. يعنى آنچه بعد از گذشتن از برازخ براى او مكشوف مى‏شود، همه از باب كشف معنوى بوده و در هر منزلى و با برطرف شدن هر حجابى، كشف معنوى تازه‏اى خواهد داشت. لازم است به اين نكته توجه داشته باشيم كه در مراحل ابتدايى مكاشفات، يعنى در مكاشفات صورى كه عوالم مثالى و حقايق برزخى مكشوف مى‏شود، در ضمن همان مكاشفات صورى، معانى غيبيه و حقايق عاليه و اسرارى نيز مكشوف مى‏گردد و كشفها يا مكاشفات صورى هم توأم با مكاشفات معنوى مى‏باشد.

گرچه به يك نظر مراتب كشف معنوى حد و حصرى ندارد ولكن به نظر ديگر مى‏شود گفت مراتب كليه آن محصور است. بعضيها براى كشف معنوى شش مرتبه كلى و بعضى ديگر براى آن، هفت مرتبه كلى ذكر كرده‏اند. ارباب ذوق و محققين از عرفاى شيعه و علماى فن، مراتب ششگانه كشف معنوى را از اشارات روايات وارده از حضرات معصومين صلوات الله و سلامه عليهم اجمعين در باب مراتب و مدارج ايمان، استفاده كرده و مراتب كليه كشف معنوى را به مراتب و مدارج ششگانه ايمان كه در اين قبيل روايات ذكر گرديده تطبيق نموده‏اند. كما اينكه، عده ديگر از محققين و علماى فن، مراتب هفتگانه كشف را نيز از</*> روايات استفاده نموده و به مدارج هفتگانه ايمان كه در روايات به آن نيز اشاره شده، تطبيق كرده‏اند و همين طور مراتب هفتگانه بطون قرآن را كه در احاديث آمده، به مراتب كليه كشف معنوى منطبق دانسته‏اند .

در حقيقت بايد گفت در مقام كشف يا مكاشفات، با عنايات الهى عوالم عاليه وجود و اسرار آنها براى انسان مكشوف و مشهود مى‏گردد و چون تعداد عوالم عاليه با لحاظها و اعتبارها فرق مى‏كند، طبعاً مراتب كشف نيز با لحاظها و اعتبارها فرق خواهد كرد. به همين جهت است كه مى‏بينيم بعضى از عرفاى بزرگ، مراتب كليه كشف معنوى را به يك نظر نود هزار دانسته و به برخى از احاديث كه حجب بين خدا و خلق را نود هزار حجاب ذكر كرده، استناد نموده و گفته است كه منظور از حجب مذكور، حجب معنوى است و هر حجابى عالمى است و با گذشتن از هر عالمى، حجابى بر طرف شده و كشف جديدى تحقق مى‏يابد. و به نظر ديگر، مراتب كليه كشف معنوى را نود مرتبه دانسته و به بعضى ديگر از احاديث كه تعداد حجب را نود حجاب ذكر كرده، استناد نموده و همچنين اعداد ديگرى نيز گفته كه در هر كدام از آنها به روايات و اشارات روايات، استناد كرده است و به اين نكته هم اشاره نموده كه لحاظها و اعتبارها فرق مى‏كند. يعنى به طورى كه اعداد تعيين شده در خصوص عوالم و حجب، مختلف و متفاوت بوده و اين اختلاف و تفاوت هم براساس لحاظها و اعتبارهاى گوناگون است، همين طور تعداد مراتب كشف معنوى هم بالحاظها و اعتبارهاى گوناگون، مختلف و متفاوت مى‏باشد. در هر صورت جمعى ازبزرگان علما و محققين عرفا با استفاده از اشارات روايات براى كشف معنوى مراتب هفتگانه كلى ذكر كرده‏انده كه ما در اينجا به اجمال به آنها اشاره مى‏كنيم .

مرتبه اول: كشف حدسى

مرتبه اول از كشف معنوى كه مرتبه أدنى و پايين‏تر از همه مراتب است و ابتدايى‏ترين قدم در مقام كشف معنوى به حساب مى‏آيد، كشف حدسى است. در اين مرتبه از كشف، قوه متفكره انسان بر اثر تجلى انوار ربوبى در آن و به لحاظ تجريد باطن از تيرگيها، داراى كمال به خصوصى مى‏گردد و بدون به كار بردن مقدمات عقلى و حركتهاى استدلالى و برهانى، به يك سلسله حقايق و معانى غيبى نايل مى‏شود. به عبارت ديگر، كشف حدسى عبارت است از ظهور حقايق و معانى غيبى در قوه متفكره بدون احتياج به استدلال و اقامه برهان و بدون احتياج به ترتيب مقدمات و نتيجه‏گيرى از آنها، به نحوى كه در حركتهاى فكرى معمولى هست. به عبارت روشن‏تر وقتى باطن انسان با سلوك عبودى و با تحصيل انقطاع و دوام ذكر، از تيرگيها و ظلمتها تا حدودى پاك شد و غبار از چهره اصلى روح تا حدودى برطرف گشت و تابش انوار الهى در باطن شروع شده و تجلى دو اسم «عليم» و «حكيم» در وجود انسان آغاز گرديد، آثار اين تحولات درونى در مراحل اوليه به اين شكل ظاهر مى‏شود كه معانى غيبيه به فكر انسان مى‏رسد و براى قوه متفكره ظاهر مى‏گردد بدون اينكه احتياجى به حركتهاى استدلالى معمولى باشد. يعنى فكر انسان با يك حركت با توجه جزئى و اجمالى و در عين حال سريع، به معانى غيبيه نايل مى‏شود. همين كه فكر انسان به موضوع مطلوب خود متوجه شد، با يك انتقال سريع و اجمالى از موضوع مطلوب به سوى مبادى و مقدمات، به همان موضوع كه مطلوب اوست مى‏رسد و به آن علم پيدا مى‏كند، به نحوى كه اگر از طريق معمولى</*> فكرى پيش مى‏رفت و حركت معمول در مقام تفكر را انجام مى‏داد و از مطلوب به سوى مبادى و مقدمات منتقل مى‏شد و بعد از سير در مقدمات به سوى مطلوب حركت مى‏نمود، راه دور و درازى در پيش داشت و مثنوى هفتاد من كاغذ مى‏شد، آن هم در صورتى كه حركت فكرى او، حركت درستى بود و در صورتى كه حركت فكرى امكان‏پذير بود. به طورى كه ارباب كشف مى‏دانند، در بعضى از موارد كشف حدسى، با حركتهاى معمولى فكرى نمى‏توان پيش رفت و به معانى غيبيه‏اى كه از راه كشف حدسى معلوم گشته، نايل آمد .

كشف حدسى داراى ابعاد زيادى مى‏باشد و همچنين مراتب مختلفى دارد كه براى اهل كشف، روشن است. در يك بيان ديگر بايد گفت، با تجلى انوار ربوبى در وجود انسان، فكر نيزمانند مشاعر ديگر از كمال به خصوصى برخوردار مى‏گردد و كامل‏تر مى‏شود و در حقيقت، شعور فكرى برترى در وجود انسان به ظهور مى‏رسد.

مرتبه دوم: كشف قدسى

مرتبه دوم از مراتب كشف معنوى، كشف قدسى است. اين مرتبه نيز مانند مرتبه قبل، از مراتب ابتدايى محسوب مى‏شود. كشف قدسى عبارت است از ظهور معارف عقلى و معانى غيبى در قوه عاقله. در مقام سلوك و عبوديت بر اثر مجاهدات علمى و عملى، و با تجلى انوار ربوبى، عقل انسان نيز از اين انوار بهره‏مند شده و در ميدان عمل خود كامل‏تر گشته و به معانى غيبيه و معارف عاليه نايل مى‏گردد و به عبارتى با حصول استعداد در قوه عاقله، معانى و حقايق غيبى و معارف و اسرار وجود در مراتب مختلف براى قوه عاقله مكشوف مى‏شود. در مقام كشف قدسى است كه اشارات آيات قرآن و رموز آنها و نيز، اشارات و رموز بيانات وارده از حضرات معصومين صلوات الله و سلامه عليهم اجمعين، معنى پيدا مى‏كند و گوياى اسرار مى‏گردد. در همين مقام است كه بطون آيات قرآنى به اندازه‏اى كه اين مقام اقتضا مى‏كند، براى انسان مكشوف و معلوم مى‏شود. و در اين مقام است كه اسرار اول وجود و آخر آن، در حدى كه اين مقام ايجاب مى‏نمايد، معلوم مى‏گردد .

خلاصه مطلب اينكه، در چنين مقام است كه با عنايات الهى كتاب تكوينى و كتاب تشريعى و آيات وجود و آيات قرآن براى انسان، تفسير مى‏گردد و هر دو يك سخن مى‏گويند و يك زبان دارند. در چنين مقامى مى‏شود عقل را، عقل ناميد و نه در غير اين مقام، و در جايى كه عقل بر اثر غلبه نفس و هواهاى نفسانى، نه حقايق وجود را مى‏يابد و نه موجوديت اصلى خود را به ياد مى‏آورد و تا جايى تنزل كرده است كه جزابزار براى نفس نبوده و وسيله‏اى است براى آن در طريق خواسته‏ها و هواهاى آن. ناگفته نماند كه كشف قدسى را بعضى از عرفا، كشف نظرى ناميده‏اند .

تذكر اين نكته هم لازم است كه احتمال لغزش و اشتباه در اين دو مرحله از كشف، يعنى در كشف حدسى و در كشف قدسى، بيش از مراحل ديگر وجود دارد و ممكن است آنچه مكشوف افتاده، بر خلاف واقعيت باشد. لذا بعضى از ارباب كشف براى تأييد كشف، و به منظور اثبات مطابقت كشف با واقعيت، از طريق اقامه برهان پيش آمده و آنچه را كه مكشوف گشته است هم با زبان كشف و ذوق به بيان آن مى‏پردازند و هم با زبان استدلال و برهان. البته اتخاذ طريقه استدلال و برهان در مقام بيان مكاشفات، هميشه بدين منظور نبوده و گاهى به منظور تفهيم حقايق است. به طور كلى، ارباب كشف در مقام بيان مكاشفات خود يا با زبان مخصوص كشف و ذوق پيش مى‏آيند، يا با زبان دليل و برهان، و يا با هر دو زبان، چه زبان كشف و چه زبان برهان.

با توضيحى كه گذشت، متوجه اين نكته شديم كه اين دو مرتبه از مراتب كشف معنوى، يعنى كشف حدسى و كشف قدسى، از مراتب ابتدايى بوده و از قدمهاى اوليه در كشف معنوى مى‏باشند و به يكديگر قريب الافق هم هستند .

مرتبه سوم: كشف الهامى

مرتبه سوم از مراتب كشف معنوى، كشف الهامى است. اين مرتبه از كشف را مى‏شود سر فصلى در باب كشف معنوى به حساب آورد. زيرا در اين مرحله است كه كشف يا مكاشفه به قلب انسان راه يافته و در قلب او تحقق مى‏يابد ،به عبارتى، كشف از طريق قلب انجام مى‏گيرد.

در اين مرتبه از كشف، معانى و حقايق غيبى در قلب انسان به ظهور مى‏رسد. وقتى قلب بر اثر مجاهدات علمى و عملى از كدورات و ظلمات تعلقات گوناگون پاك شد و با دوام ذكر به سوى حضرت حق و مقصد اعلى اقبال نمود، و انوار الهى در آن ظاهر گشت، ابواب معانى غيبيه و معارف و اسرار به روى آن باز مى‏شود و با الهام الهى و ملكى، اسرار و معانى غيبى به قلب انسان، الهام مى‏گردد. بايد توجه داشته باشيم كه ظهور اسرار و معانى غيبى در قلب، نوع خاصى از ظهور است و شبيه ظهور معانى غيبيه در قوه متفكره يا در قوه عاقله كه در كشف حدسى و كشف قدسى بود، نيست و اصولا سنخ ديگرى مى‏باشد كه براى ارباب كشف و آنانى كه برخوردار از آن هستند، روشن است .

كيفيت كشف الهامى و نيز آنچه در اين مقام به قلب انسان الهام و افاضه مى‏گردد، در الفاظ و عبارات و مفاهيم محدود نمى‏گنجد. همين قدر بايد بدانيم كه انسان در يك چنين مقامى از پراكندگى نجات يافته و خود را پيدا كرده و تحت ولايت ربوبى قرار گرفته و قلب او محل نزول ملائكه الهى گشته و در حقيقت، او در قلب خود خلاصه شده و در خانه دل همنشين ملائكه است. او حيات جديدى پيدا كرده و در منزل جديدى قدم گذاشته و با ملائكه به گفتگو پرداخته و كلام آنها را مى‏شنود و اسرار را از زبان آنها ياد مى‏گيرد و از تعليم الهى به توسط آنها برخوردار مى‏باشد. خلاصه مطلب اينكه، او ديگر به آن سو روى آورده و از اين سو منصرف گرديده است و گوش دل به آنجا داده و چشم دل به آنجا دوخته است تا خوب به آنجا كه مى‏خواهد، برسد .

كشف الهامى نيز به جاى خود داراى مراتب مختلف مى‏باشد. در مراتب ابتدايى آن، بعضى از مسائل و معانى غيبى در قلب مى‏افتد و در دل به ظهور مى‏رسد بدون اينكه انسان اين حقيقت را بيابد كه آن‏چه در قلب او پيدا شده، الهام الهى و از ناحيه ملائكه است ولى با اين همه، به حق و صدق بودن آن پى مى‏برد و از اين راه به قسمتى از حقايق پوشيده مطلع مى‏گردد و نيز، بعضى از هدايتهاى لازم در مقام عبوديت را اخذ مى‏كند و اساساً مسئله اصلى در كشف الهامى در بعضى از صور، همين امر است .

در بعضى مراتب كه تا حدودى مراتب كامل‏تر است، از طرفى مسائل و معانى غيبى در ابعاد گسترده‏اى در قلب انسان به ظهور مى‏رسد و از طرفى، حقيقت امر براى او معلوم بوده مى‏يابد كه آنچه به قلب او مى‏رسد، الهام الهى است به توسط ملائكه. و در بعضى مراتب، علاوه بر آن، كلام ملائكه را نيز مى‏شنود و در مراتب عاليه آن، خود ملائكه را هم مشاهده مى‏كند.

رسول اكرم و ائمه اطهار و همه انبياى الهى صلوات الله و سلامه عليهم از مراتب عاليه آن با انعام و عنايات الهى برخوردار بودند. البته اين بدان معنى نيست كه مقام و منزلت آنان در اين حد بوده است. مقام و منزلت آنان نزد خداى متعال با تفاوت درجات، بالاتر از اينها مى‏باشد ولكن چون كه صد آيد، نود هم پيش ماست .

با شرحى كه گذشت متوجه اين حقيقت شديم كه كشف الهامى در مقام موسوم به مقام قلبى، تحقق مى‏يابد.

تجليات مقام روحى انسان بر خود او

مراتب سه گانه كشف معنوى كه تا اينجا توضيح داديم، در اصل، از آثار تجليات و ظهورات مقام روحى خود انسان است كه فوق مقام قلبى و يكى ديگر از مقامات هفتگانه ذات او مى‏باشد. در حقيقت بايد گفت آنچه در مراتب مذكور قبلى، يعنى در كشف حدسى و قدسى و الهامى براى انسان مكشوف مى‏گردد، همه از افاضات و از آثار مقام روحى خود انسان مى‏باشد.

به عبارت روشن‏تر، انسان در مقام و مرتبت روحى خود از سعه وجودى برخوردار بوده و به اذن الله به عوالم عاليه وجود و به حقايق پشت پرده و اسرار هستى احاطه به خصوصى دارد و از علم و شعور برترى بهره‏مند است و از علوم خود در حد معين و محدودى، به خود در مراتب پايين‏تر خود، افاضه مى‏كند و در اصل، خود او به مشيت خداى متعال تعليم دهنده خويش است. و اين هيچگونه منافاتى با اين معنى ندارد كه بگوييم آنچه در مراتب پايين‏تر، يعنى در كشف حدسى و قدسى و الهامى براى انسان مكشوف مى‏گردد، از القائات و تعليمات و هدايتهاى ملكى است و به توسط ملائكه مى‏باشد، زيرا كه ملائكه تعليم دهنده در اين مراتب، از جناحها و از جلوات مقام روحى خود انسان بوده و در حقيقت، مقام روحى انسان، و يا انسان در مقام روحى است كه در جلوه ملائكه تعليم دهنده و در مظهر آنها جلوه گر شده و به تعليم خود در مراتب نازله خويش مى‏پردازد.

همچنين، هيچگونه منافاتى با اين حقيقت ندارد كه بگوييم آنچه در مكاشفات براى انسان مكشوف مى‏شود، از تعليمها و هدايتهاى الهى است، زيرا كه مقام روحى انسان و يا انسان در مقام روحى، مانند هر مخلوق ديگرى، چه در اصل وجود و چه در آثار و كمالات وجودى، از مبدأ متعال بوده و از او نشأت مى‏گيرد و قائم به او و مرتبط به اوست و در حقيقت، خداى متعال است كه از طريق خود انسان در مقام روحى، به خود او در مراتب نازله، تعليم مى‏كند و يا از طريق ملائكه كه جلوات و مظاهر انسان در مقام روحى است، به خود او در مراتب پايين‏تر او، تعليم مى‏دهد.

خلاصه مطلب اينكه ،انسان در مراتب نازله ذات خويش، از افاضات مراتب عاليه ذات خود بهره‏مند است و اين از اسرار و دقايق معارف است كه هر چه به تعمق در آن بپردازيم، به همان اندازه به اسرارآميز بودن اين مسئله و به ابعاد عميق‏تر و لطيف‏تر آن پى مى‏بريم و حقيقت امر آن چنان كه بايد، براى صاحبان اسرار، آن هم در حدى كه امكان دارد، روشن است .

عرفاى بزرگ در اين زمينه مطالب و تحقيقات جالب و مفيدى دارند كه در گفته‏ها و نوشته‏هاى آنان به چشم مى‏خورد و در بعضى موارد گفته‏هاى آنان بسيار عميق و از اشارتهاى دقيق برخوردار است كه شايسته دقت و تعمق مى‏باشد. عارف بزرگ قرن هفتم هجرى قمرى، ابن فارض مصرى در تائيه خود اشارات و تصريحاتى دارد كه خيلى آموزنده و دقيق است، و عارف محقق سعيد الدين فرغانى در شرح عربى و فارسى خود كه بر تائيه ابن فارض نوشته، اين اشارات و تصريحات را به خوبى توضيح داده و با تحقيقات سودمندى حق مطلب را ادا نموده است .

در اينجا به ابياتى از ابن فارض در اين زمينه كه به عنوان مثال در مقام بيان احكام و آثار «حضرت جمع» و بيان «تمكين در تلوين» آورده است، اشاره مى‏كنيم تا ارباب بصيرت به گوشه‏اى از اسرار وجود خود پى ببرند و در ضمن به وحدت ذات خويش در عين كثرت و نيز، به كثر ذات خود در عين وحدت، تا حدودى آشنا باشند. او بعد ازبيان چند مثال در مقام بيان «حضرت جمع» و بيان «تمكين در تلوين» به آوردن مثال ديگرى پرداخته و مى‏گويد:

يعنى (به من بگو چه كسى علوم خود را به تو به هنگامى كه خوابيده‏اى و حواس تو راكد شده است، القا مى‏كند، و تو قبل از آن نمى‏دانستى كه ديروز چه گذشت و يا فردا چه پيش خواهد آمد ولى با القا در خواب و به واسطه تعليمى كه در حال خواب به تو مى‏شود، از احوال و اخبار كسى يا كسانى كه گذشته است و يا از اسرار و احوال كسى و كسانى كه بعداً تحقق خواهد يافت، مطلع گشته و بر اثر اين علم و اطلاعى كه براى تو حاصل شده، مسرور مى‏گردى؟)

وى بعد از طرح اين سؤال در مقام جواب و توضيح، مى‏گويد:

يعنى (آيا تو گمان مى‏كنى آن كس كه ترا در بيهوشى خواب به انواع علوم و اسرار با خبر گردانيد، غير از تو مى‏باشدؤ چنين نيست بلكه، او همان حقيقت تو، همان اصل توست كه به هنگام خواب و انصراف تو از تدبير بدن و روى آوردن تو به سوى عالم اصلى و موطن خود، برخود تو در عالم غيبت، به شكل عالمى تجلى مى‏كند و ظاهر مى‏گردد و ترا به فهم علوم و مسائل و معانى غريب، هدايت مى‏نمايد و اين علوم در حقيقت تو و در اصل تو قبلا با مشيت الهى منطبع گشته و به آن با تعليم اسماء، تعليم گرديده و از طريق وحى و تعليم به آدم عليه السلام به حقيقت تو نيز اعلام شده است).

ابن فارض بعد از آوردن اين مثال، به مسئله مكاشفه پرداخته و مى‏گويد:

يعنى (و اگر اين روح تو در غير خواب و د رحال بيدارى نيز از قيود تدبيرى و از علايق وشواغل و از حجابها تجرد پيدا كند، تو نيز همانند من، حقيقت خود را با چشم درست و حقيقت بين مى‏ديدى و مشاهده مى‏كردى و مى‏يافتى كه آنچه مى‏يابى در خود مى‏يابى و از خود مى‏يابى و آنچه بر تو معلوم مى‏گردد، از خود تو افاضه مى‏شود. و همين تجرد و انقطاعى كه از طريق عادت خواب در اول سلوك براى روح پيش مى‏آيد و بر اثر آن، علوم و مسائلى را از حقيقت خود و از اصل خود اخذ مى‏كند، به خوبى اين حقيقت را اثبات مى‏نمايد كه براى روح در مرحله بعدى، تجرد و انقطاع ديگرى در مقام بازگشت و سفر الى الحق و جود دارد كه در اين مرحله در حال بيدارى و به نحو اكمل و اتم، روح به مشاهده اصل ذات خود نايل گشته و علوم و اسرار را از حقيقت و از اصل خويش تلقى مى‏كند. پس اين نكته را خوب دريافت بكن و ثابت باش).

ابن فارض در اين ابيات كه ذكر شد، در مرحله اول به روياهاى صادقه، يعنى به مسئله خواب و مسائلى كه در حالت خواب براى انسان مكشوف مى‏شود، اشاره نموده و مى‏گويد آنچه د رحالت خواب به انسان تعليم مى‏گردد، از جانب حقيقت خود انسان مى‏باشد، و سپس به مكاشفات در حال بيدارى اشاره كرد و مى‏گويد آنچه در مقام مكاشفه به انسان معلوم گشته و تعليم مى‏شود، باز از جانب حقيقت خود اوست .

مولوى هم در همين زمينه سخنانى دارد. او در جايى مى‏گويد:

و در جاى ديگر مى‏گويد:

و باز در جايى مى‏گويد:

بعيد نيست بعضى از رواياتى كه از حضرات معصومين صلوات الله عليهم اجمعين نقل شده است، ناظر بر همين حقيقت هم باشد. در اينجا به تعدادى از اين قبيل روايات كه برخى را قبلا نيز ذكر كرده‏ايم، اشاره مى‏كنيم تا ارباب بصيرت از انوار آنها بهره‏مند شوند و به تعمق در مسئله بپردازند. رواياتى كه مى‏آوريم از مولى الموحدين على بن ابيطالب سلام الله عليه است كه از كتاب غرر و درر آمدى نقل مى‏كنيم:

1- «قال عليه السلام: من عرف نفسه فقد انتهى الى غاية كل معرفة و علم »يعنى (هر كس خود را بشناسد، به آخرين درجه هر معرفت و هر علمى نايل آمده است).

از اين بيان امام سلام الله عليه مى‏توان اين حقيقت را استفاده نمود كه هر علم و هر معرفتى از جانب خداى متعال به حقيقت اصلى و به ذات پشت پرده انسان تعليم و افاضه شده است («و علم آدم الاسماء كلها») و انسان در ذات پشت پرده خود، از هر علم و هر معرفتى برخوردار بوده و به آنچه دانستنى است، احاطه علمى دارد و اصل ذات او به عوالم وجود و اسرار و دقايق هستى، علم دارد و صورت وجود در او نقش بسته است و در نتيجه، آنچه براى انسان در مقام مكاشفه معلوم مى‏گردد، از خود او و از مراتب عاليه ذات خويش به او مى‏رسد و خود او، خود را به اذن الله تعليم مى‏كند و به عبارتى، انسان در منزلتهاى پايين‏تر، از خود در منزلتهاى بالاتر، تعليم مى‏گيرد و «من» نازل، از «من» عالى استفاضه مى‏نمايد.

2- «قال عليه السلام: كفى بالمرء معرفة ان يعرف نفسه »يعنى (براى مرد در تحصيل شناخت و معرفت، همين بس كه خود را بشناسد) با توجه به بيانى كه گذشت، از توضيح اين روايت صرفنظر مى‏كنيم و دقت بيشتر را به عهده اهل دقت مى‏گذاريم .

3- «قال عليه السلام: كيف يعرف غيره من يجهل نفسه »يعنى (چگونه غير خود را خواهد شناخت كسى كه خود را نمى‏شناسد).

از اين بيان امام سلام الله عليه مى‏شود اين چنين برداشت نمود كه براى رسيدن به معرفت حقايق و براى تحصيل علم و شناخت اسرار وجود، راهى جز شناخت «خود» وجود ندارد و فقط از طريق عرفان «خود» مى‏تواند به حقايق و اسرار عوالم هستى پى برد و همه حقايق و اسرار وجود، در ذات خود انسان و در حقيقت خود او نقش بسته است و صورت هستى در لوح حقيقت او كتابت شده و اصل او، صورت علمى عوالم وجود مى‏باشد. و اين بدان معنى است كه هر چه به انسان در مراتب نازله او تعليم بشود، از آسمان حقيقت خود او، به او مى‏رسد و معلم او به اذن الله خود اوست. در مقام سلوك الى الله در عين اينكه انسان با حركت عبودى خود از اغيار و هواها و تعلقات دنيوى منصرف شده و روى به سوى مقصد اعلى مى‏آورد و طالب رضوان حق و لقاء اوست، در عين حال، روى به سوى حقيقت خود نيز مى‏آورد و به حقيقت ذات خويش هم اقبال مى‏كند و طبعاً از علوم ذات خود به اندازه‏اى كه ذات او بر خود او تجلى مى‏كند، بهره‏مند مى‏گردد. پيداست كه تجلى حقيقت ذات او برخود او، به صورتهاى مختلف و در مظاهر و مجالى متنوع خواهد بود و از جمله اينكه، در مظاهر نورى و مجالى ملكى به ظهور خواهد رسيد و به تعليم خود خواهد پرداخت.

با بيانى كه گذشت، متوجه اين حقيقت شديم كه نه تنها كشف حدسى و قدسى و الهامى از افاضات مقام روحى خود انسان است بلكه، به طور كلى انسان در مراتب نازله ذات خود، از افاضات مراتب عاليه ذات خويش بهره‏مند بوده و در نهايت و در مرتبه اعلاى ذات خود از تعليم و افاضه حضرت حق، استفاضه مى‏كند. در تعبير بهتر و صحيح‏تر، انسان در منازل سير و مدارج سلوك، تحت تعليم خاص الهى قرار مى‏گيرد و اين تعليم خاص در مراتب نازله ذات انسان از جانب خداى متعال توسط مراتب عاليه ذات خود او به او مى‏رسد و در مرتبه اعلاى ذات وى به طور مستقيم و به تعليم اسماء و تجليات اسمائى اين تعليم خاص الهى انجام مى‏گيرد. آنجا كه تعليم الهى از طريق مراتب عاليه ذات خود او به او مى‏رسد نيز تعليم در حقيقت از خداى متعال مى‏باشد و مراتب عاليه ذات انسان در اين بين، به عنوان يك سبب و وسيله، مطرح است و مجرا و طريقى بيش نيست .

قرائت كتاب وجود خود

در تقرير اين حقيقت كه ذكر شد، مى‏توانيم بگوييم انسان در مراتب مختلف كشف به قرائت كتاب حقيقت خود مى‏پردازد و در مراتب ذات خود سير نموده و به علوم و اسرار موجود در مراتب ذات خويش نايل مى‏گردد. هر چه در مدارج حقيقت خود پيش مى‏رود و هر اندازه چهره اصلى او براى او مشهود مى‏افتد، به همان اندازه به حقايق هستى پى مى‏برد و صور عوالم وجود را در ذات خود مى‏يابد و آنجا كه به چهره اصلى خويش مى‏رسد، صورت عوالم و دقايق هستى را در خود مى‏بيند و در كتاب وجود خود مشاهده مى‏كند .

بكم يسلك الى الرضوان

در اين مقام لازم است به سرى از اسرار نيز توجه داشته باشيم و آن عبارت از اين است كه بهره‏مند بودن انسان در مراتب نازله ذات خويش از افاضات مراتب عاليه ذات خود و نيز، بهره‏مند بودن بى واسطه وى در مرتبه اعلاى ذات خويش از افاضات ربوبى، منافاتى با استضائه و استفاضه وى در همه اين مراتب از افاضات جان ولايت مطلقه ندارد. سالك در همه اين مراتب، چه در مراتب نازله، چه در مراتبه عاليه، و چه در مرتبه اعلاى ذات خويش، از انوار و از افاضات حضرات معصومين صلوات الله و سلامه عليهم اجمعين كه صاحبان ولايت مطلقه هستند بهره‏مند بوده و انوار و افاضات ربوبى از طريق آنان به وى مى‏رسد.

به بيان روشن‏تر، سالك در مراتب نازله ذات خويش به يك نظر از افاضات مراتب عاليه ذات خود برخوردار مى‏گردد و به نظر ديگر، يعنى در باطن امر، از افاضات مقام ولايت بهره‏مند مى‏شود. كما اينكه، در حقيقت و در اصل و در باطن اخير از افاضات ربوبى استفاضه مى‏كند و مقام ولايت، طريق و واسطه افاضات ربوبى است .

افاضات از مقام ربوبى به مقام ولايت مى‏رسد و از مقام ولايت به مرتبه أعلى و مراتب عاليه ذات سالك رسيده و از اين مراتب نيز به مراتب نازله ذات او مى‏رسد. در نظر ابتدايى و سطحى افاضاتى كه به سالك مى‏رسد از مراتب عاليه ذات خود اوست در پشت پرده از مقام ولايت مى‏باشد و اگر جان مسئله را در نظر بگيريم، همه افاضات از مقام ربوبى است. به لحاظ توحيد و به لحاظ ناديده گرفتن اسباب و علل و يا وسائط فيض، همه آنچه به سالك الى الله افاضه مى‏گردد، از جانب مبدأ متعال بوده و مبدأ همه افاضات، مقام ربوبى است. و اگر اسباب و علل و وسائط را كه مجارى فيض هستند در نظر بگيريم، آنچه به سالك الى الله افاضه مى‏شود، به يك نظر از ملائكه، به يك نظر از مراتب عاليه ذات خود سالك خواهيم ديد، و چنانچه از اين حجاب گذشته و به آن سوى آن نظر كنيم، افاضات را از مقام ولايت مطلقه خواهيم يافت، و در اينجا نيز اگر به باطن امر متوجه باشيم، افاضات را از مقام ربوبى خواهيم ديد («هو الاول و الاخر و الظاهر و الباطن»).

به همين جهت سالك در مكاشفات و مشاهدات خود، چه در رؤيا، و چه در بيدارى، افاضات و عنايات الهى را گاهى از ملائكه در مراتب مختلف و گاهى از خود و گاهى از حضرات اولياء، صلوات الله و سلامه عليهم اجمعين و گاهى نيز از مقام ربوبى مى‏يابد. آنجا كه افاضات الهى از طريق حضرات اولياء به وى مى‏رسد، حساب خاص و لذت و ابتهاج مخصوص داشته و ابواب زيادى به روى او باز شده و آثار و اسرار بسيارى را به دنبال خود مى‏آورد.

آن افاضات الهى و آن عنايات ربوبى كه در نظر و توجه حضرات اولياى معصومين سلام الله عليهم اجمعين نهفته است، و آنچه نظر خاص و توجه آنان حامل آن است، چيزى نيست كه در تصور گنجد. در اينكه افاضات ربوبى از طريق مقام ولايت به صاحبان ايمان و سالكين الى الله مى‏رسد، هيچگونه شبهه‏اى وجود ندارد.

اشارات آيات مربوط به ولايت و اشارات و تصريحات روايات وارده با كمال وضوح به اين حقيقت دلالت دارد كه مقام ولايت مطلقه بين انسانها وبين خداى متعال وساطت در فيض داشته و افاضات ربوبى از طريق ولايت و به تعبيرى، از طريق اوليا عليهم الصلوة و السلام به انسانها مى‏رسد. آيات و روايات مربوطه داراى اشارتها و حكايتهاى بسيار عميق و دقيق و حاكى از اسرار عاليه‏اى است كه براى اهل نظر و براى ارباب ذوق و عرفان تا حدودى روشن است. در دعاهاى مأثوره و در زيارات نيز تعبيرات عميق و گوياى اسرار، و جملات پر معنى و حاكى از معانى عاليه وجود دارد كه باز براى اهل نظر تا حدودى واضح است .

جمله «بكم يسلك الى الرضوان» كه در عنوان مطلب در اينجا آورديم، از همين جملات است و در زيارت جامعه كبيره است. معنى اين جمله كه در مقام زيارت حضرات ائمه اطهار صلوات الله عليهم و خطاب به آنان مى‏گوييم اين است كه: به وسيله شما و به توسط شما حركت و سلوك به سوى رضوان خداى متعال انجام مى‏گيرد. يعنى سلوك سالك به سوى رضوان و به سوى لقاء به سبب آنان تحقق مى‏يابد آنچه از جذبات و هدايتها و عنايتها و اشارتها و انوار الهى و افاضات ربوبى از همان اول شروع به سلوك تاآخر آن به سالك الى الله مى‏رسد، و آن مددها كه قدم به قدم از جانب حضرت حق به وى مى‏شود، همه و همه ازطريق آنان و به توسط آنان مى‏باشد.

آنكه به اذن الله دست سالك را مى‏گيرد وپيش مى‏برد، آنان هستند كه دست خدا مى‏باشند. و آنكه به اذن الله در هر قدم و در هر منزلى بابى به سوى مقصد اعلى به سوى سالك صادق و دردمند باز مى‏كند، باز آنان هستند. و خلاصه سخن اينكه هر فيضى كه به سالك از مقام ربوبى مى‏رسد، از طريق آنان مى‏رسد و هر قدمى كه سالك به سوى مقصد بر مى‏دارد، به توسط آنان وبه كمك و ارشاد و راه‏گشايى آنان بر مى‏دارد. و اين به مشيت خود حضرت حق و به اذن خود اوست و او خود چنين خواسته و چنين اراده فرموده است و آنان را وسائط فيض خود و باب خود قرار داده است و خود آنان نيز مخلوق او و قائم به او و محتاج به او و فقير اويند و اصل وجود وآثار وجودى خود را از او مى‏گيرند و از او دارند (و انتجبكم لنوره»). به طورى كه ملائكه مقربين و حمله عرش و ملائكه مدبر از سعه وجودى و ازآثار وجودى در تدبير نظام هستى برخوردار مى‏باشند و افاضات ربوبى در ابعاد مختلف از طريق آنها به عنوان وسائط فيض به مخلوقات و موجودات مى‏رسد و در عين حال خود آنها، چه از نظر اصل وجود و چه از نظر آثار وجودى، از حضرت حق سرچشمه مى‏گيرند و قائم به او هستند و هر چه دارند، از او و به او دارند و اگر او نخواهد نه خود را دارند و نه آثار وجودى خود را دارند، همين طور صاحبان ولايت مطلقه نيز به اذن الله سعه وجودى بسيار برتر و بالاترى دارند و افاضات ربوبى از طريق آنان به عنوان وسائط فيض به مخلوقات بوده و از جمله به انسانها مى‏رسد. البته با اين تفاوت كه آنان بالاتر از همه وسائط و بالاتر از همه مخلوقات بوده و حقايق نورى آنان قبل از همه و بالاتر از همه مى‏باشد و در حقيقت، ساير وسائط فيض از جلوات وجودى آنان در مراتب مختلف هستند و آنچه از طريق آنها به مخلوقات مى‏رسد نيز در اصل از طريق آنان، يعنى صاحبان ولايت مطلقه مى‏رسد.

شناخت مقام و منزلت ولايت مطلقه محمديّه كه شخص رسول اكرم و ساير معصومين صلوات الله عليهم اجمعين حامل آن مقام و منزلت هستند، آن چنان كه هست، براى ما مقدور نيست و در روايات هم به اين نكته اشاره شده است. دعاى «اللهم عرفنى نفسك...» كه دستور داده‏اند بعد از نماز بخوانيم، بدين منظور است كه از خداى متعال بخواهيم تا خود را و رسول خود را و حجت خود را به ما بشناساند، البته در حدى كه براى ما امكان داشته و صلاحيت ما اقتضا مى‏كند.

اصول انوار متجلى در قلب و مشاعر سالك، يعنى انوار الهى و ربوبى، انوار ولايت است. به عبارت روشن‏تر، آن انوار الهى كه از اول سلوك تا آخر آن، به تناسب منزلتهاى سالكين در قلوب و مشاعر ظاهرى و باطنى آنان متجلى مى‏گردد و با تجليات آن انوار، ابواب عنايات و افاضات ربوبى، و ابواب تعليمها وهدايتها و اشارتهاى الهى، و ابواب مكاشفات و مشاهدات و تجليات، و بالاخره ابواب شهود وجه الله و فناء و توحيد به روى سالكين الى الله باز مى‏شود، انوار ولايت يا انوار اوليا عليهم الصلوة و السلام است. اين انوار به لحاظى انوار الهى و انوار ربوبى است و به لحاظ ديگر انوار ولايت يا انوار حقيقت اولياست. حقيقت اولياى معصومين عليهم الصلوة والسلام، همان نور حق است كه در درجات مختلف در نظام وجود و در قلوب ومشاعر متجلى است. حقيقت آنان، جلوه اول و ظهور تام نور الهى است .

در زيارت جامعه كبير مى‏خوانيم كه: «السلام على الائمة الدعاة و... و نوره و برهانه »يعنى (سلام بر پيشوايانى كه به سوى خداى متعال دعوت مى‏كنند و... و نور او و برهان او هستند).

تعبير »ونوره» دلالت بر اين حقيقت مى‏كند كه آنان نور حق مى‏باشند. يعنى حقيقت آنان همان نور حق است كه در همه نظام وجود و در قلوب و مشاعر سالكين الى الله در مراتب مختلف جلوه‏گر است، و همان نور حق است كه جلوه اول و جمعى همه اسماء و صفات است. (دقت شود).

باز در دهمين زيارت جامعه مى‏خوانيم كه: «و انتم نور الاخيار» يعنى (و شماييد نور بندگان خوب خدا). دقت در اين تعبير كه تعبير به خصوصى است، به خوبى حاكى از اين حقيقت است كه انوار متجلى در وجود اخيار و در قلوب آنان، همان انوار ولايت، و به عبارتى، همان انوار اولياى معصومين عليهم الصلوة والسلام، و در بيان ديگرى، همان تجليات حقيقت نورى اولياء الهى است. و همچنين در زيارت ائمه عليهم السلام مى‏خوانيم كه: «السلام عليكم يا نور الله فى ظلمات الارض»يعنى (سلام بر شما اى انوار خدا در ظلمتهاى زمين) و نيز در زيارت حضرت بقية الله سلام الله عليه در روز جمعه مى‏خوانيم كه: «السلام عليك يا نور الله الذى يهتدى به المهتدون»يعنى (سلام بر تو اى نور خدا، نورى كه هدايت شده‏ها با آن و به سبب آن به صراط مستقيم هدايت مى‏شوند). اين قبيل تعبيرات در زيارت و أدعيه مأثوره و روايات وارده زياد به چشم مى‏خورد و در هر كدام از تعبيرات نيز نكات و اشارات خاصى وجود دارد كه براى ارباب معرفت در هر يك از آنها معانى و حقايق زيادى نهفته است .

براى همه مؤمنين و مخصوصاً براى سالكين الى الله لازم است در خصوص شناخت مقام ولايت و منزلت اوليا عليهم الصلوة و السلام جديت زيادى داشته باشند و سعى كنند در حدى كه امكان دارد به مقام آنان معرفت بيش از پيش تحصيل كنند تا از نعمت وجودى آنان آن چنان كه بايد، در طريق سلوك و در سفر الى الحق بهره‏مند گردند. از سالكين الى الله آنان كه معرفت خوبى به مقام ولايت داشته و از منزلت اولياى الهى تا حدودى با خبر بوده‏اند، با استفاده از بركات وجودى اولياء در اين سفر مهم به موفقيتهاى چشم‏گيرى نايل گشته‏اند و چه بسا راه صد ساله را در يك لحظه طى نموده و بر اثر توجه كار ساز حضرات اوليا، ابواب عنايات ربوبى به روى آنان باز شده است .

و نيز، از سالكان طريق الى الله بسيار بوده‏اند كسانى كه به لحاظ نداشتن شناخت كافى نسبت به مقام ولايت، و به لحاظ غفلت از اسرار موجود در مقام ولايت، مدتهاى طولانى راه به جايى نبرده و سپس متوجه گشته و با شناخت مقام ولايت و پى بردن به اسرار ولايت، از بركات اين مقام و از توجهات حضرات اولياء عليهم السلام برخوردار شده‏اند، يعنى طريق الى الله را آن چنان كه خداى متعال معين فرموده ،در پيش گرفته و موفق گرديده‏اند .

در زيارت جامعه كبيره چنين مى‏خوانيم كه «من أتيكم نجى و من لم يأتكم هلك» يعنى (هر كس به سوى شما بيايد و از طريق شما روى به حضرت حق بياورد، او نجات يافته است و به عكس، كسى كه از شما روى بگرداند و از طريق شما وارد نشود، او به هلاكت رسيده است). باز در همين زيارت مى‏خوانيم كه: «و فاز من تمسك بكم و امن من لجأاليكم و سلم من صدقكم و هدى من اعتصم بكم»يعنى (و به مقصد رسيد كسى كه به شما تمسك جست، و در حفظ و در امان قرار گرفت كسى كه به شما پناه آورد، و در سلامت بود كسى كه شما را تصديق كرد، و هدايت گرديد كسى كه به شما اعتصام نموده و از شما تبعيت كرد). جمله «و فاز من تمسك بكم »با كمال وضوح از اين حقيقت خبر مى‏دهد كه در سفر الى الله و در طريق طلب، آنهايى موفق بوده و فايز گشته و به مقصد مى‏رسند كه تمسك به حضرات اولياى الهى صلوات الله عليهم نموده‏اند. قبول ولايت آنان و تبعيت از آنان و محبت آنان و بالاخره كسب توجه اسرارآميز آنان است كه سالك را به سوى مقصد برده و به آن نايل مى‏گرداند. جمله «و امن من لجأ اليكم »به خوبى حاكى از اين امر است كه در طريق پر فراز ونشيب و پر مخاطره سلوك، آنهايى در امن و امان بوده و از انحرافات و لغزشهاى هلاكت‏آور مصون مى‏گردند كه به اولياى الهى پناه مى‏آورند و جمله «و سلم من صدقكم» نيز از همين امر خبر مى‏دهد و گوياى اين حقيقت است كه با تصديق اولياى الهى مى‏توان از مخاطرات تهديد كننده در همه ابعاد، مصون و محفوظ بود. و بالاخره، جمله «و هدى من اعتصبكم» حكايت از اين مى‏كند كه با اعتصام به اولياى الهى مى‏شود به صراط مستقيم در سلوك الى الله هدايت يافت .

بنابراين، سالك الى الله بايد علاوه بر قبول ولايت و علاوه بر تبعيت و اطاعت از حضرات معصومين صلوات الله عليهم اجمعين و علاوه بر محبت آنان، از طرفى سعى در شناخت مقام ولايت و منزلت اولياء بكند و از طرف ديگر در كسب توجه آنان مجاهدت داشته باشد و هر چه مى‏تواند از شفاعت آنان و از نظر خاص و اسرارآميز آنان در اين سفر مهم برخوردار گردد.

مرتبه چهارم: كشف روحى

مرتبه چهارم از مراتب كليه كشف معنوى، كشف روحى است كه در مقام روحى پيش مى‏آيد. مقام روحى از جمله مقامات هفتگانه و فوق مقام قلبى است. [77]سالك الى الله وقتى به مقام روحى رسيد، باب مكاشفات روحى به روى او باز مى‏شود و از كشف روحى برخوردار مى‏گردد.

كشف روحى نيز مانند هر كشف ديگرى داراى مراتب مى‏باشد. كشف يا مكاشفات روحى با كشف حدسى و قدسى و الهامى، فرق مى‏كند. در كشف روحى، در مراتب مختلف، حقايق اشياء براى انسان به ظهور مى‏رسد. يعنى حجابها بر طرف شده و حقايق عينى اشياء آن چنان كه هست، براى انسان به اندازه‏اى كه مقام روحى وى اقتضا مى‏كند، مكشوف مى‏افتد و به عبارتى، انسان به حقايق اشياء مى‏رسد و حقايق محجوب را مى‏يابد و به تناسب مقام روحى خود به آنها نايل مى‏شود .

در كشف روحى و در مراحل اوليه آن، عوالم پشت پرده اخروى، يعنى عوالم حشر و حساب و كتاب، بهشتها و جهنمها، درجات جنان و دركات نيران، نعمتهاى بهشتى و عذابهاى جهنمى، و احكام و خصوصيات آنها، تا حدودى كه مرتبت روحى انسان ايجاب مى‏كند، مكشوف مى‏گردد. مكشوف گشتن عوالم اخروى در همين دنيا براى خوبان در درجات مختلف، از مسائل مسلم بوده و ازصراحتها و اشارتهاى موجود در بعضى از آيات قرآنى و روايات و بيانات وارده از حضرات معصومين صلوات الله و سلامه عليهم اجمعين، مى‏توانيم اين حقيقت را استفاده بكنيم .

در مباحث گذشته تحت عنوان «مشاعر قلبى در آيات و روايات» به برخى از آيات و روايات وارده در اين زمينه، اشاره كرده‏ايم - طالبين مى‏توانند به آنجا مراجعه كنند - در همان جاروايتى را از كافى نقل كرديم كه در آن به خصوصيات يك جوان سالك صاحبدل و از ارباب يقين، اشاره شده است، جوانى كه با عنايات الهى و توجهات رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم، و بر اثر سلوك عبودى، شاهد عوالم اخروى و بهشت و جهنم و بهشتيان و جهنميان و احوال آنان بوده و آنچه را كه مشاهده مى‏نموده و مى‏يافته، به رسول الله صلى الله عليه وآله و سلم بيان مى‏كند و آن حضرت نيز او را تصديق مى‏فرمايد. در ضمن به اشعارى از مولوى در شرح همين داستان نيز به طريق حذف و ايصال، اشاره نموديم .

در اينجا قسمتى ديگر از اشعار مولوى را كه از زبان آن جوان (زيد) در مقام بيان حال وى آورده است،ذكر مى‏كنيم. او مى‏گويد:

از جمله موضوعاتى كه در مراحل اوليه كشف روحى با مكشوف شدن عوالم اخروى و بهشتها و جهنمها براى انسان مكشوف مى‏گردد، صور اخروى عقايد و اوصاف و اخلاق و اعمال است. در مقام كشف روحى، اين باب به روى انسان باز مى‏شود كه عقايد حقه و اوصاف و اخلاق حسنه و اعمال صالحه،در آخرت و در بهشتها چگونه متمثل مى‏شوند و به كدام صورتها ظاهر مى‏گردند و هر يك از آنها به صورت كدام نعمت از نعمتهاى بهشتى در مى‏آيد و از چه خصوصيتى برخوردار مى‏باشد و چه نتيجه‏اى را براى انسان به بار مى‏آورد، و نيز، اين باب به روى انسان باز مى‏گردد كه عقايد انحرافى و اوصاف و اخلاق ذميمه و اعمال ناصالح در آخرت و در جهنمها چگونه متمثل گشته و به كدام صورتها ظاهر شده و هر يك از آنها به صورت كدام عذاب از عذابهاى جهنمى در مى‏آيد و از چه خصوصيتى برخوردار بوده و چه نتيجه‏اى براى انسان به دنبال خود مى‏آورد؟

اين باب از ابواب مكاشفات روحى، به جاى خود بسيار عميق و اسرارآميز و داراى ابعاد وسيع، و بسيار جالب و جاذب است. با باز شدن اين باب به روى انسان، آيات و روايات مربوط به معاد و جزا، براى انسان معانى عميق‏ترى پيدا كرده و از اشارتهاى به خصوصى برخوردار مى‏گردند. يعنى آيات و روايات با اشارتهايى كه دارند، از صور اخروى عقايد و اوصاف و اعمال، و از ريزه كاريهاى تمثلات اخروى آنها،و از اسرار و رموز نعمتها و عذابها، خبر مى‏دهند و بالاخره با انسان سخن جديدى مى‏گويند و هدايتهاى جديدى ارائه مى‏كنند.

در اينجا لازم است به اين نكته توجه داشته باشيم كه از آيات و روايات به خوبى و با وضوح اين حقيقت استفاده مى‏گردد كه عوالم اخروى و بهشتها و جهنمها و عوالم بهشتى و جهنمى انسانها بعداً به وجود نخواهند آمد، بلكه وجود داشته و محجوب از نظرها بوده و بعداً به ظهور خواهند رسيد. يعنى آنچه در قيامت پيش مى‏آيد، بر طرف شدن حجابها و ظاهر گشتن ماوراى حجابهاست. در اين زمينه به بعضى از آيات اشاره مى‏كنيم: در سوره ق آيه 22 مى‏فرمايد: «لقد كنت فى غفلة من هذا فكشفنا عنك غطائك فبصرك اليوم حديد»يعنى (در روز قيامت و به هنگامى كه انسانها محشور مى‏شوند و با عوالم حساب و كتاب و بهشتها و جهنمها مواجه مى‏گردند، به انسانها اين چنين خطاب مى‏شود كه: تو اى انسان در غفلت از اين بودى، پس ما پرده از برابر تو برداشتيم و امروز چشم تو بيناتر و تيزبين شده است) يعنى اينهايى كه مى‏بينى، همه قبلا هم بود ولى تو در حجاب بودى و اينها از تو محجوب بودند و طبعاً توجه نداشتى و از وجود اينها غافل بود و ما فقط حجاب را برداشتيم و در نتيجه چشم تو بيناتر گشته و مى‏بينى و مى‏يابى آنچه را كه قبلا نمى‏ديدى و نمى‏يافتى. حال، اگر عنايات الهى حجاب را در همين زندگى دنيوى از برابركسى برداشت، مسلماً او شاهد آنها خواهد بود .

در سوره روم آيه 7 مى‏فرمايد: «يعلمون ظاهراً من الحيوة الدنيا و هم عن الاخرة هم غافلون»يعنى (اكثر انسانها فقط به ظاهرى از حيات دنيا علم دارند و از آخرت در غفلت مى‏باشند). از لحن و تعبير آيه شريفه بر مى‏آيد كه اكثر انسانها بر اثر محدوديت علمى از دريافت عوالم اخروى عاجز بوده و به آنها توجه نداشته و با اينكه اين عوالم به آنان احاطه دارد، با اين همه از آنها غافل هستند. به عبارت دقيق‏تر، از لحن و تعبير آيه چنين بر مى‏آيد كه اكثر انسانها به لحاظ درك ناقص، فقط ظاهرى از حيات دنيوى را مى‏يابند و از باطن آن كه همان آخرت يا عوالم اخروى است و در پشت پرده حيات دنيوى قرار گرفته، غافل مى‏باشند و اگر حجاب از برابر آنان كنار مى‏رفت به آنها علم پيدا مى‏كردند و شاهد آن عوالم مى‏شدند .

در سوره شعراء آيه 90 و 91 مى‏فرمايد: «و أزلفت الجنة للمتقين - و بر زت الجحيم للغاوين »يعنى (روز قيامت بهشت به متقين نزديك آورده شده و جهنم براى منحرفين ظاهر گدانيده مى‏شود). تعبير «ازلفت» و«برزت» به خوبى حاكى از محجوب بودن بهشتها و جهنمها از انسانها در حيات دنيوى، و ظاهر گشتن آنها در قيامت براى آنان مى‏باشدو چنانچه حجاب داشته شود،آنها مشهود خواهند بود و مكشوف خواهند شد.

اينها نمونه‏هايى از آيات قرآنى است و آيات ديگرى نيز وجود دارد كه از تعبيرات خاص و از نكات و اشارات آنها حقيقت مذكور استفاده مى‏شود. همچنين از اشارات روايات با تأمل و دقت مى‏توانيم اين حقيقت را برداشت بكنيم .

بنابراين، عوالم اخروى، بهشتها و جهنمها، و منازل بهشتى يا جهنمى انسانها، در پشت پرده وجود داشته و محجوب از نظرهاست و بعد از مرگ و با قيام قيامت، پرده‏ها كنار رفته و آنچه در پرده بود به ظهور خواهد رسيد. از همين آيات و از آيات ديگر قرآنى با وضوح كامل به اين معنى پى مى‏بريم كه عوالم اخروى و بهشتها و جهنمهاو منازل بهشتى و جهنمى انسانها در عين اينكه موجود هستند و در عين اينكه نوعى احاطه به انسانها داشته و نزد آنان حاضرند، حجابى يا حجابهايى بين آن عوالم و بين انسانها هست كه مانع آنان از مشاهده آن عوالم بوده و موجب غفلت آنان از وجود و از حضور نزديك همان عوالم مى‏باشد. پيداست كه اگر اين حجاب يا حجابها در همين زندگى دنيوى با برخوردارى از حيات بالاتر و با عنايات الهى از برابر كسى برداشته شود، او شاهد آن عوالم بوده و آنها را خواهد ديد و خواهد يافت .

در كشف روحى همين حجابها در مراتب مختلف برداشته مى‏شود و عوالم مزبور براى مكاشف به اذن الله به ظهور مى‏رسد. در حقيقت او در همين دنيا از مرتبه حيات دنيوى بالاتر رفته و از حيات برترى بهره‏مند گشته و داراى ادراكات كامل‏ترى شده و به آنچه از محبوسين در حيات دنيوى و از صاحبان درك ناقص در حجاب مى‏باشد، نايل آمده است .

از جمله موضوعاتى كه در كشف روحى در مراتب مختلف پيش مى‏آيد، مشاهده ملائكه و مكالمه روحانيه با آنهاست. شرح اين مشاهده و مخصوصاً بيان كيفيت مكالمه روحانيه با ملائكه، از عهده گفتن و نوشتن، خارج است و دريافت آنها از محدوده درك عقلى و فكرى بيرون.

در مراحل بالاتر كشف روحى، عوالم نامتناهى براى انسان مكشوف مى‏گردد و مسئله زمان و مكان و به تعبيرى، حجاب زمان و مكان برداشته مى‏شود و ازل و ابد به ظهور مى‏رسند و ازل و ابد با هم يكى مى‏گردند. با ازميان برخاستن حجاب زمان، و با قرار گرفتن در فوق زمان، مسائل و اسرار زيادى به ظهور مى‏رسد. علم به گذشته و آينده و خبردار شدن از حوادث ماضيه و مستقبله، از آثار و لوازم همين مقام است كه در مراتب مختلف و به اذن الله براى اهل اين مقام پيش مى‏آيد. و با از ميان برخاستن حجاب مكان، مسائل و اسرار ديگرى تحقق مى‏يابد مشاهده مكانهاى دور و ديدن آنچه در مكانها و فاصله‏هاى دور اتفاق مى‏افتد، از آثار و لوازم اين مقام مى‏باشد كه باز در درجات مختلف براى اهل آن به اذن الله حاصل مى‏شود.

خلاصه مطلب اينكه، با قرار گرفتن در افق بالاتر از زمان و مكان، و با مجرد گشتن از قيود آنها، انسان از سعه وجودى برخوردار مى‏گردد. بيشتر خوارق عادات و به تعبيرى، بيشتر كرامات از قبيل اشراق بر خواطر و اطلاع بر امور پشت پرده و نظاير اينها در چنين مرحله‏اى به تحقق مى‏رسد.

آنچه ارباب باطن در مقام ارشاد و تذكر به سالك مبتدى، از خصوصيات درونى وى به او خبر داده و نصيحت لازم را انجام مى‏دهند، به حكم همين مرحله مى‏باشد.

چگونگى آزاد شدن از قيود زمانى و مكانى و قرار گرفتن درافق بالاتر از زمان و مكان، و چگونگى علم به گذشته و آينده، و موضوعات ديگرى كه ذكر شد، به لفظ و بيان نمى‏آيد و با تصورات ذهنى هم قابل درك نيست و يافتنى و رسيدنى است نبى اكرم و ائمه اطهار صلوات الله و سلامه عليهم اجمعين از مراحل عاليه كشف روحى نيز با عنايات خاصه ربوبى برخوردار بودند و غير آنان هر كسى به هر اندازه و در هر مرتبه‏اى از آن بهره‏مند باشد، از طريق آنان و با عنايات الهى خواهد بود. و اين گفتار باز بدين معنى نيست كه مقام و منزلت آنان در اين حد مى‏باشد.

مرتبه پنجم: كشف سرى

مرتبه پنجم از اقسام كشف معنوى، كشف سرى است كه در مقام سر براى انسان با عنايات خاصه الهى پيش مى‏آيد. كشف سرى عبارت است از مكشوف شدن حقايق قدسيه و مفارقات عقليه و نوريه‏اى كه معادن اسرار الهيه هستند.

در كشف سرى بواطن ارواح و بواطن اشياء و آن سوى موجودات، در مراتب مختلف، براى انسان معلوم و مشهود مى‏گردد. به عبارت روشن‏تر، سر وجود و سر آفرينش موجودات و از جمله ارواح، و معنى هر موجودى و مفهوم آن، مكشوف گشته و روشن مى‏شود كه اين موجود با اين خصوصيات يعنى چه؟ و آن موجود با آن خصوصيات يعنى چه؟ و نيز معلوم و مكشوف مى‏شود كه روح من يعنى چه؟ و روح تو يعنى چه؟ و روح هر انسانى يعنى چه؟ باطن امر در نظام وجود و نظام خلقت و سر مسئله، با عنايات حق به ظهور مى‏رسد و حروف و كلمات و كتاب وجود و هستى، معنى پيدا مى‏كند. (دقت شود).

اسرار وجود از ما پوشيده است

براى ما انسانهاى معمولى، چيزى از اسرار وجود و هستى معلوم نيست («و ما أوتيتم من العلم الا قليلا». فقط ظاهرى از نظام هستى و ظاهرى از موجودات، آن هم از عالم ماده، و آن هم در محدوده بسيار كم، براى ما معلوم و مشهود است. نه نظام هستى براى ما معنى پيدا كرده و نه تك تك موجودات. آنچه مى‏يابيم و مى‏بينيم، اين سوى هستى و اين سوى هر كدام از موجودات است. آن سوى هستى و آنسوى هر موجود و هر مخلوقى از ما پوشيده مى‏باشد. و همچنين، اين سوى قوانين و سنن حاكم در نظام هستى و در هر كدام از موجودات را مى‏يابيم و تا حدودى مى‏فهميم، ولى آنسوى اين قوانين و سنن براى ما معلوم و مكشوف نبوده و نمى‏دانيم اين قانون حاكم يعنى چه و آن قانون حاكم يعنى چه؟ و نيز، ما اين سوى روابط بين موجودات را تا حدودى مى‏شناسيم، لكن آن سوى اين روابط، و به تعبيرى، سر اين روابط و معنى آنها از ما پوشيده است .

قسمتى از قافله وجود و هستى كه براى ما مشهود است و با حساب و نظم خاصى در حال گذر و تبدل و تحول بوده و به سرعت هم مى‏گذرد، حاكى از اين است كه در پشت پرده و در آن سوى اين قافله خيلى چيزها بوده و هست و تدبير امر اين قافله از همان سو مى‏باشد و خبرها همه در آنجا و از آنجاست. و حاكى از اين است كه معنى كل اين قافله و معنى جزئيات آن، و تفسير همه آنچه در اين قافله ديده مى‏شود، همه در آن سو و د رپشت پرده مى‏باشد. سر اين قافله مشهود، و سر اين گذرها و تبدلها، و بالاخره، سر اين آمدنها و چگونه آمدنها، و سر اين رفتنها و چگونه رفتنها، در آن سو و در پشت پرده بوده و براى ما معلوم و مكشوف نيست.

در آيه 5 سوره سجده مى‏فرمايد: «يدبر الامر من السماء الى الارض ثم يعرج اليه فى يوم كان مقداره ألف سنة مما تعدون» يعنى (خداى متعال ازآسمان به تدبير امر زمين مى‏پردازد، سپس به سوى او عروج مى‏كند در روزى كه مقدار آن به حساب شما انسانها هزار سال مى‏باشد). ودرآيه 21 سوره يوسف مى‏فرمايد: «و الله غالب على أمره ولكن أكثر الناس لا يعلمون»يعنى (و خداى متعال بر امر خود غالب است ولكن اكثر مردم بر اين حقيقت آگاه نيستند) .و در آيه 34 سوره يونس مى‏فرمايد: «قل الله يبدأ الخلق ثم يعيده فأنى تؤفكون» يعنى (بگو تنها خداست كه خلقت هر چيز را آغازمى كند و سپس آن را به سوى خود بر مى‏گرداند، پس در كدام وادى فريب و دروغ افتاده‏ايد!) و درآيه 80 سوره مؤمنون مى‏فرمايد: «و هو الذى يحيى و يميت و له اختلاف الليل و النهار أفلا تعقلون»يعنى (و اوست كه زنده مى‏گرداند و مى‏ميراند، و پشت سر هم آمدن شب و روز از اوست، آيا تعقل نمى‏كنيد؟) و بالاخره آيات زيادى كه هر كدام داراى لحن و اشارات به خصوصى بوده و همه گوياى اين حقيقت هستند كه آنچه مشهود شما انسانهاست و آنچه مى‏بينيد و مى‏يابيد، همه از آن سو بوده و از آن سو هدايت مى‏شوند. و اين بدان معنى است كه تفسير همه اينها در آن سو و معنى همه در آنجا و سر همه نيز در همان جاست.

در كشف سرى، باب اسرار به روى انسان باز مى‏شود

هنگامى كه كسى مشمول عنايات خاصه پروردگار خويش مى‏گردد و از آن سو به روى او و به سر وجود او بابى باز مى‏شود، به اندازه‏اى كه خدا خواسته است از اسرار با خبر گشته و اشياء و موجودات براى او معنى پيدا كرده و تفسير مى‏گردد. و اين همان كشف سرى است كه در درجات مختلف براى خوبان پيش مى‏آيد. و اين آن وقت است كه سر وجود از غير او پاك بوده و جز حق بر سر انسان حاكم نباشد.

در چنين صورتى خداى متعال باب يا ابواب اسرار را به روى بنده خود باز نموده و او را به اسرار وجود با خبر مى‏گرداند. پيداست كه او با ديگران هرگز مساوى نخواهد بود «قل هل يستوى الذين يعلمون و الذين لا يعلمون انما يتذكر أولو الالباب»يعنى (آيا آنانى كه مى‏دانند با آنها كه نمى‏دانند يكسان هستند؟ و اين صاحبان عقل هستند كه متذكر مى‏باشند). و الذين لا يعلمون انما يتذكر أولو الالباب»يعنى (آيا آنانى كه مى‏دانند با آنها كه نمى‏دانند يكسان هستند؟ و اين صاحبان عقل هستند كه متذكر مى‏باشند).

باب اسرار در اصل و در مرحله اول با عنايات الهى به روى پيامبر و ائمه اطهار صلوات الله و سلامه عليهم اجمعين باز بوده و حاملين اسرار، چه اسرار وجود بگوييم و چه اسرار الهى بناميم، همانها هستند يعنى از جانب خداى متعال اين باب به روى رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم باز شده و از طريق آن حضرت نيز ابواب اسرار به روى اميرالمؤمنين على بن ابيطالب صلوات الله عليه و از طريق آن بزرگوار به روى امام حسن مجتبى صلوات الله عليه و از طريق وى به روى حضرت سيدالشهداء صلوات الله عليه، و همين طور يكى پس از ديگرى به روى همه ائمه اطهار سلام الله علهيم اجمعين، باز شده است. در نتيجه، كشف سرى به معنى مكشوف شدن اسرار وجود، در مرتبه جامع و كامل و در اعلى مرتبه آن، مخصوص آنان بوده و هر كسى از ديگران به هر اندازه از آن برخوردار باشد، از طريق آنان و به توسط آنان خواهد بود و افاضات الهى به واسطه آنان به او خواهد رسيد.

در اينجا به روايتى از بين روايات زيادى كه در اين زمينه وارد شده، اشاره مى‏كنيم:

«حدثنا أحمد بن محمد عن الحسين بن سعيد عن القاسم بن محمد عن على عن أبى بصير قال سمعت أبا جعفر عليه السلام يقول: أسرالله سره الى جبرئيل و أسره جبرئيل الى محمد صلى الله عليه و آله و سلم و أسره محمد صلى الله عليه و آله و سلم الى على عليه السلام و أسره على عليه السلام الى من شاء واحداً بعد واحد» [83]. يعنى (ابوبصير مى‏گويد: شنيدم از امام باقر سلام الله عليه كه مى‏فرمود: خداى متعال سر خود را نزد جبرئيل به وديعت گذاشت و جبرئيل هم نزد رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم به وديعت گذاشت و آن حضرت نيز نزد اميرالمؤمنين على بن ابيطالب سلام الله عليه به وديعت گذاشت و على عليه السلام هم نزد آنكه مى‏خواست، يكى پس از ديگرى به وديعت گذاشت).

لازم است به اين نكته توجه داشته باشيم كه تعليم سر، چه از جانب حضرت حق نسبت به جبرئيل، چه از جانب وى نسبت به رسول الله (ص)، چه از جانب رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم نسبت به اميرالمؤمنين عليه السلام، و چه از جانب وى نسبت به ائمه عليهم السلام، تعليم به خصوصى است ومانند تعليم يك مطلب از كسى به كسى ديگر كه در بين ما معمول مى‏باشد، نيست. و همچنين، در خصوص ديگران نيز تعليم به تعليمهاى شناخته شده از براى ما، شباهتى ندارد. بعيد نيست كه تعبير «اسر» در روايت، كه تعبير به خصوصى است، ناظر بر همين امر باشد. بايد به اين حقيقت هم متوجه باشيم كه اسرار وجود و اسرار الهى از طريق حضرات معصومين عليهم السلام افاضه مى‏شود، بعضى از مراتب نازله سر است، آن هم در بعضى از ابعاد، نه همه مراتب آن و نه همه آنچه نزد آنان هست. آنان حاملين اسرار و حافظين و امناى اسرار هستند. نه غير آنان مى‏تواند حامل همه مراتب آن اسرار باشد و نه آنان آنچه را كه نبايد اظهار بكنند، به كسى اظهار مى‏كنند و يا تعليم مى‏دهند. در عين اينكه معادن اسرارند، حافظ اسرارند.

از ارباب باطن هم كسانى كه برخوردار از اسرار مى‏گردند و از طريق آنان بعضى از مراتب سر به آنها تعليم مى‏شود و اصحاب كشف سرى مى‏ناميم، در حفظ اسرار كاملا مراقبت مى‏كنند و چيزى به زبان نمى‏آورند.

به زبان آوردن اسرار و در قالب الفاظ و مفاهيم ذهنى محدود در آوردن آنها امرى غير ممكن بوده و اگر مبادرت به چنين چيزى بشود و از طرفى مستمع هم ظرفيت لازم را نداشته و قدرت ادراك و هضم آنها را فاقد باشد، مسلماً نتايج نامطلوبى را به دنبال خود خواهد داشت. [85] البته علت حفظ و كتمان اسرار در اين، خلاصه نمى‏شود و جهات ديگرى نيز در اين بين، وجود دارد.

به هر صورت، اسرار وجود و اسرار الهى نزد حضرات معصومين صلوات الله و سلامه عليهم از جانب حضرت حق به وديعت گذاشته شده و اگر از طريق آنان شمه‏اى از اسرار به كسى كه صلاحيت دارد، افاضه شود، مسلماً به اذن الله خواهد بود و در حقيقت هم افاضه حق از طريق آنان خواهد بود. در اين زمينه نيز به روايتى از روايات وارده در اين مورد، اشاره مى‏كنيم:

«حدثنا بنان بن محمد عن معمر بن خلاد عن ابى الحسن عليه السلام قال: لا يقدر العالم ان يخبر بما يعلم فان سر الله اسره الى جبرئيل و اسر جبرئيل الى محمد صلى الله عليه و آله و سلم و اسره محمد صلى الله عليه و آله و سلم الى من شاء الله » [86]

يعنى (معمر بن خلاد از حضرت ابوالحسن عليه السلام نقل مى‏كند كه فرمود: عالم (منظور امام (ع) است) نمى‏تواند آنچه را كه مى‏داند، خبر بدهد، زيرا كه خداى متعال سر خود را نزد جبرئيل به وديعت گذاشته و جبرئيل نزد رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم به وديعت گذاشته و آن حضرت نيز نزد كسانى كه خداى متعال خواسته، به وديعت گذاشته است).

جمله «لا يقدر العالم ان يخبر بما يعلم »با توجه بر جملات بعدى روايت، حاكى از حقيقتى است كه گفته شد .

در زيارت حضرت اميرالمؤمنين على بن ابيطالب صلوات الله و سلامه عليه در شب مبعث رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم و در روز آن، چنين مى‏خوانيم كه «السلام عليك يا خاصة الله... ومعدن حكم الله و سره». جمله «و معدن حكم الله و سره» به معنى (سلام بر تواى معدن حكم خدا و سرخدا) ناظر بر حقيقتى است كه شرح داديم .

در زيارت حضرت بقية الله ارواحنا لتراب مقدمه الفداء مى‏خوانيم كه: «السلام على بقية الله فى بلاده... المؤتمن على السر»جمله «المؤتمن على السر»به معنى (سلام بر امين سر) نيز به حقيقت مذكور بر مى‏گردد.

در جامعه كبيرة در زيارت ائمه اطهار سلام الله عليهم اجمعين مى‏خوانيم كه: «السلام على محال معرفة الله و مساكن بركة الله و معادن حكمة الله و حفظة سرالله»جمله «و حفظة سرالله»به معنى (سلام بر حافظين سر خدا) اشاره بر همين حقيقت مى‏كند .

در فسمت ديگرى از همين زيارت جامعه چنين مى‏خوانيم «و أشهدانكم الائمة الراشدون... اصطفاكم بعلمه و ارتضاكم لغيبه و اختاركم لسره»جمله «و اختاركم لسره» به معنى (و شهادت مى‏دهم كه خداى متعال شما را براى سر خود انتخاب و اختيار نمود) به اين حقيقت ناظر مى‏باشد. و اصولا حافظ سر و امين سر بودن ائمه عليهم السلام از جمله خصوصيات و فضائل وجودى آنان است كه در روايات وارده و زيارات و أدعيه مأثوره به آن اشاره شده است .

در بيانات وارده از حضرات معصومين سلام الله عليهم اجمعين، از جانب خود آنان به اين نكته هم اشاره شده است كه اسرار موجود در نزد آنان براى ديگران قابل درك و هضم و تحمل نيست. اميرالمؤمنين على بن ابيطالب سلام الله عليه مى‏فرمايد: «اندمجت على مكنون علم لو بحت به لاضطر بتم اضطراب الارشية فى الطوى البعيدة»يعنى (وجودم پر از علوم و اسرار مكنونى است كه اگر اظهار كنم، به لرزه و اضطراب مى‏افتيد همانند لرزيدن و اضطراب ريسمانها در چاه طولانى و عميق). و باز مى‏فرمايد: «ان هيهنا لعلماً جمالو أصبت له حملة »يعنى (سينه‏ام پر از علمى است كه نيافتم كسانى را كه صلاحيت تحمل آن را داشته باشند).

مرتبه ششم: كشف خفى

مرتبه ششم از مراتب كشف معنوى، كشف خفى است كه در مقام فناى سالك مسالك توحيد و عرفان، با عنايات ربوبى پيش مى‏آيد. يعنى با انقطاع از اغيار و با كنار رفتن حجب، و با شهود وجه الله، اين مرتبه از كشف به تحقق مى‏رسد.

در تعريف كشف خفى بايد گفت: اولا نه اشاره بر اين مقام ممكن است و نه الفاظ و عبارات در بيان آن كافى است و عرفاى بزرگ، دو مرتبه اخيره، يعنى كشف سرى و كشف خفى را قصواى مراتب كشف معنوى شمرده و گفته‏اند كه به اين دو مرتبه نه اشاره‏اى مى‏توان نمود و نه در عبارت و بيان مى‏توان آورد.

حكيم و عارف محقق، ملا عبدالله نورى در انوار جليه در اين زمينه مى‏گويد: «جماعتى از ايشان به اين شش مرتبه اقصار نموده دو مرتبه اخيره را قصواى مراتب و درجات كشف معنوى شمرده و گفته‏اند كه نه اشاره به اين دو مقام و در اين دو مقام ممكن، و نه عبارت و بيان در استكشاف آنها كافى و وافى تواند بود. آن را كه خبر شد خبرى باز نيامد». و ثانياً آنچه در حد گفتار مى‏شود آورد نيز با روشى كه ما در اين نوشته در پيش گرفته‏ايم، سازگار نيست. به طورى كه قبلا هم اشاره كرده‏ايم، ما در اين نوشته در يك سطح معين پيش آمده و از پرداختن به مباحث عميق و در عين حال مبسوط، اجتناب مى‏كنيم .

با اين وصف آنچه در تعريف كشف خفى مى‏توانيم بگوييم عبارت است از اينكه: در كشف خفى با شهود حقايق اشياء، و با شهود چهره‏هاى حقيقيى آنها، اسماء و صفات حضرت احديت براى انسان مكشوف و مشهود مى‏گردد و به تعبيرى، عالم اسماء براى او مكشوف گشته و سير در عالم اسماء و صفات مى‏كند.

وقتى وجود انسان از انوار ربوبى در مرتبه بالاترى برخوردار شد، و هنگامى كه تجليات نورى وجود وى را فرا گرفت و او را از حدود و رسوم خودى پاك نمود، همه حجابهاى حاجب به كنار رفته و ذات غيبى با اسماء حسنى و صفات علياى خود در همه جا و در همه چيز تجلى مى‏كند و انسان در همه جا شاهد اسماء و صفات جمال و جلال او مى‏گردد و جز اسماء او و جز نعوت جمال و جلال او نمى‏بيند.

براى بهتر و بيشتر روشن شدن كشف خفى و آنچه در اين مقام براى انسان مكشوف و مشهود مى‏گردد، تا حدودى كه در اينجا امكان دارد و به نحو اجمال، به توضيحى در اين خصوص مى‏پردازيم .

اسماء حسنى، جلوات هويت غيبيه‏اند

ذات حق كه با «حضرت ذات» و «هويت غيبيه» و «ذات غيبى» از آن تعبير آورده مى‏شود، همه كمالات را به نحو بساطت، واجد مى‏باشد. يعنى ذات حق در عين بساطت، همه كمال است و عين هر كمال است. كمالات يا صفات كماليه در مقام ذات، عين ذات و عين يكديگرند و جدا از ذات و يا غير ذات و يا همچنين، جدا از يكديگر و غير يكديگر نيستند. به عبارت ديگر، كمالات و صفات حق، در مقام، به نحوى كه غير از ذات و غير از يكديگر باشند، مطرح نبوده و هيچگونه كثرتى را به حضرت ذات غيبى راه نيست .

در خطبه اول نهج البلاغه در بيان حضرت اميرالمؤمنين على بن ابيطالب صلوات الله و سلامه عليه اين جمله را مى‏بينيم كه: «و كمال الاخلاص له نفى الصفات عنه، لشهادة كل صفة انهاغير الموصوف، و شهادة كل موصوف انه غير الصفة »يعنى (و اخلاص كامل در مقام توحيد، نفى صفات از مقام ذات است، زيرا هر صفتى شهادت مى‏دهد بر اين كه غير از موصوف است و هر موصوفى شهادت مى‏دهد بر اينكه غير از صفت است) منظور از نفى صفات از مقام ذات، نفى صفات جدا از ذات و متمايز از ذات، و نفى صفاتى است كه غير از ذات و غير يكديگر باشند. منظور اين نيست كه ذات حق داراى صفات كماليه نبوده و بايد كمالات را از ذات الهى نفى نمود. به عبارت روشن‏تر، مقصود آن حضرت اين است كه صفات كمال در مقام ذات حق، به عنوان صفات متمايز از ذات به عنوان موصوف، مطرح نبوده و بلكه عين ذات و عين يكديگرند.

اين، حكم صفات در مقام ذات غيبى است و اما در مقام تجلى ذات غيبى: در مقام تجلى ذات غيبى و به تعبيرى، در مقام ظهور ذات غيبى، صفات كماليه به ظهور مى‏رسند و نعوت جمال و جلال در مراتب مختلف ظاهر مى‏گردند. در حقيقت صفات جمال وجلال، جلوه‏هاى حضرت ذات غيبى و تعينهاى ذات بى تعين هستند. هر صفتى،جلوه‏اى از ذات و تعين خاصى از ذات و ظهورى از اوست .

ظهور ذات غيبى در مظاهر صفات، مراتب دارد. شرح اين مراتب به بسط كلام احتياج داشته و در اين نوشته نمى‏گنجد. ظهور ذات در مظاهر صفات را اسماء حسنى مى‏ناميم. اسماء حسنى عبارتند از ظهور هويت غيبيه و يا ذات غيبى در مظاهر صفات كماليه. به بيان ديگر، اسماء حسنى عبارتند از تجليات از ذات با صفات، به طورى كه اشاره شد، ظهور يا تجلى ذات در مظاهر و مجالى صفات، داراى مراتب است و در نتيجه، اسماء حسنى داراى مراتب خواهد بود. اسم اعظم، اسم عام و اسم خاص، اسماء كليه و اسماء جزئيه، اسماء جلال و اسماء جمال، اسماء ذات و اسماء فعل، و نظاير اينها، به همين مراتب بر مى‏گردد.

بنابراين، اسماء حسنى، جلوات هويت غيبيه و يا تجليات ذات حق و يا ظهورات ذات غيبى با صفات هستند.

عوالم وجود، جلوات اسماء و صفات هستند.

با دقت و تدبر در آيات قرآنى و روايات وارده و أدعيه مأثوره از حضرات معصومين صلوات الله و سلامه عليهم اجمعين به اين حقيقت پى مى‏بريم كه خلق و ايجاد، به عبارتى ديگر، همه عوالم وجود و همه موجودات، از اسماء حسنى و صفات علياى حضرت حق سرچشمه مى‏گيرند و در مراتب مختلف از آثار و جلوات اسماء و صفات مى‏باشند .

مسئله اسماء حسنى از مختصات قرآن كريم است. اگر به خوبى در آيات قرآن به تدبر بپردازيم و علاوه بر صراحتها، اشارتهاى آيات را نيز در نظر بگيريم، مى‏بينيم قرآن كريم همه آنچه را كه به وجود آمده و مى‏آيد، و آنچه را كه در نظام وجود مى‏گذرد، و بالاخره خلق و ايجاد را به اسماء و صفات الهى منتهى مى‏داند. نه تنها در مرحله ابتداى خلق و ايجاد، بلكه در مرحله عود و بازگشت نيز همه چيز را منتهى به اسماء و صفات حق دانسته است. در هر دو مرحله، چه در مرحله ابتدا و چه در مرحله عود، هر چيز را به اسم و صفات متناسب با آن، نسبت مى‏دهد. از باب مثال: در آيه 95 سوره انعام مى‏فرمايد: «ان الله فالق الحب و النوى يخرج الحى من الميت و مخرج الميت من الحى ذلكم الله فانى تؤفكون»يعنى (خداى متعال شكافنده دانه و هسته است. اوست كه زنده را از مرده بيرون مى‏آورد و اوست بيرون آورنده مرده از زنده آنكه اين كارها را مى‏كند، خداى متعال است، پس به كدام وادى دروغ و فريب روى مى‏آوريد!!).

در اين آيه شريفه، شكافته شدن دانه‏ها و هسته‏ها و بيرون آمدن نباتات و سبزه‏ها و درختها از درون آنها، و شكافته شدن ذرات مرده و بيرون آمدن زنده‏ها از درون آنها، و نيز، شكافته شدن ذرات و بيرون آمدن مرده‏ها از درون زنده‏ها را، از آثار اسم «فالق» و يا صفت «فالق» كه از جمله اسماء و صفات حضرت حق است، مى‏شمارد. هر كجا دانه‏اى مى‏شكافد و هر كجا هسته‏اى شكافته شده و سبزه يا درختى از درون آن سر مى‏زند، اثر و جلوه‏اى از اسم «فالق» حق است و حق با اسم «فالق» خود در آنجا حضور دارد.و در هر كجا و در هر زمان ذره‏اى، عنصرى، و نطفه‏اى شكافته مى‏شود و موجود زنده و داراى حيات، و به تعبيرى، حيات وحى از درون آن سر مى‏زند، اثر و جلوه‏اى از اسم «فالق» حق بوده و حق با اسم «فالق» خود در آنجا حاضر است .

همه اين‏ها از جلوات اين اسم و اين صفت است و همه اين‏ها جلوه‏ها و ظهوراتى از اين اسم و از اين صفت هستند در پشت پرده اين جلوه‏ها و در آن سوى آنها اسم «فالق» يا صفت «فالق» هست. به بيان ديگرى، در پشت پرده اين جلوه‏ها، حضرت حق با اسم «فالق» هست. و اگر اين پرده‏ها كنار برود. انسان شاهد اسم «فالق» يا شاهد حضرت حق با اسم «فالق» خواهد بود و به شهود او در مظهر اين اسم نايل خواهد شد .

مولوى گويد:

در آيه 24 سوره حشر مى‏فرمايد: «هو الله الخالق البارئ المصور له الاسماء الحسنى يسبح له ما فى السموات و الارض و هو العزيز الحكيم »يعنى (اوست «الله» كه آفريدگار عوالم وجود و پديد آورنده موجودات و تصوير كننده صورتهاست و براى اوست اسماء حسنى. همه آنچه در آسمانها و زمين است به تسبيح او مشغول بوده و اوست عزيز و حكيم).

در اين آيه شريفه به ظهور هويت غيبيه در مظهر اسم اعظم «الله» و در مظاهر اسم «خالق» و اسم «بارى» و اسم «مصور» و همه اسماء حسنى و نيز، در مظاهر اسم «عزيز» و اسم «حكيم» اشاره شده است. آيه شريفه در باب اسماء حسنى و در باب تجليات حضرت ذات و تجليات اسماء، متضمن اسرار عاليه و نكات دقيقه و معارف بى شمارى است و براى ارباب بصيرت و اهل ذوق و عرفان، و بارى هر تدبر كننده‏اى به اندازه صلاحيت خويش، پيامها و هدايتها و اشارتها دارد.

اين آيه مى‏گويد: هر كجا خلق و ايجادى هست، اثر و جلوه‏اى است كه از اسم «خالق» و ظهورى است از آن، به هر كجا و به هر سو بنگريم، هميشه و على الاتصال خلق و ايجاد است. همه خلقها و ايجادها، جلوه‏ها و ظهورها اسم «خالق» هستند و در پشت پرده اين جلوه‏ها و در آن سوى آنها، اسم «خالق» و يا حضرت حق با اسم «خالق» را شاهد خواهيم بود .

«آيه شريفه مى‏گويد: هر كجا چيزى از باطن چيز ديگرى به ظهور مى‏رسد و به عبارتى، قشرها كنار مى‏رود و چيزى از درون قشرها پديدار مى‏گردد و در حقيقت، پديده‏اى ظاهر مى‏شود، اثر و جلوه‏اى است از اسم «بارى» و ظهورى است از آن. به هر سو بنگريم و نظر بياندازيم، با پديد آمدنها و پديده‏ها مواجه مى‏شويم. همه آنها جلوه‏ها و ظهورهاى اسم «بارى» هستند و در پشت پرده اين جلوه‏ها، اسم «بارى» و يا صفت «بارى» هست. اگر از اين پرده‏ها بگذريم، و اگر اين حاجبها را كنار بزنيم، شاهد اين اسم و يا شاهد حضرت حق در مظهر اين اسم خواهيم بود. متجلى، اسم «بارى» يا حضرت حق با اسم «بارى» است و اينها جلوه‏ها. جلوه‏ها، پرده‏هاست كه اگر كنار گذاشته شوند، متجلى بى‏پرده ظاهر خواهد شد .

و باز آيه شريفه مى‏گويد: هر كجا تصويرى هست و به چيزى صورت داده مى‏شود، اثر و جلوه‏اى است از اسم «مصور» و ظهورى است از آن،. به هر طرف نگاه مى‏كنيم، ذرات و عناصر و وجودات مختلف و متنوع را در حال صورت پذيرفتن وصورت به خود گرفتن مى‏يابيم و مى‏بينيم على الاتصال صورتهاى جديد مى‏گيرند و تصوير به طور متصل و منظور در همه جا به چشم مى‏خورد. اين تصويرها و صورتهايى كه در هر سو مى‏بينيم، جلوه‏ها و ظهورهاى اسم «مصور» هستند و در پشت پرده اين جلوه‏ها اسم«مصور» و يا صفت «مصور» هست. اگر از اين پرده‏ها بگذريم، و اگر آنها راكنار بزنيم، شاهد اسم «مصور» و يا شاهد حضرت حق در مظهر اين اسم خواهيم بود. اين تصويرها و صورتها در عين اينكه جلوه‏ها و ظهوراتى از اسم «مصور» هستند، حجابهاى اين اسم نيز هستند كه اگر از آنهاگذر كنيم، به شهود آنچه در آن سوى اين حجابهاست، نايل خواهيم شد.

خلاصه مطلب اينكه: آيه شريفه همه عوالم وجود و همه آنچه را كه در نظام وجود هست، از آثار و جلوات اسماء حسنى و صفات حق مى‏داند و مى‏گويد، آنچه مى‏بينيد و آنچه هست، جلوه‏ها و ظهورهاى اسماء و صفات اوست و در آن سوى اين جلوه‏ها، اسماء و صفات او و در آن سوى اسماء و صفات، حضرت ذات او .

دو مورد ازآيات قرآن كريم را به عنوان مثال دراينجا آورديم. آياتى كه اين حقيقت از آنها استفاده مى‏شود، بسيار زياد است و به يك نظر همه قرآن و همه آيات آن گوياى همين حقيقت است. در روايات و أدعيه مأثوره نيز اين حقيقت با وضوح كامل به چشم مى‏خورد. به عنوان نمونه: در دعاى كميل مى‏خوانيم (و با سمائك التى ملات اركان كل شى‏ء» يعنى (پروردگارا، سوگند به اسماء تو كه اركان هر چيزى راپر كرده است، از تو مسئلت مى‏كنم). از اين جمله به خوبى بر مى‏آيد كه اسماء الهى و صفات او به همه چيز احاطه داشته و همه جا را پر كرده است و همه اشياء، جلوات و ظهورات اسماء او هستند و ماوراى حجب اشياء، اسماء و عالم اسماء است .

بنابراين، عوالم وجود و همه موجودات و اشياء، جلوه‏ها و ظهورات اسماء در مراتب مختلف هستند و به لحاظ اينكه جلوات اسماء هستند، حجابهاى اسماء نيز هستند. در نتيجه، اگر كسى بر اثر عنايات خاصه پروردگار از تجليات انوار ربوبى در مرتبه بالاترى برخوردار بوده ونور نافذ ومحيط الهى در وجود وى به ظهور رسيده وداراى درك و ديد نافذ باشد، در اين جلوه‏ها و يا حجابها متوقف نمى‏شود و در حقيقت، اين جلوه‏ها و يا حجابها از برابر او كنار مى‏رود و ماوراى حجب اشياء براى او مشهود و مكشوف مى‏افتد و اسماء و صفات حق را مى‏بيند و وارد به عالم اسماء مى‏شودو سير در آن عالم مى‏كند. يعنى شاهد حق ووجه حق در مجالى و مظاهر اسماءو صفات مى‏گردد كه خود مسئله‏ها و حسابها داشته و سيرها و منزلها دارد. و اين همان مقام كشف خفى است.

به لحاظ اينكه اسماء حسنى داراى مراتب است، و همچنين به لحاظهاى ديگر، كشف خفى نيز داراى مراتب ومدارج مى‏باشد.

اگر چه مقام و منزلت اصلى رسول اكرم و ائمه اطهار صلوات الله و سلامه عليهم بالاتر از اين مقام است ولكن به اعتبار جامعيت، از اين مقام و از اعلا مرتبه آن نيز با عنايت وموهبت الهى برخوردار بودند. جمله‏اى كه از دعاى كميل آورديم، خود حاكى از اين است كه حضرت اميرالمؤمنين على عليه الصلوة والسلام در همه جا و در همه چيز شاهد اسماء و صفات حق بوده است. نه تنها اين جمله، بلكه جملات بسيار زيادى كه در دعاها هست و در آنها به اسماء الهى اشاره شده، حكايت از اين امر مى‏كند كه آنان شاهد اسماءو صفات حق در همه جا و در همه چيز بوده‏اند و حضرت حق با اسماء خود براى آنان مشهود بوده است. علاوه بر اين قبيل جملات، شواهد زياد ديگرى نيز در أدعيه مأثوره وجود دارد كه دلالت بر اين امر مى‏نمايد، و ما به لحاظ مراعات اختصار از آوردن آنها خوددارى مى‏كنيم و فقط به يك جمله از دعاى عرفه حضرت سيدالشهداء صلوات الله وسلامه عليه اشاره مى‏نماييم. در قسمتى از دعا چنين مى‏گويد:

«و انت الذى تعرفت الى فى كل شى‏ء فرأيتك ظاهراً فى كل شى‏ء و أنت الظاهر لكل شى‏ء» يعنى (و تويى پروردگارا كه در همه چيز خود را به من شناساندى پس در همه چيز ترا ظاهر ديدم و تويى ظاهر بر همه چيز).

مرتبه هفتم: كشف أخفى

مرتبه هفتم از مراتب كشف معنوى، كشف اخفى است كه بعضى از محققين عرفا واساطين فن به آن اشاره كرده‏اند. البته آن دسته از عرفا كه براى كشف معنوى، شش مرتبه ذكر نموده‏اند، اين مرتبه از كشف معنوى را داخل در مرتبه ششم، يعنى كشف خفى دانسته‏اند و از مراحل عاليه آن به حساب آورده‏اند. در هر صورت ،اين مرتبه از كشف را از آيه 7 سوره طه كه مى‏فرمايد: «و ان تجهر بالقول فانه يعلم السر و اخفى»اخذ كرده‏اندو گفته‏اند بيان حضرت مولى الموحدين على بن ابيطالب صلوات الله و سلامه عليه كه مى‏فرمايد: «و كمال الاخلاص له نفى الصفات عنه» و همچنين «الفقر فخرى» و آيه شريفه «فكان قاب قوسين اوأدنى»و نيز بعضى از تعبيرات ديگر، به همين مقام اشاره مى‏كنند .

مقصود از كشف اخفى، شهود جمال احدى و استغراق در بحر توحيد است كه گاهى با كشف ذاتى از آن تعبير آورده مى‏شود.

در اينجا نيز براى روشن شدن مسئله كشف اخفى و فرق اين مرتبه از كشف با مرتبه از آن، يعنى فرق اين كشف با كشف خفى، به يك توضيح اجمالى مى‏پردازيم .

اسماء حسنى در مراتب مختلف، تعينات مقام احديث ذات هستند

ذات حضرت حق، صرف وجود، و وجود صرف، و محض وجود، و وجود محض، و داراى بساطت فوق بساطت، و مبرا از هرگونه نقص و حد و عدم، و منزه از هرگونه كثرت مفهومى و مصداقى و از هر نوع تركيب، و نيز، مبرا از هرگونه تعيين مفهومى و مصداقى و حتى از قيد تعين نداشتن و يا از قيد اطلاق مى‏باشد .

اولين تعين براى ذات غيبى، عبارت است از اطلاق و تعين نداشتن، و به تعبيرى، عبارت است از پاك بودن از تعينات. پيداست كه همين امر، يعنى اطلاق و مبرا بودن از تعينات، به جاى خود، نوعى تعيين است، نوعى تعين كه همه تعينات در اين مقام به كلى بر چيده است. اين اولين تعيين كه تعين بى تعينى است، اولين اسم از اسماء حسنى بوده و همان مقام أحديت است. حضرت استاد علامه طباطبائى رضوان الله تعالى عليه، در رساله دوم از رسائل سبع كه رساله اسماء است و از جمله رسائل خطى است كه اينجانب در دوران استفاده از محضر ايشان از روى نوشته خود ايشان استنساخ نموده‏ام، در فصل سوم عبارتى در اين زمينه دارند كه براى بيشتر روشن گشتن حقيقت براى ارباب بصيرت در اينجا عين آن را نقل مى‏كنيم و از ترجمه آن با توجه بر توضيحى كه گذشت و در حقيقت ترجمه مبسوط همين عبارت بود، صرفنظر مى‏كنيم. مى‏فرمايد:

«قد عرفت فى الفصل الاول ان ذاته المقدسة ذات صرافة و اطلاق مبراة من جميع التعينات مفهومية و مصداقية حتى عن نفس الاطلاق و حيث كان هذا بعينه تعينا ما ينمحق عنده التعينات و يطوى بساط جميع الكثرات كان هذا اول الاسماء و اول التعينات و هو المسمى بمقام الاحدية.»

بنابراين، اولين تعين ذات غيبى، تعين نداشتن است و اين همان تعين احدى و اسم «احد» است كه مقام احديت، احديت ذات، و ذات احدى مى‏ناميم. و گاهى به همين مقام، هويت غيبيه اطلاق مى‏شود كما اينكه به ذات غيبى نيز اطلاق مى‏گردد.

ذات در مقام احديت هيچگونه تعين اسمى و وصفى ندارد و فقط تعين نداشتن، تعين آن است. سپس ذات بى تعين و بى نام و نشان احدى، در مراتب مختلف تعينها داشته و در مظاهر اسماء حسنى و صفات عليا ظهور دارد. يعنى مقام احديت، در مجالى اسماء و مظاهر صفات عليا متجلى است. تجلى مقام احديت يا ذات احدى در مجالى اسماء و صفات به طورى كه اشاره شد، در مراتب مختلف بوده و در مرحله اول در مجالى اسماء عام و در مراحل بعدى در مجالى و مظاهر اسماء خاص جلوه‏گر است. اين از يك سو و از نظر ترتب طولى اسماء است و از سوى ديگر، يعنى از نظر عرضى نيز در مجالى و مظاهر مختلف اسماء جمال، اسماء جلال، اسماء ذات، و اسماء فعل و بالاخره اسماء جزئيه جلوه مى‏كند و تعينها مى‏پذيرد.

قرآن كريم براى كسى كه با ذوق و بصيرت در آيات آن به تدبر مى‏پردازد، از اول تا آخر، خبر از همين تجليات مقام احديت در مظاهر مختلف مى‏دهد. در اينجا به آياتى از قرآن كريم از باب نمونه اشاره مى‏كنيم و تدبر و تعمق را به عهده صاحبان ذوق و اهل نظر مى‏گذا السلام المؤمن المهيمن العزيز الجبار المتكبر سبحان الله عما يشركون - هو الله الخالق البارئ المصور له الاسماء الحسنى يسبح له ما فى السموات و الارض و هو العزيز الحكيم »يعنى (اوست «الله»، آنكه معبودى جز او نيست. اوست عالم غيب و شهادت، و اوست رحمن و رحيم. اوست «الله») آنكه معبودى جز او نيست. او ملك است و قدوس، سلام است و مؤمن، مهيمن است و عزيز، جبار است و متكبر. و او ازآنچه با او شريك حساب مى‏كنند منزه است. اوست «الله»، خالق، بارئ، و مصور، براى اوست همه اسماء حسنى. همه آنچه در آسمانها و زمين هست به تسبيح او مشغول مى‏باشد و اوست عزيز و اوست حكيم).

در اين آيات شريفه به ظهور احديت غيبى، و به عبارتى، به تجلى ذات احدى يا مقام احديت، در مجالى مختلف صفات و به ظهور آن در مظاهر اسماء حسنى، با تعبيرات بسيار گويا و جذاب و با اشارتهاى هدايت كننده، اشاره فرموده است. اين آيات براى اصحاب معنى و عرفان و براى ارباب كشف و شهود، حقايق و اسرار بى شمارى را در بر دارد. اين آيات مى‏گويد:

هويت غيبيه احديه ،و به تعبيرى، حضرت احديت بى تعين و بى نام و نشان است كه در تعينها جلوه‏گر است و اين نام و نشانها را به خود گرفته است. و اوست كه در جلوه‏هاى گوناگون به ظهور رسيده است. الله، عالم الغيب و الشهادة، رحمن، رحيم، ملك، قدوس، سلام، مؤمن، مهيمن، عزيز، جبار، متكبر، خالق، بارى، مصور، همه اسماء حسنى، و حكيم، تعينها و نام و نشانهاى او و ظهورها و جلوه‏هاى اوست. در هر كدام از اين جلوه‏ها دقت كنيم، در صورتى كه از اهل كشف و شهود باشيم، حضرت احديت را خواهيم ديد و همه را او خواهيم يافت و هر يك را تعين به خصوص و جلوه خاصى از او ديده و آن بى تعين را در تعينها مشاهده خواهيم كرد. و در آيه دوم سوره حديد مى‏فرمايد: «هو الاول و الاخر و الظاهر و الباطن و هو بكل شى‏ء عليم». يعنى (اوست اول، اوست آخر، اوست ظاهر، اوست باطن، و اوست كه به همه چيز عليم است). و در آيه سوم همين سوره به تجليات فعلى احديت، و ظهور حضرت مقام احدى در مقام فعل، اشاره مى‏فرمايد: و مى‏گويد: «هو الذى خلق السموات و الارض فى ستة ايام ثم استوى على العرش...»

اسماء و صفات، حجب احديت هستند

بنابراين، مقام احديث در مظاهر اسماء و صفات، آن هم در مراتب مختلف، جلوه‏گر مى‏باشد و همه اسماء و صفات، جلوه‏ها و تعينها و ظهورات اين مقام هستند. باطن و آن سوى اين جلوه‏ها و تعينها و ظهورها، مقام احديت است. يعنى مقام احدى در آن سوى اينها و در ماوراى اينهاست. به عبارتى، اين جلوه‏ها و تعينها، حجابهاى مقام احدى هستند.

مقام احديت در حجب اسماء حسنى و صفات علياى الهى مكنون و مخزون است. تعبير «اسم مكنون» و «اسم مخزون» كه در بعضى از روايات و أدعيه مأثوره آمده، به همين مقام ناظر است. در اينجا به قسمتى از روايتى كه در كافى نقل كرده و حضرت استاد علامه طباطبائى نيز در رساله اسماء آن را آورده و جامع‏ترين روايت نسبت به همه مباحث مطروحه در همان رساله دانسته است، اشاره مى‏كنيم. در اين روايت كه در جزء اول اصول كافى در باب حدوث اسماء با سند از امام صادق صلوات الله و سلامه عليه نقل نموده است. امام عليه السلام بعد از بيان يك سلسله حقايق و اسرار دقيق مربوط به اسماء و بعد از بيان مراتب تجليات اسمائى حضرت حق و بعد از شمردن تعدادى از اسماء حسنى مى‏فرمايد:

«فهذه الاسماء و ما كان من الاسماء الحسنى حتى تتم ثلاث مأة و ستين اسماً فهى نسبة لهذه الاسماء الثلاثة و هذه الاسماء الثلاثة اركان و حجب للسلام الواحد المكنون المخزون بهذه الاسماء الثلاثة و ذلك قوله تعالى: قل ادعوا الله او ادعوا الرحمن أياً ماتدعوافله الاسماء الحسنى».

يعنى (پس اين اسمائى كه شمرده شد و ساير اسم‏ء حسنى تا سيصد و شصت اسم، همه آنها فروعات و ظهورات اين اسماء سه گانه (الله، تبارك، تعالى) هستند و اين اسماء سه گانه هم اركان و حجابها هستند براى آن يك اسمى كه مكنون و مخزون در اين اسماء سه گانه و محجوب با آنهاست. و اين است قول خداى متعال كه مى‏فرمايد: بگو بخوانيد«الله» را يا بخوانيد «رحمن» را، به هر اسمى او را بخوانيد، او را خوانده‏ايد و براى اوست همه اسماء حسنى).

از اين روايت به خوبى اين حقيقت استفاده مى‏شود كه اسماء حسنى در مراتب مختلف از جلوات و ظهورات اسماء سه گانه «الله» و «تبارك» و «تعالى» بوده و اين اسماء سه گانه هم جلوات و ظهورات و تعينات يك اسم بالاترى كه اسم مكنون و مخزون است، مى‏باشند. حضرت استاد علامه طباطبائى رضوان الله تعالى عليه، بعد از نقل روايت مزبور، و بعد از توضيح قسمتى از دقايق آن در همان رساله اسماء، مى‏فرمايد: «و يظهر منه ان المراد بالاسم الواحد المكنون المخزون هو مقام الاحديةاذهو المحجوب بهذه الاسماء الثلاثة»يعنى (و از روايت بر مى‏آيد كه مقصود از يك اسم مكنون و مخزون، همان مقام احديت است، زيرا همين مقام است كه با اين اسماء سه گانه محجوب مى‏باشد) ناگفته نماند كه حق مطلب اين بود روايت به طور كامل آورده شود و دقايق ومعارف عاليه‏اى كه در بر دارد توضيح گردد، ولى مقصود ما بحث در اسماء و صفات و تحقيق و بررسى در اين باب نيست و اين بحث اجمالى فقط به عنوان يك مقدمه در مبحث ما مى‏باشد .

با بيانى كه گذشت به اين نتيجه مى‏رسيم كه هر اسمى از اسماء حسنى و هر صفتى از صفات عليا در مرتبه خود، جلوه‏اى است از مقام احديث و ظهورى است از آن، و نيز، حجابى است بر آن. اگر حجب اسماء و صفات به كنار رود و خرق شود و به تعبيرى، اگر تعينات اسمائى پشت سر گذاشته شود و مراحل اسماء طى گردد، مقام احديت كه به هيچوجه از كثرات و تعينات در آن مقام خبرى نيست و همه مستهلك در نور احدى است، به ظهور مى‏رسد و جمال احدى طالع مى‏گردد. پيداست كه نيل انسان به چنين مقامى هرگز با باقى بودن رسوم خودى و با داشتن نام و نشان اگر چه بسيار ضعيف و كم باشد، و اگر چه به صورت توجه جزئى به خود و خصوصيات و احوال خود باشد، نمى‏سازد.

و به قول مولوى:

به بيان روشن‏تر، وصول به اين مقام كه مقام «فناى در توحيد» و مقام «جمع جمع» و مقام «طمس كلى» و«محو كلى» نيز ناميده مى‏شود، در مرحله فناى در فنا تحقق مى‏يابد. يعنى در مرحله‏اى كه انسان به فناى خود نيز توجه نداشته باشد. نه خود را بداند و نه بر فناى خود متوجه باشد. بعضى از بيانات وارده از رسول اكرم و ائمه اطهار صلوات الله و سلامه عليهم از نظر محققين عرفا به همين مقام ناظر است، بياناتى از قبيل: «عرفت ربى بربى» و «عرف الله بالله» و «بك عرفتك» و «انت دللتنى عليك» نظاير اينها .

در حديث شريف كميل در خصوص «حقيقت»، جمله «جذب الاحدية لصفة التوحيد» نيز به همين مقام اشاره مى‏كند. از ترجمه و توضيح اين بيان به لحاظ اينكه از حوصله اين نوشته خارج است، صرفنظر نموديم .

با دقت و تأمل در توضيحى كه گذشت، معلوم گرديد كه كشف أخفى عبارت است از طى مراحل أسماء و خرق حجب أسماء و صفات و استغراق در مقام احديث. و معلوم شد كه شهود جمال احدى معنى خاصى دارد و شهودى نيست كه با نام و نشان خودى شاهد و با وجود سرابى او سازگار باشد.

كشف خفى و كشف اخفى مخصوص رسول اكرم و ائمه اطهار صلوات الله و سلامه عليهم اجمعين مى‏باشد. آنان با موهبت و عنايات خاصه پروردگار از صورت كامل اين دو مرتبه از كشف نيز برخوردار بودند. اگر در غير آنان خبرى از چنين عنايت، آن هم در مراتب نازله آن وجود داشته باشد، از طريق آنان و از رشحات انوار ولايت مطلقه آنان به اذن خداى متعال خواهد بود .