و چون آثار اسراف در نفس آدمى تاءثير مى كند و بر آن مستولى مى شود و او را از مسير معتدل صحيح گمراه مى سازد، قرآن كريم اسراف را، به مفهومى عام ، براى هر انحراف و فسادى به كار مى برد؛ بدينگونه هر تجاوز را در هر كار كه باشد، اسراف و زيانبخش مى شمارد و مى فرمايد: كذلك زين للمسرفين ما كانوا يعملون ⁽⁶⁰⁷⁾ ((بدينگونه اسرافكاران هر چه مى كردند در نظرشان خوشنما بوده )). پس آيه ، اسراف را چيزى (خصلت و كردارى ) به شمار مى آورد كه سبب آراستن عمل و زيبا جلوه گر شدن آن در برابر چشمان شخص مسرف مى شود، هر چه باشد و آيا چرا چنين است ؟ براى آنكه رهايى يافتن از فريبندگيهاى نفس و آرايشى كه به اعمال مى دهد، تنها از اين راه ميسر است كه انسان ، حقيقت واقع را - به همان صورتى كه هست - ببيند (يعنى اينكه آدمى كار نيك را نيك ببيند و كار بد را بد). و به اين واقع بينى علاقه مند باشد. و اين بسته به اعتدال و ميانه روى و ملتزم شدن به آنهاست ، ليكن در هنگام تجاوز از حد اعتدال و ميانه ، آدمى به گودالى بس گود، از فريبخورى و پندار گرايى (و ديدن واقعيت بر خلاف آنچه هست ) سقوط مى كند، و فاسد را صالح مى بيند و صالح را فاسد. و در اين هنگام همه آنچه موجوديت انسانى بر آنها بنا مى شود. يعنى انديشيدن و ارزشهاى معنوى نزار و خرد مى شوند، تا اينكه سرانجام ، در بعد اجتماعى - به دليل حضور افراد در اجتماع - سستى و پستى به هنر و مديريت و سياست و علم و دفاع و نظاير اينها نيز سرايت مى كند، و در نتيجه ، اميال و آرزوهاى نفسانى منفى افزايش مى يابد، و مقياسهاى ارزشى در نظر شخص دگرگون مى شود، و چشم بصيرت او از ديدن حقايق باز مى ماند.
بنابر آنچه گفته شد، آراسته شدن كارهاى زشت به توسط نفس ، نتيجه انحرافى است كه در فطرت و هويت آدمى به وجود آمده است . و از اينجا معلوم مى شود كه اسراف چگونه بد گمانى يا گمراهى را به وجود مى آورد - كه در دو آيه گذشته به آن اشاره شد - و شخص مسرف چگونه گرفتار گردنكشى و خودبزرگ بينى مى شود، زيرا هماره خواستار بيشتر و بيشتر مى گردد و ان فرعون لعال فى الارض ، و انه لمن مسرفين ((فرعون در زمين گردن فرازى كرد، و او از جرگه مسرفان بود))
در پرتو آنچه گفته شد، مى دانيم كه اسراف - باخاستگاه نفسى تمركز يافته اى كه دارد - از عمده ترين سببهاى تباهى و گمراهى است ، كه نتيجه آن منحرف شدن اوضاع فرد و اوضاع اجتماع است . مسرفان تنها خود را به مهلكه نمى اندازند، بلكه توده هاى مردم را به تباهى و بى بند و بارى و كوردلى و سقوط مى كشانند، و سرچشمه هايى مى شوند براى فسادهاى فردى و اجتماعى و اخلاقى و تربيتى و اقتصادى و معيشتى ... كه هيچ اميد صلاح و اصلاحى از آنان نمى رود، براى همين قرآن كريم درباره آنان چنين هشدار مى دهد و با اين تعبير كوبنده ⁽⁶⁰⁸⁾ مردمان را از آنان مى پرهيزاند. و موقعيت اجتماعى آنان را خرد مى كند: و لاتطيعوا امر المسرفين ، الذين يفسدون فى الارض و لايصلحون ⁽⁶⁰⁹⁾ دستور مسرفان را اجرا نكنيد، آنان كسانيند كه در زمين فساد مى كنند و (هرگز) دست به اصلاح نمى زنند.
3- واقعيت اسراف :
لازم است متوجه اين حقيقت باشيم كه ميانه روى و اسراف از امور واقعى است و آثار محسوس و عينى دارد؛ و آن دو، يعنى ميانه روى و اسراف (كه ضد ميانه روى است )،⁽⁶¹⁰⁾ دو طبيعت متضاد با يكديگر دارند، و اين دو امر، در همه بعدهاى كمى و كيفى زندگى طبيعى و در سطوح مختلف تلاشهاى مادى در جريانند. و تنها به خرج كردن و مصرف كردن و كيفيت و كميت آن دو اختصاص ندارند، بلكه - بطور ضرورى - اصل مال و مالكيت را، پيش را آن كه به مرحله مصرف برسد نيز، شامل مى شوند، بنابراين ، جمع تكاثرى مال نيز گونه اى اسراف است . كه سخن درباره آن پيش از اين گذشت .⁽⁶¹¹⁾
در پرتو آنچه گفته شد، هر تجاوز از اندازه ميانه اسراف است ، خواه كميتى و مقدارى باشد و خواه كيفيتى و اوصافى ، پس اسراف در اين موارد واقع مى شود:
1- در كميت مالكيت .
2- در كيفيت مالكيت .
3- در كميت مصرف كردن .
4- در كيفيت مصرف كردن .
و تعاليم اسلامى ، اسراف را - بصراحت - عام دانسته و از فراگير بودن آن سخن گفته است :
- كل مازاد على الاقتصاد اسراف ⁽⁶¹²⁾ ((هر چه از حد ميانه روى (و صرفه جويى ) بگذرد، اسراف است )).
- ما فوق الكفاف اسراف ⁽⁶¹³⁾ ((آنچه بيش از اندازه كفاف (بسندگى ) باشد، اسراف است )).
و اين احاديث تفسير كننده و توضيح دهنده آيات قرآنيند.
4- آثار مشترك دو اسراف (اسراف در مالكيت ، اسراف در مصرف ):
قرآن كريم درباره مسرفان فرموده است كه ((يفسدون و لايصلحون ، فساد مى كنند و اصلاح نمى كنند)). پس فساد از لوازم اسراف است ، خواه در مالكيت مال باشد و خواه در مصرف كردن آن . و آشكار است كه در پى فساد و تباهى سقوط و هلاك مى آيد، پس عاقبت كار شخص مسرف چيزى جز فساد و تباهى نخواهد بود. بنابراين ، هلاك به همانگونه كه از گذشتن از حد در مصرف بر مى خيزد من لم يحسن الاقتصاد، اهلكه الاسراف ⁽⁶¹⁴⁾ هر كس بخوبى ميانه روى نكند، اسراف او را هلاك خواهد كرد. به همانگونه هم از تجاوز از حد در مالك شدن نتيجه مى شود من يستاثر من الاموال يهلك ⁽⁶¹⁵⁾ هر كس اموال زيادى را به خود اختصاص دهد، هلاك خواهد شد. بنابراين ، فزون داشتن مال يكى از خاستگاههاى فساد در امت و اجتماع است ؛ پس چگونه مى توان گفت كه مالكيت در اسلام آزاد است ، خواه تكاثرى باشد يا نباشد؟ آيا اسلام آنچه را كه مايه فساد فرد و ويرانى اجتماع است جايز مى شمارد؟
5- فهم مجموعى موضوع :
قرآن كريم ، بر ميانه روى و رعايت اقتصاد، در خوردن و آشاميدن تاءكيد كرده است ، زيرا كه فرموده خدال متعال : ((لاتسرفوا)) بدين معنى است كه از حد ميانه و معتدل تجاوز مكنيد، و اين معنى در اين فرموده ديگر خداى متعال : ((و لاتعتدوا)) بصراحت بيان شده است ، پس نهى از اسراف در ((لاتسرفوا))، حد و ميزان خوردن و آشاميدن را تعيين مى كند، يعنى همان حد مقتصدانه و متعادل در زندگى فرد، كه مراعات آن موجب مى شود تا در زندگى اجتماع نيز موازنه (همخوانى و هماهنگى ) به وجود آيد. و اين حديث - كه در فصل نيز آورده شد- مفهوم و مراد آيه مباركه را بخوبى بيان مى كند؛ امام صادق (ع ) مى فرمايد: ...و جزولهم ان ياءكلوا قصدا، و يشربوا قصدا... و من عدا ذلك كان عليه حراما برايشان روا داشت تا از آن (مالى كه دارند) با ميانه روى بخورند و با ميانه روى بياشامند...و آنچه از اين حد تجاوز كند حرام است .
سپس اين آيه را مى خواند: و لاتسرفوا، انه لايحب المسرفين اسراف نكنيد، كه خداوند اسرافكاران را دوست ندارد. پس تصرف انسان در مال خويش و به مصرف رساندن آن ، اگر افزون بر اندازه اعتدال و ميانه روى و صرفه جويى باشد، ممنوع است . و همين امر دليل بر آن است كه مصرف اسرافى ، تصرف در حق ديگران است (اگر در مال ايشان نباشد)؛ و به همين جهت حديث آن را حرام شمرده است . و در حديث آمده است كه المسرف ياءكل ما ليس له ⁽⁶¹⁶⁾ شخص مسرف چيزى را مى خورد كه به او تعلق ندارد، يعنى استفاده تا آن اندازه ، حق او نيست ، اگر چه مال خود او باشد (بژرفى بنگريد)!
6- اسراف در توليد و واردات :
اسراف به توليد و وارد كردن كالاها نيز تعلق مى گيرد. كسى كه در تعاليم اسلامى بژرفى بنگرد - بويژه در ((آيات اسراف و مسرفان ))، خواهد دانست كه هدف اين تعليمات ، تثبيت يك اصل كلى و عام است ، درباره رابطه انسان با مواد طبيعى و امكانات مادى زندگى و فرآورده هاى صنعتى و وارداتى ، اصلى كه رابطه مذكور را محدود مى سازد...و بوضوح مى گويد كه اين ارتباط ارتباطى وسيله اى است نه هدفى . پس هر چه دست آدمى به آن مى رسد و فرصت بهره بردارى از آن پيدا مى كند، لازم است كه تنها به اندازه نياز متعارف - نياز فردى يا نياز اجتماعى - از آن استفاده كند، و در همه موارد در صدد رفع نياز بر آيد نه بيشتر؛ چنانكه واژه هايى كه در قرآن كريم آمده است ، چه خود واژه و چه مشتقات آن ، محدوديت ياد شده را يادآور مى شود، مانند ((الرزق ، روزى ))، ((اكل ، خوردن ))، ((الشرب ، نوشيدن ))، ((المتاع ، كالا))؛ پس اسلام اجازه نمى دهد كه پيوندهاى وسيله اى محدود ميان انسان و چيزها به پيوندهايى هدفى و نامحدود بدل شود، و روابط افزارى عرضى به روابط اصل ذاتى و بهره برداريها و مصرف كردنهاى آزاد تبديل يابد؛ زيرا كه اين چگونگيها همه ، تحريف واقع است و مغشوش كردن طبيعت و چيزها، و مانعى است براى قرار گرفتن انسان در تراز اصلى خود، در زندگى طبيعى و مواهب و وجود و تكليف ، و وسيله اى است براى غصب حقوق ديگران .
و آشكار است كه اسراف و تجاوز از حد، در توليد و وارد كردن اجناس از خارج كشور، به دست كارخانه داران و وارد كنندگان اسرافگر متكاثر صورت مى گيرد، چه آنان به توليد بيشتر و وارد كردن افزونتر مى پردازند، تا از اين راه به درآمدهاى كلانتر و فراوانتر دسترس پيدا كنند، و به همين جهت در توليد و وارد كردن ، از نظر كمى و كيفى ، به اسراف مى پردازند، و در ميان مردمان ، از راه تبليغات فريبنده ، تقاضاى كاذب پديد مى آورند، و اينها همه ، مايه فاسد كردن افراد است . و مصرفى كردن اجتماع ، و زيان رساندن به مواد اوليه ، و مكيدن خونها و ايجاد نابسامانى اقتصادى .
و همه اين امور كه ياد شد، از پيامدهاى اقتصاد و مالكيت آزاد است . اسلام اينگونه آزاديهاى فساد آور را (كه امكان هر گونه قسط و عدلى را بر باد مى دهد)، طرد مى كند، و متوسل شدن مسرفان و متكاثران به عنوانهاى ظاهر الصلاح سودى براى ايشان ندارد، چه نمى توان پذيرفت كه برخى از دستورها و اوامر اسلام برخى ديگر را از ميان ببرد، و امكان تحقق آنها را بر باد دهد.
7- مسرفان مفسدانند:
تاكنون بخوبى آشكار شد كه شخص مسرف هم به خود ستم مى كند و هم به مردم ، زيرا كه از حد قوامى و اقتصادى مال و مالكيت آن ، و از حد اقتصادى كالا و مصرف كردن آن تجاوز مى كند، يعنى در داشتن افراط مى ورزد، و در مصرف نيز، زيرا كه آنچه را حق مصرف آن را ندارد به مصرف مى رساند. و اين هم ظلم فردى است و هم ظلم اجتماعى .
و آشكار است كه آنچه انسان اسرافكار - چه اسراف كمى و چه اسراف كيفى - مصرف مى كند، مى تواند وسيله رفع نيازهاى اصلى و حياتى مردمان ديگرى باشد، پس خوراكى كه بيش از اندازه مى خورد، يا از سفره او نيمخورده بر جاى مى ماند، مى تواند شكمهاى گرسنگان را سير كند؛ و آنچه براى گرم نگاه داشتن كاخهاى خود و اطاقهاى فراوان آنها به مصرف مى رساند، مى تواند برهنگان و خانه بدوشان را در شبهاى سرد زمستانى گرم كند، بلكه اين خود حق ايشان است كه - بنابر احاديث امامان معصوم ما(ع )- به دست مسرفان تضييع مى شود. به همينگونه فرشها و بسترها و اثاث و پوششهاى تجملى و اترافى و نظاير اينها نيز از همين قبيل است كه همه آن ها مى توانند رفع نياز از نيازمندان كنند و برهنگان را بپوشانند و كلبه هاى مستمندان را آباد سازند...پس مسرفان بيقين مفسدند، و به گفته قرآن كريم : ((الذين لا يصلحون ))اند كه هرگز اميد اصلاحى و پيمودن راه درستى از آنان نيست ، مگر اينكه از اين راه نادرست بازگردند، و از اين كار نادرست دست بردارند.
8- عالمان دين و مسرفان دنيا:
چون اسراف از عوامل سقوط فردى و ستم اجتماعى و از اسباب رواج فقر و ناكامى از سويى ، و خودنمايى و بى بند و بارى از سويى ديگر در ميان مردم است ، بر علماى دين است كه با اسراف به مبارزه برخيزند و با مسرفان و بردگان مصرف بيحساب كارزار كنند، و در اين راه از همه وسايل و روشهايى كه دارند مدد گيرند، تبليغ ، فتوى دادن ، انتشار دادن كتابها و رساله ها، سخن گفتن بر منبرها، در مجالس و محافل و جمعه و جماعت ، و تنظيم برنامه هاى تربيتى براى دانش آموزان كلاسهاى ابتدايى ، تا از نخستين سالهاى آموزش و پرورش زيانهاى اسراف را بياموزند و آن را ترك كنند.
نيز لازم است كه روال زندگى شخصى خود ايشان و كسانشان از هر رنگى از رنگهاى اسراف و اتراف منزه و بدور باشد، و همچنين است مراسم و مجالس دينى كه بر پا ميدارند، يا بناهاى اسلامى كه به ساختن آنها اقدام مى كنند و نظاير اينها.
9- امت مسلمان و مسرفان :
لازم است مسلمانان نيز مسرفان را طرد كنند، و هر كس كه با مصرف كردن آنچه حق او نيست به ديگران زيان مى رساند از خود برانند، چه يكى از مهمترين مصداقهاى فريضه بزرگ ((نهى از منكر))، نهى از اسراف است و ايستادگى سخت در برابر مسرفان و مصرف گران ، كه اغلب در ميان ثروتمندان رفاه زده و اطرافيان و هواداران ايشان - و همچنين كسانى ديگر...- بهم مى رسند، ليكن مبارزه با اسراف در هر مورد كه باشد لازم است .
و شايد در ميان زنان و افراد خانواده ها كسان بسيارى باشند كه به اين امر مهم توجه نداشته باشند و از اسراف و مصرف بيش از اندازه اجتناب نكنند، پس بر هر فرد از افراد خانواده واجب است كه خود را به پرهيز كردن از اسراف عادت دهد، و هر جا با آن روبه رو شود به مبارزه با آن بپردازد، و ريشه هاى آن را به هر صورت كه ممكن است بركند.
و بر ائمه جمعه و جماعت و خطيبان لازم است كه آثار بد و منفى مصرف تكاثرى و اسرافى را به مردم همواره بگويند، و از آنها آگاهشان سازند، و از بى توجهى به آن آثار ويرانگر فردى و اجتماعى و اخلاقى و...سخت بيمشان دهند.
10- حاكميت اسلامى و مسرفان :
براى حكومت اسلامى در راه مبارزه با اسراف ميدانى گسترده وجود دارد، و دستگاه حكومت بايد در اين موارد به كار برخيزد:
(1) - اجرا كردن فتواهاى علماى آگاه و منزه از مداهنه ، و رواج دادن گفته هاى ايشان در ميان مردم .
(2) - تنظيم برنامه هايى تربيتى و عملى ، در جهت شناساندن ((اسراف )) و موارد آن و مبارزه آموزنده با آن ، در مراحل مختلف درسى ، تا نسلهاى نوجوان و جوان بر شالوده پرهيز از اسراف و مصرفيگرى و حذف آن از زندگى پرورش يابد.
(3) - مراقبت كامل و قاطع در همه دواير و مؤ سسات ادارى ، به - صورتى كه در آنها هيچگونه اسرافكارى در هزينه ها و افزارها و لوازم و مصالح ، در مراسم اجرايى و جشنها و مهمانيها و مسافرتها و نظاير آنها صورت نگيرد، و در اداره كوچك و بزرگ امور مسلمانان زيانى به آنان نرسد.
(4) - نظارت قاطع و دقيق بر توليد، تا توليد كنندگان به هيچ وجه نتوانند از لحاظ كمى و كيفى توليد را، براى مقاصد سودجويانه خويش كه مضربه حال اجتماع است ، مورد سوء استفاده قرار دهند.
(5) - مراقبت قطعى بر امور مربوط به واردات و صادرات .
تتميم (1): اسراف در اموال عمومى
در فصل دوم ، از اين باب ⁽⁶¹⁷⁾، در اين باره حديثى آورديم ، در جاهايى ديگر نيز آيات و احاديثى آمده است كه اين موضوع را از بحث مستقل بى نياز مى سازد. هنگامى كه اسراف ، در اموال فردى و مال شخصى جايز نباشد، و آنگونه از آن نهى شده باشد، چگونه در اموال عمومى - كه همه گروه مردم در آن اموال شريكند - جايز باشد؟ در اينجا - بمناسبت فصل اسراف و مبارزه با آن - منشورى عظيم را كه امام على بن ابيطالب (ع )، براى كارگزاران حكومت اسلامى صادر كرده است مى آوريم . اين حديث چكادوار كه ستيغ حق و عدل را نشان مى دهد، و تا هماره روزگار اجراى آن بر هر كس مدعى مسلمانى است لازم است ، در فصل ياد شده آورده شد، ليكن در اينجا نيز بايد آورده شود، تا نسلهاى بى پناه (و ايتام آل محمد (ص )، كه پدران تربيتى و قرآنى خويش را از دست داده اند، يعنى انسانها همه ). هر چه بيشتر با حقايق الاهى و تعاليم اوصيايى آشنا گردند، و در پاسدارى از عقايد و ايمان خويش بكوشند، و بدانند كه اين ((ارزشها)) همواره در خور باور داشتن و وفادار ماندن به آنها و دفاع كردن از آنها هستند، تا روزى كه توفيق عمل به آنها و انطباق يابى با آنها نصيب كسان بشود.
حديث :
1 الامام على (ع ): اءدقوا اءقلامكم ، و قاربوا بين سطوركم ، واحذفوا من فضولكم ، واقصدوا قصد المعانى ؛ و اياكم و الاكثار، فان اءموال المسلين لا تحتمل الاضرار.⁽⁶¹⁸⁾
امام على (ع ): قلمهاى خود را ريز سر كنيد، سطرها را نزديك بهم بنويسيد، هيچ چيز زيادى ننويسيد، مقصود را هر چه فشرده تر بنگاريد، مبادا زياده روى (اسراف ) كنيد؛ زيرا اموال مسلمانان (اموال عمومى جامعه )، نمى تواند كمترين زيانى را تحمل كند.
و نبايد كمترين زيانى به اين اموال برسد، حتى به اين اندازه كه كارمندى در اداره اى ، يك سطر را درشتتر بنويسد، يا جمله اى را - كه مى خواهد در نامه اى ادارى بياورد - كمى طولانى كند - و لا حول و لا قوه الا بالله العلى العظيم ... و انالله و انا اليه راجعون .
تتميم (2): دزدى از همه
1 الامام على (ع ) - قدم عليه عقيل ...فلما حضر العشاء فاذا هو خبز و ملح ، فقال عقيل : ليس ما ارى . فقال : ((اوليس هذا من نعمه الله ؟ فله الحمد كثيرا)). فقال (عقيل ): اعطنى ما اقضى به دينى ، و عجل سراحى حتى ارحل عنك ! قال : ((فكم دينك ...؟)) قال : مئه الف درهم . قال : ((و الله ماهى عندى و لا اءملكها، و لكن اصبر حتى يخرج عطاى فاواسيكه ، و لو لا انه لابد للعيال من شى ء لاعطينك كله )). فقال عقيل : بيت المال فى يدك و انت تسوفنى الى عطائك ؟ و كم عطاؤ ك و ما عسى يكون و لو اعطيتنيه كله ؟ فقال : ((ما انا و انت فيه الا بمنزله رجل من المسلمين )). و كانا يتكلمان فوق قصر الاماره ، مشرفين على صناديق اهل السوق ، فقال له على (ع ): ((ان ابيت يا ابا يزيد ما اقول ، فانزل الى بعض هذه الصناديق ، فاكسر اقفاله و خذ ما فيه !)). فقال : و ما فى هذه الصناديق ؟ قال : (( فيها اموال التجار)). قال : اتامرنى ان اكسر صناديق قوم قد توكلوا على الله و جعلوا فيها اموالهم ؟ فقال امير المؤ منين : ((اتامرنى ان افتح بيت مال المسلمين فاعطيك اموالهم ، و قد توكلوا على الله و اقفلوا عليها؟ و ان شئت اخذت سيفك و اخذت سيفى و خرجنا جميعا الى الحيره ، فان بها تجارا مياسير، فدخلنا على بعضهم فاخذنا ماله !)). قال : اوسارقا جئت ؟ قال : تسرق من واحد خير من ان تسرق من المسلمين جميعا⁽⁶¹⁹⁾
امام على (ع )- عقيل من ابيطالب (در روزگار تنگدستى ) نزد حضرت على (ع ) آمد... چون وقت شام خوردن رسيد، مقدارى نان و نمك آوردند،
- عقيل : اين كه چيزى نيست ؟!
- على (ع ): آيا اين نعمت خدا نيست ؟ خدا را هزار بار شكر!
- عقيل : به من چيزى بده تا بتوانم بدهكارى خود را بدهم ، و اجازه بفرما هر چه زودتر از خانه تو بروم !
- على (ع ):...چه مبلغ بدهكارى ؟
- عقيل : صدهزار درهم .
- على (ع ): به خدا قسم من چنين پولى ندارم ، ولى تو مى توانى صبر كنى تا جيره ام از بيت المال داده شود، و آن را با تو تقسيم كنم ، و اگر خرج خانه نبود همه آن را به تو مى دادم .
- عقيل : بيت المال در دست تو است ، و تو مرا به جيره خود از بيت المال و وقت گرفتن آن وعده مى دهى ؟ تازه جيره تو چه مبلغ خواهد بود؟ و اگر همه آن را به من بدهى چه خواهد شد؟
- على (ع ): من و تو هر كدام فردى از مسلمانان هستيم و حقى مساوى داريم (و نمى توانيم افزون از ديگران برداريم ).
(جايى كه با يكديگر سخن مى گفتند بام دارالاماره بود، و از آنجا صندوقهاى اجناس مردم بازار ديده مى شد)،
- على (ع ): ...اگر به آنچه گفتم قانع نيستى ، پايين برو، و قفل يكى از اين صندوقها را بشكن ، و آنچه در آن است بردار!
- عقيل : توى اين صندوقها چيست ؟
- على (ع ): اموال اهل كسب و تجارت .
- عقيل : آيا به من مى گويى صندوقهاى مردمى را بشكنم كه بر خدا توكل كرده اند و اموال خود را در آنها نهاده اند؟
- على (ع ): آيا به من مى گويى بيت المال مسلمانان را بگشايم ، و اموال ايشان را به تو بدهم ، در صورتى كه آنان نيز بر خدا توكل كرده اند و بر آنها قفل نهاده اند؟ اگر مى خواهى مى توانى كار ديگرى بكنى : شمشيرت را بردارى و من نيز شمشير خود را بردارم و با هم روانه ((حيره )) شويم ، در آنجا بازرگانانى ثروتمند زندگى مى كنند، بر يكى شبيخون مى زنيم و مالش را مى گيريم !
- عقيل : مگر من براى دزدى آمده ام ؟
- على (ع ): اگر مال يك نفر را بدزدى ، بهتر از آن نيست كه مال همه مسلمانان را دزديده باشى ؟!⁽⁶²⁰⁾
فصل بيست و هشتم : اندازه دارى و ميانه روى در زندگى ، اصلى اسلامى
قرآن :
1 ...منهم امه مقتصده و كثير منهم ساء مايعملون ⁽⁶²¹⁾
...گروهى از ايشان بر راه ميانه مى روند، و بسيارى از ايشان بدكار مى كنند.
2 و يسالونك ماذا ينفقون ؟ قل : العفو...⁽⁶²²⁾
از تو مى پرسند كه چه چيز را انفاق كنند، بگو: فزونى را (يا انفاقى در حد ميانه )...
3 و كلوا مما رزقكم الله حلالا طيبا، و اتقوا الله الذى انتم به مؤ منون ⁽⁶²³⁾
از حلال و پاكيزه اى كه خدا روزى شما كرده است بخوريد، و از خدايى كه به او ايمان آورده ايد پروا داشته باشيد.
حديث :
اء - دست يافتن به نيمى از معيشت (نيازهاى زندگى )
1 النبى (ص ): التقدير نصف المعيشه .⁽⁶²⁴⁾
پيامبر (ص ): اندازه نگاه داشتن نيمى از معيشت است .
2 الامام على (ع ): التقدير نصف المعيشه ⁽⁶²⁵⁾
امام على (ع ): اندازه نگاه داشتن نيمى از معيشت است .
3 الامام على (ع ): التقدير نصف العيش .⁽⁶²⁶⁾
امام على (ع ): اندازه نگاه داشتن نيمى از گذران است .
4 الامام على (ع ): الاقتصاد نصف المؤ ونه .⁽⁶²⁷⁾
امام على (ع ): ميانه روى نيمى از روزى (و هزينه زندگى ) است .
ب - قوام معاش
5 الامام على (ع ): قوام العيش حسن التقدير، و ملاكه حسن التدبير.⁽⁶²⁸⁾
امام على (ع ): قوام زندگى به آن است كه بخوبى اندازه نگاه دارى ، و ملاك زندگى آن است كه خوب برنامه ريزى كنى .
ج - زياد شدن كم
6 الامام على (ع ): الاقتصاد ينمى القليل ، الاسراف يفنى الجزيل .⁽⁶²⁹⁾
امام على (ع ): ميانه روى كم را زياد مى كند، اسراف فراوان را نابود مى سازد.
د- گندم كيل شده و بركت آن (بركت اندازه دارى در مصرف )
7 النبى (ص ): فيما رواه الامام الصادق (ع ): شكا قوم الى النبى (ص ) سرعه نفاد طعامهم ، فقال : ((تكيلون او تهيلون ؟)) قالوا: نهيل يا رسول الله ((يعنى ، الجزاف ))، قال : ((كيلوا، فانه اعظم للبركه )).⁽⁶³⁰⁾
پيامبر (ص ) - به روايت امام صادق (ع ): گروهى به پيامبر (ص ) از اينكه گندم خوراكشان بزودى تمام مى شود شكايت بردند، فرمود: ((به هنگام مصرف ، پيمانه مى كنيد يا بى پيمانه مى ريزيد))؟ گفتند: اى رسول خدا بى پيمانه مى ريزيم (يعنى بى قاعده وبى حساب )، فرمود: ((به هنگام مصرف ) پيمانه كنيد (و اندازه داشته باشيد)، كه اين كار (پيمانه كردن و اندازه داشتن ) بر بركت مى افزايد)).
8- الامام الصادق (ع ): قال رسول الله (ص ): ((كيلوا طعامكم ، فان البركه فى الطعام المكيل ))⁽⁶³¹⁾ و قال الصادق (ع ) ايضا، بصدد اهميه الكيل : ((و يقوتهن (اى الرجل عياله ) بالمد، فانى اقوت به نفسى و عيالى ، و ليقدر لكل انسان منهم قوته ، فان شاء اكله ، و ان شاء وهبه ، و ان شاء تصدق به )).⁽⁶³²⁾
امام صادق (ع ): رسول خدا (ص ) فرمود: ((گندم خود را پيمانه كنيد، چون كه بركت در گندم پيمانه شده است ))، نيز امام صادق (ع ) درباره اهميت پيمانه كردن (وزن كردن ، اندازه داشتن ، و حساب كردن در زندگى و مصرف )، فرمود: ((شخص بايد روزى (مواد غذايى ) خانواده خود را با پيمانه (و حساب و اندازه ) بدهد - من هم براى خودم و هم خانواده ام پيمانه مى كنم - و براى هر كدام مقدار لازم را در نظر بگيرد، پس هر يك مى توانند سهم خود را مصرف كنند، يا به افراد ببخشند، يا به بينوايان بدهند.
ه‍ برابرى با مردمان در خوراك ، از راه اندازه دارى و ميانه روى
9 الامام الصادق (ع ) - عن معتب قال : قال ابو عبدالله (ع )- و قد يزيد السعر بالمدينه -: كم عندنا من طعام ؟ قال : قلت : عندنا مايكفينا اشهرا كثيره . قال : اخرجه و بعه ! قال : قلت له : و ليس بالمدينه طعام . قال : بعه ! فلما بعته قال : اشتر مع الناس يوما بيوم . و قال : يا معتب ! اجعل قوت عيالى نصفا شعيرا و نصفا حنطه ، فان الله يعلم انى واجد ان اطعمهم الحنطه على وجهها، و لكنى احببت ان يرانى الله قد احسنت تقدير المعيشه .^{(633 )}
امام صادق (ع )- معتب گويد: امام صادق (ع ) - در آن هنگام كه نرخ گندم در مدينه بالا رفته بود - فرمود: ((چه اندازه گندم داريم ؟))، گفتم : آنچه ما داريم براى ماههاى فراوان كفايت مى كند. فرمود: ((گندمها را بيرون ببر و بفروش ! گفتم : در مدينه گندم نيست (و سپس خود دچار مشكل مى شويم ). فرمود: ((آنها را بفروش !)) چون آنها رابه فروش رسانيدم ، فرمود: ((همچون ديگر مردمان روز به روز بخر)). و فرمود: ((اى معتب ! قوت خانواده مرا نيمى از جو و نيمى از گندم فراهم آور؛ خدا مى داند كه من مى توانم قوت همه را - از راه درست - با گندم تاءمين كنم ، ليكن چنان دوست دارم كه خدا مرا چنان ببيند كه برنامه ريزى را در معيشت خوب رعايت مى كنم )).
و - از نشانه هاى ايمان
10 الامام الصادق (ع ): المومن حسن المعونه ، خفيف المؤ ونه ، جيد التدبير لمعيشته ...⁽⁶³⁴⁾
امام صادق (ع ): مؤ من بخوبى به مردم يارى مى رساند، كم هزينه است و خوش تدبير در زندگى ...
11 الامام الصادق (ع )- من الدين التدبير فى المعيشه .⁽⁶³⁵⁾
امام صادق (ع )- از (جمله وظايف ) ديندارى ، تدبير (عاقبت انديشى ، نظم ، برنامه ريزى )، در زندگى است .
ز- روش پرهيزگارى
12 الامام على (ع )- فيما وصف به المتقين : فمن علامه احدهم ، انك ترى له قوه فى دين ...و قصدا فى غنى ...⁽⁶³⁶⁾
امام على (ع )- در توصيف پرهيزگاران : از نشانه هاى هر كدامشان اين است كه او را در دين (و ديندارى و عمل به دين )، نيرومند مى بينى ...و در حال توانگرى ، ميانه رو..
ح - از آثار فهم دين
13 النبى (ص ): من فقهك ، رفقك فى معيشتك .⁽⁶³⁷⁾
پيامبر (ص ): از جمله (آثار) فهم (دينى ) تو اين است كه با مدارا (و ملاحظه ) زندگى كنى .
ط - يكى از سه مايه نجات
14 الامام السجاد(ع ): قال رسول الله (ص ): ثلاث منجيات ، فذكر الثالث : القصد فى الغنى و الفقر.⁽⁶³⁸⁾
امام سجاد(ع ): رسول خدا (ص ) فرمود: ((سه چيز مايه نجات است ))؛ و سومى را اينگونه ياد كرد: ((ميانه روى در حال داشتن و در حال نداشتن )).
ى - رابطه تندرستى با ميانه روى در خوراك (كم خوردن )
15 الامام على (ع ): من اقتصر فى اكله ، كثرت صحته ...⁽⁶³⁹⁾
امام على (ع ): كسى كه از خوردن خود بكاهد، تندرستيش افزون شود...
16 الامام على (ع ): الشبع يكثر الادواء.⁽⁶⁴⁰⁾
امام على (ع ): سير خوردن بر دردها (و بيماريها) مى افزايد.
17 الامام على (ع ): قل من اكثر من الطعام ، فلم يسقم .⁽⁶⁴¹⁾
امام على (ع ): كمتر كسى است كه زياد بخورد و بيمار نشود.
18 الامام على (ع ): عليكم بالقصد فى المطاعم ، فانه اءبعد من السرف ، واءصح للبدن ، و اءعون على العبادة .⁽⁶⁴²⁾
امام على (ع ): بر شما باد به ميانه روى در خوراكيها، كه هم از اسراف بدور است ، و هم براى سلامتى بدن مناسبتر، و هم براى عبادت بهتر.
19 الامام على (ع ): قلة الغذاء اءكرم للنفس ، و اءدوم للصحة .⁽⁶⁴³⁾
امام على (ع ): كم خوردن بر احترام انسان مى افزايد، و تندرستى را مداومتر مى كند.
20 الامام الرضا(ع ): لو اءن الناس قصدوا فى المطعم ، لاستقامت اءبدانهم .^{(644 )}
امام رضا(ع ): اگر مردمان در خوراك خود ميانه رو باشند، بدنهاشان مقاومتر خواهند ماند.
علامه مجلسى مى گويد: ((ميانه روى هم در اندازه و هم در جنس خوارك )).⁽⁶⁴⁵⁾
يا - رابطه درست انديشى با ميانه روى در خوراك (كم خوردن )
21 الامام على (ع ): من اقتصر فى اءكله ، كثرت صحته ، و صلحت فكرته .⁽⁶⁴⁶⁾
امام على (ع ): هركس كمتر بخورد، تندرست تر مى ماند، و بهتر فكر مى كند.
يب - رابطه تهذيب نفس با ميانه روى در معيشت
22 الاامام على (ع ): اذا رغبت فى صلاح نفسك ، فعليك بالاقتصاد و القنوع و التقلل .⁽⁶⁴⁷⁾
امام على (ع ): اگر خواستار تهذيب نفس خويشى ، بر تو باد به ميانه روى و قناعت و كمتر خواستن .
يج - رهايى از تباهى
23 الامام على (ع ): لن يهلك من اقتصد.⁽⁶⁴⁸⁾
امام على (ع ): هر كس (در خرج و مصرف ) ميانه روى كند، هرگز تباه نشود.
24 الامام على (ع ): ما عال امرؤ اقتصد.⁽⁶⁴⁹⁾
امام على (ع ): انسانى كه ميانه رو باشد، درمانده نشود.
يد - تدبير معاشى و آثار آن
25 النبى (ص ): حسن التدبير مع العفاف ، خير من الغنى مع الاسراف .⁽⁶⁵⁰⁾
پيامبر (ص ): تدبير نيكو با عفاف ، بهتر است از ثروت با اسراف .
26 الامام على (ع ): حسن التدبير مع الكفاف ، اءكفى لك من الكثير مع الاسراف .^{(651 )}
امام على (ع ): تدبير نيكو با كفاف ، براى تو بسنده تر است از بسيار با اسراف .
نيز رجوع كنيد به بند ((د))، از همين فصل ، و سخن پيامبر اكرم (ص ) درباره بركت مصرف ((گندم پيمانه شده )) نه بيحساب ، زيرا كه كيل كردن نيز گونه اى از تدبير در معيشت و به كار بردن ((عقل معاش )) است .
27 الامام على (ع ): لايذوق المرء من حقيقة الايمان حتى يكون فيه ثلاث خصال : الفقه فى الدين ، و الصبر على المصائب ، و حسن التقدير فى المعاش .^{(652 )}
امام على (ع ): كسى مزه ايمان را نمى چشد، مگر آنكه از سه خصلت بهره مند باشد: فهم درست دين ، بردبارى در مصيبتها، و اندازه دارى نيكو در معاش .
اميد است خوانندگان از آنچه در اين احاديث و تعاليم مى نگرند غفلت نورزند، يعنى اينهمه تعبير و تاءكيد گوناگون درباره ((ميانه روى در زندگى )) و ((اندازه دارى در معاش )) كه همه آنها با مصرفگرايى و بهره جوييهاى آزاد مبارزه مى كنند، و بر ترك ((انظباط اقتصادى )) خط بطلان مى كشند.
28 الامام الرضا(ع ): لا يستكمل عبد حقيقة الايمان حتى تكون فيه خصال ثلاث : التفقه فى الدين ، و حسن التقدير فى المعيشة ، و الصبر على الرزايا.⁽⁶⁵³⁾
امام رضا(ع ): حقيقت ايمان در بنده اى به كمال نمى رسد مگر اينكه سه خصلت در او باشد: دين را درست و كامل بفهمد، در معيشت خوب اندازه دارى كند، در برابر بلاها بردبار باشد.
به اين درهم تنيدگى ژرف ميان بخشهاى مختلف تربيت اسلامى توجه كنيد، و ببينيد چگونه واقعيت ايمان قلبى را با مظاهر حيات مادى پيوند مى دهد، و بصراحت مى گويد، كامل شدن ايمان - از جمله - از راه اندازه دارى در معاش به دست مى آيد. و اين از نمودهاى فطرى بودن اين دين است ؛ و اينكه تعاليم آن ، هم در داخله خود در هم تنيده اند و از هم جدايى ندارند، و هم با ديگر واقعيات جهان ، مانند درهم تنيدگى اجزا و پاره هاى هستى .
يه - كمالاعلا
29 الامام الباقر(ع ): الكمال ، كل الكمال ، التفقه فى الدين ، و الصبر على النائبة ، و تقدير المعيشة .⁽⁶⁵⁴⁾
امام باقر (ع ): كمال ، در درجه اعلا، به تفقه در دين است ، و صبر بر مصيبت ، و اندازه دارى (و برنامه ريزى ) در معيشت .
يو - كسب كامل
30 الامام الصادق (ع ) - اءيوب بن حر قال : سمعت رجلا يقول لابى - عبدالله (ع ): بلغنى اءن الاقتصاد والتدبير فى المعيشة نصف الكسب . فقال اءبوعبدالله (ع ): لا، بل هو الكسب كله .⁽⁶⁵⁵⁾
امام صادق (ع ) - ايوب بن حر مى گويد: شنيدم كه مردى به امام صادق (ع ) گفت : مى گويند، كه ميانه روى و تدبير در معيشت ، نيمى از كسب (تلاش معاش ) است . امام صادق (ع ) فرمود: ((نه ، بلكه همه كسب است )).
يز - ضمانتى براى فقير نشدن
31 الامام الصادق (ع ): ضمنت لمن اقتصد اءن لا يفتقر.⁽⁶⁵⁶⁾
امام صادق (ع ): من ضامنم كه هر كس در خرج كردن ميانه روى كند فقير نشود.
32 الامام الكاظم (ع ) - فيما رواه الامام على بن موسى الرضا: ضمنت لمن اقتصد اءن لايفتقر⁽⁶⁵⁷⁾
امام كاظم (ع ) - به روايت امام على بن موسى الرضا(ع ): ضمانت مى كنم كه ميانه رو فقير نشود.
يح - جبران پريشانى فقر
33 الامام على (ع ): من صحب الاقتصاد دامت صحبة الغنى له ، و جبر الاقتصاد فقره و خلله .⁽⁶⁵⁸⁾
امام على (ع ): هر كس با ميانه روى دمساز گردد، بى نيازى با او هماره دمساز خواهد بود؛ و ميانه روى فقر و پريشانى او را جبران خواهد كرد (و چاله هاى نادارى را پر خواهد ساخت ).
يط - آمادگى براى آينده
34 الامام على (ع ): من اقتصد فى الغنى والفقر، فقد استعد لنوائب الدهر.⁽⁶⁵⁹⁾
امام على (ع ): آن كس كه در غنا و فقر ميانه روى كند، خود را براى تحمل گرفتاريهاى سخت روزگار آماده كرده است .
ك - از وسايل نجات ابدى
35 الامام الباقر (ع ): اما المنجيات فخوف الله فى السر و العلانية ، والقصد فى الغنى و الفقر...⁽⁶⁶⁰⁾
امام باقر (ع ): ...اما نجات دهنده ها، ترس از خدا است در آشكار و نهان ، و ميانه روى در ثروتمندى و نادارى ...
36 الامام الصادق (ع )، اءو الامام السجاد (ع ): قال رسول الله (ص ): ثلاث منجيات و ثلاث مهلكات . قالوا: يا رسول الله ! ما المنجيات ؟ قال : خوف الله فى السر كاءنك تراه ، فان لم تكن تراه فانه يراك ؛ و العدل فى الرضا والغضب ؛ و القصد فى الغنى و الفقر...⁽⁶⁶¹⁾
امام صادق (ع ) - يا امام سجاد(ع ) -: رسول خدا (ص ) فرمود: ((سه چيز مايه نجات است و سه چيز مايه هلاك ))؛ گفتند: اى پيامبر خدا! مايه هاى نجات كدامند؟ فرمود: ((ترسيدن از خدا در نهان ، بدانگونه كه گويى او را مى بينى ، چه اگر تو او را نمى بينى او تو را مى بيند، و عادلانه رفتار كردن با مردم در حال خشنودى و خشمناكى ، و ميانه روى در حال توانگرى و نادارى .
كا- ميانه روان نيكو كارانند
37 الامام الصادق (ع ): لو اءن رجلا اءنفق ما فى يديه فى سبيل الله ما كان اءحسن و لا وفق ، اءليس الله يقول : ((و لاتلقوا باءيديكم الى التهلكة ، و اءحسنوا ان الله يحب المحسنين ))، يعنى : المقتصدين .⁽⁶⁶²⁾
امام صادق (ع ): اگر كسى هر چه دارد در راه خدا انفاق كند، كار خوبى نكرده و به توفيقى دست نيافته است ، مگر خدا نفرموده است : و لا تلقوا باءيديكم الى التهلكة ، و اءحسنوا ان الله يحب المحسنين . خود را به دستهاى خود به هلاكت ميندازند، و نيكويى كنيد كه خدا نيكوكاران را دوست مى دارد، يعنى مقتصدان و ميانه روان را در خرج كردن .
بنگريد!
آيه قرآنى مى فرمايد: اءنفقوا فى سبيل الله و تلقوا باءيديكم الى التهلكة ، و اءحسنوا ان الله يحب المحسنين ⁽⁶⁶³⁾ در راه خدا انفاق كنيد و خود را به دستهاى خود به هلاكت (و بد فرجامى ) ميندازيد؛ و نيكويى كنيد كه خدا نيكوكاران را دوست مى دارد، و امام صادق (ع )، ((محسنين ، نيكوكاران )) را به ((ميانه روان در خرج كردن )) تفسير مى كند.
و بدينگونه ثقلين (كتاب و عترت )، ما را به ((اصالت اقتصاد در معيشت ))، و ((روش صحيح در خرج كردن )) هدايت مى كنند، يعنى پيروى دقيق از روش ((ميانه روى ))، بى زياده روى در خرج كردن و هرگونه هزينه گذارى ، تا به تنگدستى خود انفاقگر نينجامد و سبب هلاك او نشود؛ و بى مال اندوزى و خست ورزى ، تا به ثروتمندى فزون صاحب مال نكشد و سبب هلاك او نشود؛ ((پس هر دو طرف ميانه روى در كارها نكوهيده است )). بنابراين لازم است انفاق كننده نه مفرط (زياده رو) باشد و نه مفرط (كوتاهى كننده )، تا بتواند مشمول صفت ((محسنين )) باشد، و خداوند متعال او را دوست بدارد.
كب - از وصيتهاى صديقان (خدا گرايان راستين و بزرگ )
38 الامام على (ع ) - من وصيته لابنه الحسين ! يا بنى ! اءوصيك بتقوى الله فى الغنى و الفقر، و كلمة الحق فى الرضا والغضب ، و القصد فى الغنى و الفقر، و بالعدل على الصديق و العدو...⁽⁶⁶⁴⁾
امام على (ع ) - از وصيت آن امام به پسرش امام حسين (ع ): پسرم ! تو را سفارش مى كنم به ترس از خدا در حال ثروتمندى و در حال فقر، و گفتن كلمه حق در هر حال خشنودى و در حال خشمناكى ، و ميانه روى در حال توانگرى و در حال بينوايى ، و دادگرى در برابر دوست و دشمن .
39 الامام الرضا(ع ): وليكن نفقتك على نفسك و عيالك قصدا، فان الله تعالى يقول : (( (و) يساءلونك ماذا ينفقون ؟ قل : العفو))، العفو الوسط، و قال الله : و الذين اذا اءنفقوا لم يسرفوا و لم يقتروا...⁽⁶⁶⁵⁾
امام رضا(ع ): بايد آنچه براى خود و اهل خانه ات هزينه مى كنى ، با ميانه روى باشد كه خداى متعال فرموده است : يساءلونك ماذا ينفقون ؟ قل : العفو از تو مى پرسند: چگونه خرج كنند؟ بگو: در حد ميانه ، عفو به معنى ميانه است ، و خدا فرموده است : والذين اذا اءنفقوا لم يسرفوا و لم يقتروا... كسانى كه چون انفاق كنند، نه اسراف كنند نه تنگ نظرى ...
كج - دعاى ولخرجان مستجاب نمى شود
40 الامام الصادق (ع ): اءربعة لايستجاب لهم دعوة ... و رجل كان له مال فاءفسده فيقول : يا رب ارزقنى ! فيقول : اءلم آمرك بالاقتصاد؟⁽⁶⁶⁶⁾