8 الامـام عـلى عـليـه السـلام : فـكـرك يـهـديـك الى الرشـاد، و يـحـدوك عـلى اصـلاح المعاد.⁽¹¹⁶⁾
امـام عـلى عليه السلام : انديشيدن تو را به راه راست رهنمون مى شود، و به درست كردن كار معاد بر مى انگيزد.
9 الامام الصادق عليه السلام : قال اميرالمؤ منين عليه السلام : (ان ) التفكر يدعو الى البر و العمل به .⁽¹¹⁷⁾
امام صادق عليه السلام : امير المؤ منين عليه السلام گفت : تفكر و انديشيدن انسان را به نيكى و عمل كردن به آن فرا مى خواند.
10 الامـام عـلى عـليـه السـلام : طـول الفـكـر يـحـمـد العـواقـب ، و يـسـتـدرك فـسـاد الامور.⁽¹¹⁸⁾
امـام عـلى عـليـه السـلام : انـديـشـيـدن بسيار (به هنگام اقدام به كارها) پايان هر كار را پسنديده مى سازد، و از تباهى امور جلوگيرى مى كند.
11 الامام على عليه السلام : من فكر قبل العمل ، كثر صوابه .⁽¹¹⁹⁾
امام على عليه السلام : آنكه پيش از هر كار بينديشد، استوارى كارش بيشتر باشد.
12 الامام على عليه السلام : من اسهر عين فكرته ، بلغ كنه همته .⁽¹²⁰⁾
امـام عـلى عـليـه السـلام : آنـكـه چـشـم انديشه خود را بيدار نگاه دارد، به منتهاى خواسته خويش برسد.
13 الامـام عـلى عـليـه السـلام : لا عـبـادة كـالتـفـكـر فـى صـنـعـة الله عزوجل .⁽¹²¹⁾
امام على عليه السلام : هيچ عبادتى همسنگ انديشيدن در صنع خداى بزرگ نيست .
14 الامام العسكرى عليه السلام : ليست العبادة كثرة الصيام ، و الصلاة ، و انما العبادة كثرة التفكر فى امر الله .⁽¹²²⁾
امـام عـسـكـرى عـليـه السـلام : عـبـادت بـه بـسـيارى نماز و روزه نيست ، بلكه به بسيار انـديـشـيدن در كار خدا (و عظمتهاى آفرينش ژرف و پهناور جهان و اسرار آفرينش انسان ) است .
15 النبى (صلي الله عليه و آله ): يا اباذر! ركعتان مقتصدتان فى تفكر، خير من قيام ليلة و القلب ساه .⁽¹²³⁾
پيامبر (صلي الله عليه و آله ): اى اباذر! دو ركعت كوتاه كه با تفكر (و توجه ) گزارده شود بهتر از بر پا ايستادن يك شب است در حالى كه قلب غافل باشد.
16 النـبـى (صلي الله عليه و آله ) ـ زيـد بـن عـلى ، عـن آبـائه ، عـن رسول الله (صلي الله عليه و آله ): ركعتان خفيفتان فى (ال ) تفكر، خير من قيام ليلة .⁽¹²⁴⁾
پـيـامـبـر (صلي الله عليه و آله ) ـ بـه نـقـل از زيـد بـن عـلى ، از پـدرانـش : دو ركـعـت سـبـك بـا تـفـكـر (و تاءمل در آثار خدا و توجه دل به خدا)، بهتر از نماز خواندن يك شب تمام است .
17 الامـام الصـادق عـليـه السـلام : كان اكثر عبادة ابى ذر ـ رحمة الله عليه ـ التفكر و الاعـتـبـار. و فـى خـبـر ابـى ذر، قـال : رسـول الله (صلي الله عليه و آله ): عـلى العـاقـل ان يـكـون له ثـلاث سـاعـات : سـاعـة يـنـاجـى فـيـهـا ربـه عـزوجـل ؛ و سـاعـة يـحـاسـب فـيـهـا نـفـسـه ؛ و سـاعـة يـتـفـكـر فـيـمـا صـنـع الله عـزوجـل اليـه : و سـاعـة يـخـلوفـيـهـا بـحـظ نـفـسـه مـن الحلال .⁽¹²⁵⁾
امـام صـادق عـليه السلام : بيشترين عبادت ابوذر ـ رحمه الله ـ فكر كردن و عبرت آموختن بـود. و در خـبـر اسـت از ابـوذر كـه پـيـامـبـر اكـرم گـفـت : بـر عاقل واجب است كه براى خود سه ساعت (سه برنامه در شبانه روز) داشته باشد: ساعتى كـه در آن بـا پـروردگـار خـويـش مـنـاجـات كند؛ و ساعتى كه در آن به حساب كردار خود بـرسـد و ساعتى ⁽¹²⁶⁾ كه درباره آنچه خداى بزرگ در حق او كرده است بينديشد؛ و ساعتى كه در آن خلوت كند و بهره خويش از حلال بگيرد.
18 الامـام عـلى عـليـه السـلام ـ فـى وصـيـته للحسين : اى بنى الفكرة تورث نورا، و الغفلة ظلمة .⁽¹²⁷⁾
امـام عـلى عـليـه السـلام ـ در وصـيـتـى بـه پـسـرش حـسـيـن :..پـسـرم ! انـديـشـيـدن (و دل را بـيـدار داشـتـن ) نـور پـديـد مـى آورد، و غـفـلت ورزيـدن (و دل را در خواب و بيخبرى گذاشتن ) ظلمت .
19 الامام على عليه السلام : لا علم كالتفكر.⁽¹²⁸⁾
امام على عليه السلام : هيچ دانشى همسان تفكر (انديشيدن خود انسان ) نيست .
20 الامـام عـلى عـليـه السـلام : فـضـل فـكـر و تـفـهـم ، انـجـع مـن فضل تكرار و دراسة .⁽¹²⁹⁾
امـام عـلى عـليـه السـلام : حاصل فكر كردن (خود انسان ) و دريافتن مطلب ، بيشتر است از حاصل درس و تكرار كردن (بدون انديشه ).
فصل پنجم : راهنمايى به خود يادآورى
قرآن
1 و هذا صراط ربك مستقيما، قد فصلنا الايات لقوم يذكرون .⁽¹³⁰⁾
ايـن اسـت راه راسـت پـروردگـار تـو؛ مـا آيـات خـويـش را بـه تفصيل براى آن كسان كه خود به ياد آورند (و به خود آگاهى خويش باز گردند) بيان كرديم .
2 ماذرائكم فى الارض ، مختلفا الوانه ، ان فى ذلك لآية لقوم يذكرون .⁽¹³¹⁾
و آنـچـه در زمـين براى شما به رنگهاى گونه گونه آفريد؛ در اين كار نشانه اى است (از دانايى و توانايى پروردگار)، براى قومى كه ياد آور خود گردند.
3 اولم نعمركم ما يتذكر فيه من تذكر، و جاءكم النذير؟⁽¹³²⁾
آيـا بـه شما عمر نداديم تا آن اندازه كه هر كس بخواهد (آگاهى فطرى خويش ) باز ياد آورد، چنين تواند كرد، و آيا رسولان بيمرسان نزد شما نيامدند؟
4 والذين اذا ذكروا بآيات ربهم لم يخروا عليها صم و عميانا.⁽¹³³⁾
كـسـانى كه چون آيات پروردگارشان را باز به ياد آنان آرند، با چشم و گوش بسته در آنها ننگرند.
5 ولقد يسرنا القرآن للذكر، فهل من مدكر؟⁽¹³⁴⁾
قـرآن را (و اين خواندن و ياد را)، براى باز يادآورى آماده ساختيم ؛ اكنون آيا هيچ بازياد آورنده اى (هيچ خود ياد آورنده اى ) خواهد بود.
فصل ششم : ناآگاهى و نادانى
قرآن
1 و لا تـكونوا كالذين قالوا سمعنا وهم لا يسمعون ان شر الدواب عندالله الصم البكم الذين لا يعقلون .⁽¹³⁵⁾
همچون كسانى مباشيد كه گفتند شنيديم در حالى كه نمى شنوند بدترين جنبندگان نزد خدا كران و گنگانيند كه عقل خويش به كار نمى دارند.
2 قال : يا نوح انه ليس من اهلك ، انه عمل غير صالح ، فلا تساءلن من ليس لك به علم ، انـى اعـظك ان تكون من الجاهلين قال : رب انى اعوذ بك ان اسالك ما ليس لى به علم ، و الا تغفر لى و ترحمنى اكن من الخاسرين .⁽¹³⁶⁾
خـداونـد گـفـت : اى نـوح ! آن پـسر از كسان تو نبود، كه او كار به نيكى نمى كرد؛ پس آنـچـه را از چـگـونـگـى آن آگاه نيستى مخواه ، و به تو پند مى دهم كه از نادانان مباشى نوح گفت : پروردگارا! به تو پناه مى برم از اينكه آنچه را از چگونگى آن آگاه نيستم بخواهم ؛ و اگر مرا نيامرزى و بر من نبخشى ، از زيانكاران خواهم بود.
3 و اذقـال مـوسـى لقـومـه : ان الله يـامـركـم ان تـذبحوا بقرة : قالوا: اتتحذنا هزوا؟ قال : اعوذ بالله ان اكون من الجاهلين .⁽¹³⁷⁾
در آن هـنـگـام كه موسى به قوم خود گفت : خدا به شما فرمان مى دهد كه ماده گاوى ذبح كـنـيد، گفتند: آيا ما را به ريشخند مى گيرى ؟ گفت : پناه مى برم به خدا كه از نادانان باشم .
4 و مـن النـاس مـن يـجـادل فـى الله بـغـيـر عـلم ، و يـتـبـع كـل شـيـطـان مـريـد و مـن النـاس مـن يـجـادل فـى الله بـغـيـر عـلم و لاهـدى و لا كـتـاب منير.⁽¹³⁸⁾
در مـيـان مـردمـان كـسـى هست كه ، بى دانش ، درباره خدا ستيزه مى كند و از هر شيطان سر كـشـى پـيـروى مـى نـمايد... و در ميان مردمان كسى هست كه ، بى دانش و راهنمايى و بدون كتابى روشنگر، درباره خدا ستيزه مى كند.
حديث
1 النبى (صلي الله عليه و آله ): العلم راءس الخير كله ، و الجهل راءس الشر كله .⁽¹³⁹⁾
پيامبر (صلي الله عليه و آله ): علم سر همه نيكيها است ، و جهل سر همه بديها.
2 الامام الرضا عليه السلام : صديق كل امرى عقله ، و عدوه جهله .⁽¹⁴⁰⁾
دوست هر كس عقل و خرد او است ، دشمن هر كس جهل و نادانى او.
3 الامام على عليه السلام : الجهل موت .⁽¹⁴¹⁾
امام على عليه السلام : نادانى مرگ است .
4 الامام على عليه السلام : الجهل اصل كل شر.⁽¹⁴²⁾
امام على عليه السلام : نادانى ريشه هر بدى است .
5 الامام على عليه السلام : الجهل ادوا الداء.⁽¹⁴³⁾
امام على عليه السلام : نادانى دردناكترين دردها است .
6 الامام على عليه السلام : الجهل فى الانسان اضر من الاكلة فى الابدان .⁽¹⁴⁴⁾
امام على عليه السلام : جهل در انسان زيانمندتر است از خوره در بدنها.
7 الامام على عليه السلام : الجهل يزل القدم .⁽¹⁴⁵⁾
امام على عليه السلام : نادانى پاى آدمى را مى لغزاند.
8 الامـام عـلى عـليـه السـلام : لو ان العـبـاد حـيـن جـهـلوا وقـفـوا، لم يـكـفـروا و لم يضلوا.⁽¹⁴⁶⁾
امام على عليه السلام : اگر مردمان آنجا كه ندانند بايستند، نه كافر شوند و نه گمراه .
9 الامـام عـلى عـليـه السـلام : مـن جـهـل وجـوه الاراء اعـيـتـه الحيل .⁽¹⁴⁷⁾
امام على عليه السلام : آنكه از آراء مختلف بيخبر باشد، در چاره جوييها درماند.
10 الامام الجواد عليه السلام : من لم يعرف الموارد اعيته المصادر.⁽¹⁴⁸⁾
امـام جـواد عليه السلام : آنكه راه وارد شدن را نداند، در جستجوى راه بيرون رفتن درمانده گردد.
11 الامام على عليه السلام : لاترى الجاهل لا مفرطا او مفرطا.⁽¹⁴⁹⁾
امام على عليه السلام : نادان را جز افراطكار يا تفريطكار نبينى .
12 الامـام عـلى عـليـه السـلام : ابـن آدم اءشـبـه شـى ء بـالمـعـيـار، امـا نـاقـص بجهل ، او راجح بعلم .⁽¹⁵⁰⁾
امـام على عليه السلام : آميزاد همانندترين چيز به سنگ محك است ، اگر نادان است كم عيار است ، و اگر دانا است پر عيار.
13 الامـام عـلى عـليـه السـلام : الجـهـل بـالفـضـائل مـن اءقـبـح الرذائل .⁽¹⁵¹⁾
امام على عليه السلام : بدترين رذيلتها نشناختن فضيلتها است .
14 الامام الصادق عليه السلام : الجهل صورة ركبت فى بنى آدم ، اقبالها ظلمة و ادبارها نـور. و العـبـد مـتـقـلب معها كتقلب الظل مع الشمس . الاترى الى الانسان ، تارة تجده جاهلا بـخـصـال نـفـسـه ، حامدا لها، عارفا بعيبها فى غيره ساخطا و تارة تجده عالما بطباعه ، ساخطا لها، حامدا لها فى غيره . فهو متقلب بين العصمة و الخذلان ، فان قابلته العصمة اءصـاب ، و ان قـابـله الخـذلان اءخـطـا. و مـفتاح الجهل الرضا و الاعتقاد به . و مفتاح العلم الاسـتـبـدال مـع اصـابـة مـوافـقـة التـوفـيـق . و ادنـى صـفـة الجـاهـل دعـواه العـلم بـلا اسـتـحـقـاق ، و اوسـطـه جـهـله بـالجـهـل ، و اءقـصـاه جـحـوده العـلم . وليـس شـى ء اثـبـاتـه حـقـيـقـة نـفـيـه الا الجـهـل و الدنـيـا و الحـرص ؛ فـالكـل مـنـهـم كـواحـد، و الواحـد مـنـهـم كالكل .⁽¹⁵²⁾
امـام صـادق عـليـه السـلام : نادانى آميزه اى است در بنى آدم ، كه آمدنش ظلمت است و رفتنش نـور. انـسان با اين آميزه هميشه همراه است ، همچون سايه با خورشيد. آيا نمى نگريد كه آدمـى گاه از چگونگى خصلتهاى خويش بيخبر است و آنها را مى ستايد، با آنكه همانها را در ديـگـران عـيـب مـى بـيـنـد و بـر آنـهـا خـشـمناك مى گردد. و گاه از طبع و اخلاق خويش ‍ نـاخـرسـنـد است با اينكه همان را در ديگران مى پسندد و مى ستايد؟ اين است كه آدمى ميان توفيق و بى توفيقى در كشاكش است . اگر توفيق به ياريش آيد كار درست مى كند، و اگر بى توفيقى نصيبش گردد كار خطا. و كليد نادانى خودپسندى و خودباورى است ، و كـليـد دانـايـى ، دگـرگـون كـردن ايـن خصلت است در خويش ، البته به شرط توفيق . نـخـسـتـين مرتبه نادانى ، بدون شايستگى ، ادعاى دانايى كردن است . مرتبه بعد از آن ، نـدانـسـتن نادانى خويش است . و آخرين مرتبه ، انكار علم و دانايى و ارزش آن است . و هيچ چيز نيست كه اثبات آن در حقيقت نفى آن باشد، مگر نادانى و دنيا (پرستى ) و آزمندى ، كه هـمه آنها همچون يكى از آنها، و يكى از آنها همچون همه آنها است (همه هيچ است و هيچ ، بى ارزش است و بى ارزش ).
15 الامـام عـلى عـليـه السـلام : كـفـى بـالمـرء جـهـلا ان يجهل عيوب نفسه .⁽¹⁵³⁾
امـام عـلى عـليه السلام : براى نادان بودن آدمى همين بس كه نسبت به عيبهاى خويش نادان باشد.
16 الامـام عـلى عـليـه السـلام : كفى بالمرء غباوة اءن ينظر من عيوب الناس الى ما خفى عليه من عيوبه .⁽¹⁵⁴⁾
امام على عليه السلام : براى كودنى آدمى همين بس كه به آن عيبها از مردم نگاه كند كه در خود او بروى پوشيده مانده است .
17 الامـام عـلى عـليـه السـلام : دع القـول فـيـهـا لا تـعـرف ، و الخطاب فيما لم تكلف .⁽¹⁵⁵⁾
امـام عـلى عـليـه السـلام : از آنـچـه نمى دانى سخن مگوى ؛ و هنگامى كه وظيفه اى در سخن گفتن ندارى لب به سخن مگشاى .
18 الامام الصادق عليه السلام : العامل على غير بصيرة كالسائر على غير طريق ، فلا تزيده سرعة السير الا بعدا.⁽¹⁵⁶⁾
امـام صـادق عـليـه السـلام : آن كـس كـه بـدون بـصـيـرت (و بـى شـنـاخـت و دانـايـى ) عـمـل مـى كند، همچون كسى است كه بر راه درست پيش نمى رود، اين است كه هر چه تندتر برود از مقصود دورتر مى شود.
فصل هفتم : فهم و دريافت دين
قرآن
1 و مـا كـان المـؤ مـنـون ليـنـفـروا كـافـة ، فـلولا نـفـر مـن كـل فـرقـه مـنـهـم طـائفـة ، ليـتـفقهوا فى الدين ، ولينذروا قومهم اذا رجعوا اليهم ، لعلهم يحذرون ؟⁽¹⁵⁷⁾
نمى شود كه مردمان مؤ من همه (براى جهاد يا طلب علم ) بسيج شوند؛ بنابراين چرا نبايد از هر گروه از ايشان ، تنى چند، بسيج شوند و بكوشند تا دانش دين بياموزند و هنگامى كـه بـاز گـشـتـنـد قـوم خـود را بـيـم و اندرز دهند (و بياگاهانند)، باشد كه آنان نيز از نافرمانى خدا حذر كنند.
حديث
1 الامام على عليه السلام : ايها الناس ! لا خير فى دين لا تفقه فيه ..⁽¹⁵⁸⁾
امـام عـلى عـليـه السـلام : اى مـردم ! خـيرى در آن دين (و ديندارى ) نيست كه با تفقه و نيك فهمى (فهم عميق و جامع ) همراه نباشد.
2 الامـام عـلى عـليـه السـلام : المـتـعـبـد على غير فقه كحمار الطاحونة ، يدور و لا يبرح .⁽¹⁵⁹⁾
امـام عـلى عـليـه السلام : عبادت كننده نا آگاه از دين ، همچون خر آسياب است ، كه دور خود مى چرخد ولى از جايى كه هست بيشتر نمى رود.
3 الامـام الصـادق عـليـه السـلام : لو اتـيـت بـشـاب من شباب الشيعة لا يتفقه ، لاءدبته .⁽¹⁶⁰⁾
امـام صادق عليه السلام : اگر جوانى از جوانان شيعه را نزد من آورند كه در دين تفقه و غور رسى نكرده باشد، او را ادب خواهم كرد.
4 الامـام الصـادق عـليـه السـلام : ليـت السياط على رؤ وس اصحابى حتى يتفقهوا فى الحلال و الحرام .⁽¹⁶¹⁾
امـام صـادق عـليه السلام : كاهش تازيانه بر سر اصحاب من افراخته بود، تا اينكه در حلال و حرام تفقه كنند (و آنها را درست و كامل و در ارتباط با هم بفهمند).
5 الامـام الكـاظـم عـليـه السـلام : تفقهوا فى دين الله ، فان الفقه مفتاح البصيرة ، و تـمـام العـبـادة ، و السبب الى المنازل الرفيعة ، و الرتب الجليلة ، فى الدنيا و الدنيا. و فـضـل الفـقيه على العابد كفضل الشمس على الكواكب . و من لم يتفقه فى دينه لم يرض الله له عملا.⁽¹⁶²⁾
امـام كـاظـم عليه السلام : در دين خدا تحقيق و تفقه كنيد، كه فهم و فقه كليد بينايى ، و كـامـل كـننده عبادت ، و سبب رسيدن به جايگاههاى بلند و پايگاههاى بزرگ در دين و دنيا است . برترى فقيه (دين شناس ) بر عابد همچون برترى خورشيد بر ستارگان است . و هر كس در دين خود تفقه نكند، خدا از هيچ عمل او خرسند نمى شود.
بنگريد!
فقيه در كاربرد احاديث و اخبار، به معنايى كه در سده هاى بعد اصطلاح شده و تا كنون نيز متداول است نيست . فقيه ، در اين اصطلاح ، يعنى كسى كه علم فقه اصـطـلاحـى را بـه صورت اجتهادى بداند. ليكن فقيه ، در منطق احاديث و تعاليم ، يعنى عـالم بـه ابـعـاد گـونـاگـون ديـن و شـنـاخـتـهـاى ديـنـى و عـامـل بـه مـوازين اخلاق و اعمال اسلامى ؛ كسى كه دين را در بعد توحيد و خداشناسى ، و حـاكـمـيـت سـياسى و اجتماعى ، و تربيت و اخلاق و خود سازى ، و مديريت و قضا و حقوق و احـكـام و اقـدام و اعـمـال بـه خـوبـى بـشـنـاسد و خود نمونه عملى آن باشد. و چون اكنون روزگـارى اسـت جـهـان بـشـرى دگـرگـون شـده و حـيـات انـسـانـى متحول گشته است ، و مسائل بيشمارى در مفاهيمى نو، براى انسان و انسانيت پيش آمده است ، فـهـم هـمه مبانى و مسائل اسلامى ، در ارتباط با انسان و جهان بشريت و حيات ، كار فرد نـيـسـت . ايـن اسـت كـه بـايـد از ايـن پـس ، ايـن مـسـائل به وسيله هيئتها و گروههاى عالم و شايسته ، و تخصص ديده ، و انسانگرا و زندگيشناس ، شناخته و تبيين و عرضه گردد.
فصل هشتم : ضرورت همگانى شدن شناخت و آگاهى
قرآن
1 و مـا ارسـلنـاك الا كـافـة للنـاس بـشـيـرا و نـذيـرا، و لكـن اكـثـر النـاس لا يـعملون .⁽¹⁶³⁾
تـو را (اى پـيـامـبـر!) جـز براى آن نفرستاديم كه براى همه مردمان مژده آور و بيمرسان باشى ، ولى بيشتر مردم نمى دانند.
2 يـا اهـل الكتاب قد جاءكم رسولنا يبين لكم كثيرا مما كنتم تخفون من الكتاب ، و يعفوا عـن كـثـيـر، قـد جـاءكـم مـن الله نـور و كـتـاب مـبـيـن يـهـدى بـه الله مـن اتـبـع رضـوانـه سـبـل السـلام ، و يـخـرجـهـم مـن الظـلمـات الى النـور بـاذنه و يهديهم الى صراط مستقيم .⁽¹⁶⁴⁾
اى اهل كتاب ! فرستاده ما نزد شما آمده تا بيشتر آنچه را كه از كتاب پنهان مى كرديد بر شـمـا آشـكـار كـنـد، و از بسيارى در گذرد، روشنى و كتابى روشنگر از سوى خدا براى شـمـا آمـد خـدا بـا آن كـتـاب هـر كـس را كه بر پى خشنودى وى رود، به راههاى سلامتى و ايمنى رهنمون مى گردد، و آنان را، به خواست خويش ، از تاريكيها به روشنى بيرون مى برد، و به راه راست هدايت مى كند.
3 قـد انـزل الله اليـكـم ذكـرا رسولا يتلوا عليكم آيات الله ليخرج الذين آمنوا و عملوا الصالحات من الظلمات الى النور..⁽¹⁶⁵⁾
خدا ذكرى به سوى شما فرستاد يعنى فرستاده اى كه بر شما آيات روشن كننده خدا را فـرو مـى خـوانـد، تـا كـسـانـى را كـه ايـمـان آوردنـد و عمل كردند از تاريكيها به روشنى بيرون برد..
4 و لقد ارسلنا موسى بآياتنا ان : اخرج قومك من الظلمات الى النور، و ذكرهم باءيام الله ، ان فى ذلك لآيات لكل صبار شكور.⁽¹⁶⁶⁾
مـوسـى را بـا آيـات خـود فـرسـتاديم كه قومت را از تاريكيها به روشنى بيرون بر، و روزهـاى خـدا (ايـام الله ) را بـه يـادشـان آر؛ همانا در اين كار نشانه هايى است براى هر بردبار سپاسگزار.
5 هذا بصائر للناس ، و هدى و رحمة لقوم يوقنون .⁽¹⁶⁷⁾
ايـن قرآن ، بصيرتهايى است براى مردمان ، و رهنمونى و رحمتى است براى آن دسته كه (به حقيقتها) يقين پيدا كنند.
حديث
1 النـبـى (صلي الله عليه و آله ): اربـعـة تـلزم كـل ذى حـجـى و عـقـل مـن امـتـى . قـيـل : يـا رسـول الله مـا هـن ؟ قـال : اسـتـمـاع العلم ، و حفظه ، و نشره ، و العمل به .⁽¹⁶⁸⁾
پيامبر (صلي الله عليه و آله ): چهار چيز بر هر صاحب خرد و عقلى از امت من واجب است . گفتند: اى پيامبر! آن چـهـار چـيز چيست ؟ گفت : به علم و دانش گوش فرادادن ، و آن را به ياد سپردن ، و در ميان مردمان نشر كردن ، و خود به كار بستن .
2 النبى (صلي الله عليه و آله ): من نشر علما فله مثل اجر من عمل به .⁽¹⁶⁹⁾
پـيـامـبـر (صلي الله عليه و آله ): كـسـى كـه عـمـلى را بـپـراكـند و نشر دهد، پاداش كسى را دارد كه به آن عمل كرده است .
3 النبى (صلي الله عليه و آله ): تصدقوا على اخيكم بعلم يرشده ، و راءى يسدده .⁽¹⁷⁰⁾
پـيـامبر (صلي الله عليه و آله ): به برادر خود علمى صدقه دهيد كه راهنماى او شود، و اظهار نظرى كه او را در راه حق و عمل به آن ، استوار دارد.
4 النـبى (صلي الله عليه و آله ): يا على ! ثلاث من حقائق الايمان : الانفاق من الاقتار، و انصاف الناس من نفسك ، و بذل العلم للمتعلم .⁽¹⁷¹⁾
پـيـامـبـر (صلي الله عليه و آله ): اى على ! سه چيز از حقايق ايمان است : بخشندگى در عين تنگدستى ، داد مردمان را از خود دادن ، و آموختن علم به جوينده علم .
5 النبى (صلي الله عليه و آله ): من كتم علما نافعا، اءلجمه الله يوم القيامة بلجام من نار.⁽¹⁷²⁾
پـيـامـبر (صلي الله عليه و آله ): هر كس دانشى سودمند را پنهان دارد، خدا در روز باز پسين دهانبندى آتشين بر دهان او نهد.
6 الامام على عليه السلام : ضادوا الجهل بالعلم .⁽¹⁷³⁾
امام على عليه السلام : به وسيله علم با جهل و نادانى مبارزه كنيد.
7 الامـام الجـواد عـليـه السـلام : العـلمـاء فـى انـفسهم خانة ان كتموا النصيحة ، ان راءوا تائها ضالا لا يهدونه ، او ميتا لا يحيونه ، فبئس ما يصنعون ، لاءن الله ـ تبارك و تعالى ـ اخذ عليهم الميثاق فى الكتاب ، ان ياءمروا بالمعروف و بما اءمروا به ، و اءن ينهوا عما نـهـوا عـنـه ، و ان يـتـعـاونـوا عـلى البـر و التـقـوى ، و لا يتعارفوا على الاثم و العدوان ..⁽¹⁷⁴⁾
امام جواد عليه السلام : دانشمندان ، چون از پند دادن خوددارى كنند، خيانت ورزيده اند؛ اگر گـمـراهى را ببينند و او را راهنمايى نكنند، يا مرده دلى را ببينند و او را زنده نسازند، بد كـرده انـد، زيـرا كـه خداى متعال ، در قرآن ، از ايشان پيمان گرفته است كه به نيكى و بـه آنچه بدان فرمان رفته است فرمان دهنده ، و از آنچه از آن ممنوع شده اند ديگران را بـاز دارنـد، و ايـنكه در نيكى و پرهيزگارى مددكار يكديگر باشند، و در گناه و دشمنى مددكار نباشند.
8 الامـام عـلى عـليـه السـلام : مـا اخـذ الله مـيـثـاقـا مـن اهـل الجـهـل بـطـلب تـبـيـان العـلم ، حـتـى اخـذ مـيـثـاقـا مـن اهـل العـلم و بـبـيـان العـلم للجـهـال ، لان العـلم قـبـل الجهل .⁽¹⁷⁵⁾
امام على عليه السلام : خدا از نادانان ، از آن پس پيمان دانش طلبى گرفت كه از دانايان پـيـمان گرفته بود دانش و علم را به ديگران بياموزند، زيرا كه دانايى و علم مقدم بر نادانى و جهل است .
9 الامـام الصـادق عـليـه السـلام ـ فـى قـوله تـعالى :..مما رزقناهم ينفقون : مما علمناهم يبثون .⁽¹⁷⁶⁾
امـام صادق عليه السلام ـ در تفسير اين آيه قرآن : و مما رزقناهم ينفقون از آنچه به آنان روزى كرده ايم به ديگران مى بخشند فرمود: يعنى از علمى كه به عالمان داديم به ديگران مى آموزند.
10 الامـام البـاقـر عـليـه السـلام : ان الذى تـعـلم العـلم مـنـكـم ، له مـثـل اجر الذى يعلمه ، و له الفضل عليه ، تعلموا العلم من حملة العلم ، و علموا اخوانكم كما علمكم العلماء.⁽¹⁷⁷⁾
امـام بـاقـر عـليـه السـلام : آن كـس از شـما كه دانش بياموزد، پاداشى دارد همچون پاداش كسى كه به او مى آموزد، و البته آموزگار را بر او برترى است . دانش را از دارندگان دانـش فرا گيريد، و همان گونه كه دانشمندان به شما آموخته اند شما نيز به برادران خود بياموزيد.
11 الامام الصادق عليه السلام : اكتب و بث علمك فى اخوانك ، فان مت فاءورث كتبك بنيك ، فانه ياءتى على الناس ‍ زمان هرج لا ياءنسون فيه الا بكتبهم .⁽¹⁷⁸⁾
امـام صـادق عـليـه السـلام : علم خويش را بنويس و ميان برادرانت انتشار ده ، و هنگامى كه مرگت فرا رسيد كتابهاى خود را به ارث براى فرزندانت باقى گذار، زيرا كه زمانى پر آشوب خواهد آمد كه مردم به چيز ديگرى جز كتاب نتوانند انس ‍ يافت .
12 الامـام الصـادق عـليـه السـلام : لكـل شـى ء زكـاة ؛ و زكـاة العـلم ان يـعـلمـه اءهـله .⁽¹⁷⁹⁾
امـام صـادق عـليـه السـلام : هـر چـيـزى را زكـاتـى اسـت ، و زكـات علم آموختن علم است به اهل آن .
13 الامـام الصـادق عـليـه السـلام : عـلى كـل جـزء مـن اجـزائك زكـاة واجـبـة لله عزوجل .. و زكاة اللسان النصح للمسلمين ، و التيقظ للغافلين ..⁽¹⁸⁰⁾
امـام صادق عليه السلام : خداى بزرگ زبان اندرز گفتن به مسلمانان است و بيدار كردن غافلان ...
14 الامـام عـلى عـليـه السـلام : تـزاوروا و تـذاكـروا الحـديـث ، ان لا تـفـعـلوا يـدرس .⁽¹⁸¹⁾
امـام عـلى عـليـه السـلام : بـه ديدار يكديگر برويد و با هم درباره احاديث سخن گوييد، اگر چنين نكنيد احاديث كهنه و مندرس مى شود.
15 الامـام الصادق عليه السلام : تزاوروا، فان فى زيارتكم احياء لقلوبكم ، و ذكرا لاحـاديـثـنـا. و اءحـاديثنا تعطف بعضكم على بعض فان اءخذتم بها رشدتم و نجوتم و ان تركتموها ضللتم و هلكتم ؛ فخذوا بها و انا بنجاتكم زعيم ⁽¹⁸²⁾
امـام صادق عليه السلام : از يكديگر ديدار كنيد كه در اين ديداردلهاى شما زنده مى شود و از اخـبـارو احـاديـث يـاد مـى كـنـيد احاديث ما شما را نسبت به يكديگر مهربان خواهذد كرد؛ اگـربـه آنـهـا عـمـل كنيد به آگاهى و رشد مى رسيد و رستگار مى شويد و اگر آن ها را فـرو گـذاريـد گـرمـاه مـى گـرديـد و هـلاك مـى شـويـد بـه آنـهـا عـمـل كـنـيد به آگاهى و رشد مى رسيد و رستگار مى شويد، و اگر آنها را فرو گذاريد گمراه مى گرديد و هلاك مى شويد. به آنها عمل كنيد كه من پايندان رستگارى شما خواهيم بود.
16 الامـام الرضـا عـليـه السـلام : رحـم الله عـبـدا احـيـا امـرنـا. قـال راوى الحـديـث : فـقـلت له : و كـيـف يـحـيـى امـركـم ؟ قـال : يـتـعـلم عـلومـنـا و يـعـلمـهـا النـاس ، فـان النـاس لو عـمـلوا مـحـاسـن كـلا مـنـا لاتبعونا..⁽¹⁸³⁾
امـام رضـا عـليه السلام : خدا بيامرزد كسى را كه امر ما را زنده كند. (راوى حديث گويد): به امام گفتم : چگونه امر شما زنده مى شود؟ گفت : به آموختن علوم ما و تعليم دادن آن بـه مـردمان ، چه اگر مردمان از آن تعاليم والا كه در سخنان ماست آگاه گردند، پيرو ما خواهند گشت .
17 الامام الجواد عليه السلام : ـ عبدالعظيم الحسنى عنه : ملاقاة الاخوان يسرة ، و تلقيح للعقل ، و ان كان نزرا قليلا.⁽¹⁸⁴⁾
امـام جـواد عـليـه السـلام : به روايت عبدالعظيم حسنى : ديدار برادران مايه آسايش روح و بارور كننده عقل است (از طريق انتقال دادن معلومات و آگاهيها)، هر چند بسيار اندك باشد.
18 الامـام البـاقـر عـليـه السـلام : تـزاوروا فـى بـيـوتـكـم ، فـان ذلك حـيـاة لامرنا..⁽¹⁸⁵⁾
امـام بـاقـر عـليـه السـلام : در خـانه هاتان از يكديگر ديدار كنيد، كه اين كار، سبب زنده ماندن امر ما است .
فصل نهم : بينشها و دانشهاى سودمند
قرآن
1 و هدوا الى الطيب من القول ، و هدوا الى صراط الحميد⁽¹⁸⁶⁾
به گفتار پاكيزه و به راه خداى ستوده رهبرى شدند
2 الذين يستمعون القول فيتبعون احسنه ..⁽¹⁸⁷⁾
آن بـنـدگـان مرا مژده ده كه به گفته گوش فرا مى دارند و از نيكوترين آن پيروى مى كنند...
3 هذا بصائر من ربكم ، و هدى و رحمة لقوم يؤ منون ⁽¹⁸⁸⁾
ايـن قـرآن ، بـصـيـرتهايى است از جانب پروردگار شما، و رهنمونى و رحمتى است براى مردمانى كه بدان بگروند
4 هذا بصائر للناس ، و هدى و رحمة لقوم يوقنون ⁽¹⁸⁹⁾
ايـن قـرآن ، بـيـنـشـهـايـى بـراى مردمان است و رهنمونى و رحمتى براى گروهى كه (به حقيقتها) يقين پيدا كنند
5 اومـن كـان مـيتا فاحييناه و جعلنا له نورا يمشى به فى الناس ، كمن مثله فى الظلمات ليس بخارج منها؟ كذلك زين للكافرين ما كانوا يعملون ⁽¹⁹⁰⁾
آيا كسى كه مرده بود، پس او را زنده كرديم و براى او نورى آفريديم كه با آن در ميان مـردمـان راه بـرود، مـثـل او مـانـنـد كـسـى اسـت كـه در ظـلمـات و تـاريـكـيـهـاى (جهل و گمراهى ) غرق گشته باشد؟...
حديث
1 الامـام عـلى عليه السلام : ـ فى صفة المتقين ... وقفوا اسماعهم على العلم النافع لهم .⁽¹⁹¹⁾
امام على عليه السلام : پرهيزگاران گوشهاى خويش را وقف بر علم سودمند براى خويش كردند.
2 الامام على عليه السلام : علموا صبيانكم ، ما ينفعهم الله به ، لا تغلب عليهم المرجئة براءيها.⁽¹⁹²⁾
امـام على عليه السلام : به كودكانتان چيزى بياموزيد كه خداوند آن چيز را سودمند قرار داده است ، تا صاحبان افكار باطل آنان را گمراه نسازند.
3 الامام على عليه السلام :.. فان خير القول ما نفع . و اعلم انه لا خير فى علم لا ينفع ، و لا ينتفع بعلم لا يحق تعلمه .⁽¹⁹³⁾
الامـام عـلى عـليه السلام : بهترين گفته آن است كه سود برساند؛ و بدان كه دانشى كه سـودى نـداشته باشد خيرى در آن نيست . و از علمى كه آموختن آن شايسته نيست سودى به دست نمى آيد.
4 الامام باقر عليه السلام : اءغد عالما خيرا، و تعلم خيرا.⁽¹⁹⁴⁾
امـام بـاقـر عليه السلام : همواره چنان باش كه از خير آگاه باشى ، و از ديگران خير را فراگيرى .
5 الامـام كـاظـم عـليـه السـلام : اولى العـلم بـك مـا لا يـصـلح لك العـمـل الا بـه و اوجـب العـمـل عـليـك مـا انـت مـسـؤ ول عـن العمل به . و الزم العلم لك ما دلك على صلاح قلبك و اظهر لك فساده . و احمد العلم عاقبة مـا زاد فـى عـلمـك العاجل ؛ فلا تشتغلن بعلم ما لا يضرك جهله ، و لا تغفلن عن علم ما يزيد فى جهلك تركه .⁽¹⁹⁵⁾
امـام كـاظـم عـليـه السـلام : سـزاوارتـريـن عـلم آن اسـت كـه بـدون آن نـتـوانـى عـمـل شـايـسته انجام دهى . و بايسته ترين عمل عملى است كه مكلف به انجام داادن آنى . و لازمـتـريـن عـلم آن اسـت كـه تـو را بـه پـاكـسـازى دل (و تـهـذيـب بـاطـن ) رهـبـرى كـنـد و تـبـاهـى و فـسـاد دل را بر تو آشكار سازد. و نيكفرجامترين علم آن است كه بر دانايى كنونى تو بيفزايد؛ پـس بـه عـلمـى نـپـرداز كـه نـادانـسـتـن آن زيـانـى بـراى تـو نـدارد، و از عـلمـى غافل مشو كه فرو گذاشتن آن بر نادانى تو مى افزايد.
6 الامـام بـاقـر عـليـه السـلام : مـن عـلم بـاب هـدى كـان له اجـر مـن عمل به ، و لا ينقض اولئك من اجورهم .⁽¹⁹⁶⁾
امـام بـاقـر عليه السلام : كسى كه راه هدايت را به ديگرى تعليم كند، پاداش كسى دارد كه به آن عمل كند. از پاداش ‍ راه آموزان نيز چيزى كاسته نمى شود.
7 الامـام الكـاظـم عـليـه السـلام : وجدت علم الناس فى اربع : اولها اءن تعرف ربك ، والثـانية ان تعرف ما صنع بك ، والثالثة ان تعرف ما اراد منك ، والرابعة ان تعرف ما يخرجك من دينك .⁽¹⁹⁷⁾
امـام كـاظـم عـليـه السـلام : دانـش مـردمـان را در چـهـار چـيـز يافتم :⁽¹⁹⁸⁾ نخست اينكه پـروردگـار خـود را بـشناسيم ؛ دوم اينكه بدانى كه با تو چه خوبيها كرده است (و به تو چه نعمتها داده است ، از نعمت هستى گرفته تا ديگر نعمتها)؛ سوم اينكه بدانى كه از تو چه خواسته است ؛ و چهارم آنكه بدانى چه چيز تو را از دين بيرون مى برد، و گمراه مى كند.
8 الامـام عـلى عـليـه السـلام : كـفـاك مـن عـقـلك مـا اوضـح لك سبل غيك من رشدك .⁽¹⁹⁹⁾
امام على عليه السلام : از خرد تو همين برايت بس كه راه رشد و رهايى را از راه گمراهى براى تو روشن سازد.
9 الامام على عليه السلام : عليكم بطاعة من لا تعذرون بجهالته .⁽²⁰⁰⁾
امـام على عليه السلام : بر شما باد فرمانبردارى از كسى كه عذر نادانى نسبت به او (و احكام او) پذيرفته نيست .
10 الامام الصادق عليه السلام : احسنوا النظر فيما لا يسعكم جهله ، و انصحوا لاءنفسكم و جاهدوها فى طلب معرفة ما لا عذر لكم فى جهله ، فان لدين الله اركانا لا ينفع من جهلها شـدة اجـتـهـاده فـى طـلب ظـاهـر عبادته ، و لا يضر من عرفها فدان بها حسن اقتصاده . و لا سبيل لاءحد الى ذلك الا بعون من الله عزوجل ⁽²⁰¹⁾
امـام صـادق عـليـه السـلام : آنچه را ندانستن آن بر شما روانيست به خوبى بياموزيد، و خـيـرخـواه خـود بـاشـيـد، و خـويـشـتـن را بـراى شـنـاخـتـن و دانـسـتـن آنـچـه عـذرى بـراى جـهـل بـه آن نـداريـد بـرانـگيزيد، زيرا كه دين خدا را اركانى است كه چون كسى آنها را نداند، سختكوشى براى درست كردن صورت ظاهر عبادت براى او سودى نخواهد داشت . و چـون كـسـى آن اركـان را بشناسد و دين خويش بر پايه آنها استوار سازد، ميانه روى در عـبـادت او را زيـانـى نـخـواهـد رسـانـيـد. و هـيچ كس را به اين مرتبه ، جزبه يارى خداى بزرگ راهى نيست .
بنگريد!
در ايـن حـديـث شـريـف اشـارتـهـايـى اسـت بـه اهـمـيـت مـراحـل حيات قلبى و زندگى باطنى و مناجات فكرى و عبادت درونى و سرى ، تا آنجا كه آن جهات را اركان دين خوانده اند، و عبادات قالبى و ظاهرى را بدون عبادت قلبى و باطنى ناسودمند شمرده اند.
احـتـمـال قـوى تـر در مـعناى حديث اين است كه به ضرورت شناختن مربى الهى (پيامبر و وصـى پـيـامـبـر) اشـاره مـى كـنـد، و بـه فـراگـيـرى اصـول مـعـرفت و طريق صحيح عبادت از آنان ، تا اينكه عبادت انسان مطابق مراد الهى واقـع شـود و نـزد خـداونـد مـقـبـول و پـسـنـديـده بـاشـد، و نـتـيـجـه اى را كـه در تكامل انسان دارد ببخشد. كلمه اركان ، در متن حديث ، بيشتر با اين مقصود مناسب است و آن را تاءكيد بلكه تعيين مى كند.
11 الامـام عـلى عـليـه السـلام : العـلم اكـثـر مـن ان يـحـاط بـه ، فـخـذوا مـن كل علم احسنه .⁽²⁰²⁾
امـام عـلى عـليه السلام : دانش بيش از آن است كه بتوان همه آن را فرا گرفت ، پس از هر دانشى نيكوترين آن را بگيريد.
12 الامـام عـلى عـليـه السـلام : حـسـب المـرء مـن كـمـال المـروة تـركـه مـا لا يجمل به ، و من عرفانه علمه بزمانه ..⁽²⁰³⁾
امـام عـلى عـليـه السـلام : بـراى كمال راد مردى همين بس كه انسان آنچه را زيبنده او نيست فرو گذارد... و براى دانايى و شناختدارى همين بس كه انسان زمان خود را بشناسد.
13 الامـام عـلى عـليـه السـلام : ليـس العـاقـل مـن يـعـرف الخـيـر مـن الشـر، ولكـن العاقل من يعرف خير الشرين .⁽²⁰⁴⁾
امام على عليه السلام : خردمند آن كس نيست كه بد را از نيك باز شناسد، بلكه آن كس است كه از ميان دو بد بهترين آن دو را بتواند شناخت .
14 الامـام عـلى عـليـه السـلام : ـ سـئل امـيـر المـؤ مـنـيـن عـليه السلام : اى الناس اكيس ؟ قال : من ابصر رشده من غيه ، فمال الى رشده .⁽²⁰⁵⁾
امـام عـلى عـليـه السلام : از اميرالمؤ منين پرسيدند: چه كس زير كتر است ؟ گفت : آنكه راه رشد خويش از راه تباهى باز شناسد و بدان راه گام نهد.
فصل دهم : منع هوسگرايى در آموختن
قرآن
1 و مـن النـاس مـن يـشـتـرى لهـو الحـديـث ، ليـضـل عـن سبيل الله بغير علم ..⁽²⁰⁶⁾
در مـيـان مـردمـان كـسـى هـسـت كـه سخنان بيهوده را فرا چنگ مى آورد، تا (مردمان ) را ـ به نادانى ـ از راه خدا گمراه كند...
2 واتـبـعوا ما تتلوا الشياطين على ملك سليمان ، و ما كفر سليمان ولكن الشياطين كفروا، يـعـلمـون النـاس السـحـر و مـا انـزل عـلى المـلكـيـن بـبـابـل ، هـاروت و مـاروت ، و مـا يـعـلمـان مـن احـد حـتـى يـقـولا انما نحن فتنة ، فلا تكفر، فـيـتـعـلمـون مـنـهـمـا مـا يـفرقون به بين المرء و زوجه .. و يتعلمون ما يضرهم و لا ينفعهم ..⁽²⁰⁷⁾
از افـسـون (و عـلم جـادو) كـه ديـوان در كشور سليمان مى خوانند، پيروى كردند؛ سليمان كافر نگشت ، بلكه آن شياطين و ديوان كافر گشتند كه به مردمان جادوگرى مى آموختند؛ همچنين پيروى كردند (و به ناروابهره بردند) از آنچه بر دو فرشته هاروت و ماروت در بابل فرود آمده بود؛ و آن دو فرشته به هيچ كس چيزى نمى آموختند مگر آنكه مى گفتند: ما وسيله آزمايشيم از سوى خداى . زنهار كافر مشو؛ و كسانى بدينگونه از آنان چيزهايى مـى آمـوخـتـنـد تا ميان مرد و همسرش جدايى اندازند... چيزهايى مى آموختند كه براى ايشان زيان داشت و سود نداشت ...
حديث
1 النـبـى (صلي الله عليه و آله ): ـ قـال الامـام الكـاظـم عـليـه السـلام : دخـل رسـول الله المـسـجـد، فـاذا جـمـاعـة اطـافـوا بـرجـل ، فقال : ما هذا؟ فقيل : علامة . فقال : و ما العلامة ؟ فقالوا له : اعلم الناس باءنساب العرب و وقـائعـهـا و ايـام الجـاهـليـة و الاشـعـار العـربـيـة . قـال : فـقـال النـبـى (صلي الله عليه و آله ): ذاك عـلم لا يـضـر مـن جـهـله و لا يـنـفـع مـن عـلمـه . ثـم قـال النـبـى (صلي الله عليه و آله ): انـما العلم ثلاثة : آية محكمة ، او فريضة عادلة ، او سنة قائمة ؛ و ما خلاهن فهو فضل .⁽²⁰⁸⁾
پـيـامـبـر(صلي الله عليه و آله ): ـ بـه روايـت امـام مـوسـى كـاظـم عـليـه السـلام : پـيـامـبـر داخـل مـسجد شد، در آنجا مردمان را ديد كه در پيرامون مردى گرد آمده اند. گفت : اين چيست ؟ گـفـتـنـد: عـلامـه اسـت . گـفـت : عـلامـه چـيـسـت ؟ گفتند: داناترين مردم به نسبهاى اعراب و رويـدادهـاى ايشان و جنگهاى جاهليت و اشعار عرب . پيغمبر(صلي الله عليه و آله ): گفت : اين دانشى است كه اگـر كسى آن را نداند زيانى به او نمى رساند و چون كسى آن را بداند سودى برايش نـدارد. سـپـس پـيـامـبـر(صلي الله عليه و آله ): گـفـت : سـه چـيز علم است : آيتى استوار، يا فرضيه اى عـادلانـه ، يـا سـنـتـى بـرقـرار، و آنـچـه جـز ايـنـهـا اسـت فضل است .
2 الامام على عليه السلام : الفكر فى غير الحكمة هوس .⁽²⁰⁹⁾
امـام عـلى عـليـه السلام : انديشيدن جز درباره حكمت (داناييها و دانشهاى استوار و سودمند) هوس است .