خـدا بـه آدم نامه همه را آموخت ؛ سپس حقايق آنها را در نظر فرشتگان پديدار ساخت و گفت كـه ، اگـر راسـت مى گوييد، نامهاى اين چيزها را به من باز گوييد # فرشتگان گفتند: پـاك خـدايـا! مـا را دانشى نيست جز آنچه خود به ما آموختى ، تويى داناى حكيم # (آنگاه ) خـداونـد گفت : اى آدم ! آنان را از نامها و حقيقتها آگاهى ده ؛ پس چون آدم فرشتگان را آگاه سـاخت ، خداوند گفت : آيا به شما نگفتم كه من نهان آسمانها و زمين را مى دانم ، و از آنچه آشكار مى سازيد يا پنهان مى كنيد آگاهم ؟
3 هـو الذى بـعـث فـى الامـيـن رسولا منهم ، يتلوا عليهم آياته ويزكيهم و يعلمهم الكتاب والحكمة و ان كانوا من قبل لفى ضلال مبين ⁽²⁹⁾
او است آنكه در ميان آن درس ناخواندگان فرستاده اى از ايشان برانيگيخت ، تا آيات او را بـرخـوانـد، و آنـان را پـاكيزه سازد، و كتاب و حكمت آموزد؛ هر چند از آن پيش در گمراهيى آشكار فرو بودند
4 امـن هـو قـانـت آنـاء الليـل سـاجـدا و قـائمـا يـحـذر الاخـرة و يـرجـوا رحـمـة ربـه ، قل : هل يستوى الذى يعلمون والذين لا يعلمون ؟ انما يتذكر اولوا الالباب ⁽³⁰⁾
آيـا آن كـس كـه در لحظه هاى شب به فروتنى پيشانى به خاك مى سايد و به نماز مى ايـسـتـد، و از سـراى ديـگـر بـيم دارد و به بخشايش پروردگار خويش اميدوار است (چنان ديـگـران اسـت ؟)، بـگو: آيا هرگز برابر باشند كسانى كه مى دانند و كسانى كه نمى توانند؟ تنها خردمندان يادآور مى شوند و پند مى گيرند.
5 قل : هل يستوى الاعمى والبصير افلا تتفكرون ؟⁽³¹⁾
بگو: آيا كور (دل ) و بينا با هم برابرند؟ چرا نمى انديشيد
6 وما يستوى الاعمى والبصير⁽³²⁾
كور(دل ) و بينا با يكديگر برابر نيستند
7 قل : هل يستوى الاعمى و البصيرام هل تستوى الظلمات و النور؟..⁽³³⁾
بگو: آيا كور (دل ) و بينا با هم برابرند، يا: آيا تاريكى و روشنى همسانند؟...
8 يـؤ ئى الحـكـمـة مـن يشاء، ومن يؤ ت الحكمة فقد اوتى خيرا كثيرا، و ما يذكر الا اولوا الالباب ⁽³⁴⁾
(خداوند) به هر كس كه خواهد حكمت مى دهد؛ و هر كه به او حكمت ارزانى شود نيكى فراوان به او داده شد؛ و جز خردمندان ياد آور نگردند و پند نگيرند
9 واذكـرن مـا يـتـليـى فـى بـيـوتـكـن مـن آيـات الله والحـكـمـة ، ان الله كـان لطـيـفـا خبيرا⁽³⁵⁾
(اى زنـان پـيـامـبـر!) آيـات خـدا و حـكمتى را كه در خانه هاى شما تلاوت مى شود به ياد داشته باشيد! همانا خداى با بندگان خوشرفتار است (و به همه چيز دانا است ) و از همه چيز آگاه
10 افمن يعلم انما انزل الييك من ربك الحق كمن هو اعمى ؟..⁽³⁶⁾
آيا آن كس كه مى داند كه آنچه از پروردگار بر تو فرو فرستاده شده حق است ، همچون كسى است كه كور (دل ) است ؟...
حديث
1 النـبـى (صلي الله عليه و آله ): خـرج رسـول الله (صلي الله عليه و آله ): فـاذا فـى المسجد مجلسان : مجلس يتفقهون و مجلس يدعون الله و يساءلونه ، فقال : كلا المجلسين الى خير، اما هؤ لاء فيدعون الله ، و امـا هـؤ لاء فـيـتـعـلمـون و يـفـقـهـون الجـاهـل ؛ هـؤ لاء افضل ، بالتعليم ارسلت لما ارسلت ؛ هم قعد معهم .⁽³⁷⁾
پيامبر(صلي الله عليه و آله ): ـ پيامبر خدا از خانه بيرون آمد، در مسجد دو مجلس ديد: در يك مجلس غوررسى و تـفـقـه در ديـن مـى شـد، و مجلس ديگر به دعا خواندن و از خدا مسئلت كردن مى گذشت . گـفـت : هـر دو مـجـلس نـيـك اسـت . آن گـروه خـدا را مى خوانند ، و آن گروه مى آموزند و مـطالب را به نادانان مى فهمانند. اين گروه آموزشگران برترند؛ من براى آموزشگرى فرستاده شده ام . آنگاه در كنار ايشان نشست .
2 الامـام عـلى عـليـه السـلام : يـا كـمـيـل ! مـا مـن حـركـة الا و انـت مـحـتاج فيها الى معرفة .⁽³⁸⁾
امام على عليه السلام : اى كميل ! هيچ حركتى (و كاريى ) نيست جز اينكه در آن به شناختى نيازمندى .
3 الامام على عليه السلام : فقد البصر اهون من فقد البصيرة .⁽³⁹⁾
امـام عـلى عـليـه السـلام : چـشـم سـر را از دسـت دادن آسـانـتـر اسـت تـا چـشـم دل .
4 النـبـى (صلي الله عليه و آله ): جـاء رجـل مـن الانـصـار الى النـبـى (صلي الله عليه و آله ): فـقـال : يـا رسـول الله ! اذا حـضـرت جـنـازة او حـضر مجلس عالم ايهما احب اليك ان اشهد؟ فـقـال رسـول الله (صلي الله عليه و آله ): اذا كـان للجـنـازة مـن يتبعها ويدفنها، فان حضور مجلس العالم افـضل من حضور الف جنازة : و من عيادة الف مريض ، و من قيام اءلف ليلة ، و من صيام الف يوم ، و من الف درهم يتصدق بها على المساكين ، و من الف حجة سوى الفريضة ، و من الف غـزوه سـوى الواجـب تـغزوها فى سبيل الله بمالك و نفسك . و اين تقع هذه المشاهد من مشهد عـالم ؟ امـا عـلمـت ان الله يطاع بالعلم ، و يعبد بالعلم ، و خير الدنيا و الاخرة مع العلم ، و شر الدنيا و الاخرة مع الجهل .⁽⁴⁰⁾
پـيـامـبـر(صلي الله عليه و آله ): ـ يـكـى از انصار نزد پيغمبر اكرم آمد و گفت : اى پيامبر! اگر بنا باشد جـنازه اى را تشييع كنم يا در مجلس درس ‍ دانشمندى حاضر شوم ، حضور مرا در كه دام يك از اين دو دوستتر دارى ؟ پيامبر گفت : اگر كسانى باشند كه در پى جنازه روان شوند و آن را به خاك بسپارند، حاضر شدن در مجلس مرد دانشمند از حضور در تشييع هزار جنازه ، و ديـدار از هـزار بيمار، و بر پا ايستادن براى عبادت در هزار شب ، و روزه داشتن در هزار روز، صدقه دادن هزار درهم به بينوايان ، و گزاردن هزار حج مستحبى ، و حضور در هزار جنگ در راه خدا ـ جز جنگ واجب ـ و دادن مال و جان در اين راه ، فضيلتى بيشتر دارد. اينها كجا به پاى حضور در مجلس عالم مى رسد؟ آيا ندانسته اى كه اطاعت و عبادت خدا نيز به علم اسـت ، و نـيـكـى دنـيـا و آخـرت بـا عـلم اسـت ، و شـر دنـيـا و آخـرت بـا جهل و نادانى ؟.
5 الامام على عليه السلام : لا تخبر بما لم تحط به علما.⁽⁴¹⁾
امام على عليه السلام : درباره آنچه از آن شناختى ندارى سخن مگوى .
6 الامام على عليه السلام : عليكم بالدرايات لا بالروايات .⁽⁴²⁾
امـام عـلى عـليـه السـلام : در پـى دريـافـت و درايـت (سـخـنـهـا) بـاشـيـد، نـه در پـى نقل و حكايت .
7 الامام على عليه السلام : العلم اصل كل خير.⁽⁴³⁾
امام على عليه السلام : علم ريشه علم ريشه هر نيكى است .
8 الامام على عليه السلام : لا تستعظمن احدا حتيى تستكشف معرفته .⁽⁴⁴⁾
امـام عـلى عـليه السلام : پيش از آنكه از دانش و معرفت كسى با خبر شوى در بزرگداشت او مكوش .
9 الامـام البـاقـرعـليـه السـلام : ... ادفـع عـن نـفـسـك حـاضـر الشر بحاضر العلم ، و اسـتـعـمـل حـاضـر العـلم بـخـالص العـمـل ، و تـحـرز عـلى خـالص العمل من عظيم الغفلة بشدة التيقظ، واستجلب شدة التيقظ بصدق الخوف .. وتوق مجازفة الهوى بدلالة العقل ، وقف عند غلبة الهوى باسترشاد العلم .⁽⁴⁵⁾
امـام بـاقـرعـليه السلام : بدى و شر موجود را، با علمى كه دارى ، از خويشتن دور كن . و هـمـيـن عـلم را بـا انـجـام دادن عـمـل خـالص بـه كـار بـنـد. و در عـمـل خـالص ، خـود را بـا كمال مراقبت و بيدارى ، از هجوم غفلت مصون دار. و براى بدست آوردن چـنـيـن بـيـدارى و مـراقـبـتـى ، از خـدايـى صـادقـانـه بـترس ... همچنين با راهنمايى عـقـل ، از افـتـادن در دام هواهاى باطل بپرهيز. و به هنگام چيرگى هواى نفس درنگ كن ، و از دانشى كه دارى براى نجات خود ارشاد بخواه .
10 الامـام الصـادق عـليـه السـلام : عـن الامـام البـاقـرعـليـه السـلام : يـا بنى ! اعرف مـنـازل الشـيـعـة عـلى قـدر روايـتـهـم و مـعـرفـتـهـم ، فـان المعرفة هى الدراية للرواية . وبـالدرايـات للروايـات يعلو المؤ من الى اقصى درجات الايمان . انى نظرت فى كتاب لعـلى عـليـه السـلام فـوجـدت فـى الكـتـاب : ان قـيـمـة كـل امـرى و قـدره مـعرفته . ان الله تبارك و تعالى ـ يحاسب الناس ‍ على قدر ما آتاهم من العقول فى دار الدنيا.⁽⁴⁶⁾
الامـام الصـادق عـليـه السـلام : ـ نـقل از پدر خويش : ابوجعفر باقرعليه السلام : گفت : پـسرم ! مقام و منزلت شيعيان را از اندازه نقل احاديث و شناختى كه (در باره مفاهيم و معارف حـديـثـى ) دارنـد بـشناس ! زيرا كه شناخت و معرفت ، در حقيقت ، همان درك آگاهانه محتواى احاديث است كه مؤ من به بالاترين پايه اى ايمان (شناخت اعتقادى و عملى ) مى رسد. من در نـامـه اى از عـلى عـليـه السـلام : به اين نوشته برخوردم : ارزش هر كس معرفت او است . خـداى مـتـعـال مـردمـان را بـه مـيـزان خـردى كـه در دار دنـيـا بـه ايشان ارزانى داشته است حسابرسى مى كند.
11 الامام الصادق عليه السلام : العلم اصل كـل حـال سـنـى ، منتهى كل منزلة وفيعة . لذلك قال النبى (صلي الله عليه و آله ): طلب العلم فريضة على كل مسلم و مسلمة ، اى علم التقواى واليقين .⁽⁴⁷⁾
امـام صـادق عـليـه السـلام : عـلم اصـل و ريـشـه هـر حالت عالى است و بلندترين پايگاه صعود است . به همين جهت پيامبر(صلي الله عليه و آله ): گفت : طلب علم بر هر مرد و زن مسلمان واجب است ، يعنى علم (و آيين ) پرهيزگارى و يقين .
12 الامـام الصـادق عـليـه السـلام : انـتـم ـ والله ـ الذيـن قـال الله : ونـزعـنـا ما فى صدورهم من غل اخوانا على سرر متقابلين . انما شيعتنا اصحاب الاربعة الاعين : عينين فى الراس ، و عينين فى القلب ...⁽⁴⁸⁾
امـام صـادق عـليـه السـلام : شـمـايـيد ـ به خدا سوگند ـ آن كسان كه خداوند گفته است : هـر كـيـنـه اى را از دلشـان زدوديـم ، بـرادرنـنـد همه ، بر روى تختها رو به روى هم نـشـسـتـه . بـيـگـمـان شـيـعـيـان مـا را چـهـار چـشـم اسـت : دو چشم در سر، و دو چشم در دل .
13 الامـام الصـادق عـليـه السـلام : اذا كـان يـوم القـيـامـة ، جـمـع الله عـزوجـل ، النـاس فى صعيد واحد، و وضعت الموازين ، فتوزن دماء الشهداء مع مداد العلماء فير جح مداد العلماء على دماء الشهداء.⁽⁴⁹⁾
امـام صادق عليه السلام : چون روز قيامت شود، خداى بزرگ ، مردمان را همه ، در پهنه اى يـكـسـان گرد آورد، و ترازوها گذارده شود. آنگاه خوى شهيدان را با مركب خامه دانشمندان در دو كفه ترازو نهند، پس مركب خامه دانشمندان بر خون شهيدان فزونى يابد.
14 الامـام الصـادق عـليه السلام - عن النبى (صلي الله عليه و آله ): اءعلم الناس من جمع علم الناس الى علمه ..و اكثر الناس قيمة اكثرهم علما، و اءقل الناس قيمة اءقلهم علما.⁽⁵⁰⁾
امام صادق عليه السلام - نقل از پيامبر اكرم : داناترين مردمان كسى است كه دانش ديگران را با دانش خويش جمع كند..و ارزشمندترين مردم كسى است كه علم بيشتر داشته باشد. و كم ارزشترين آنان كسى است كه دانش كمتر داشته باشد.
15 الامام الصادق عليه السلام - عن آبائه ، عن على ، عن النبى (صلي الله عليه و آله ): اكثر الناس قيمة اكثرهم علما، و اقل الناس ‍ قيمة اقلهم علما.⁽⁵¹⁾
امـام صـادق عـليـه السلام - نقل از پدرانش ، از على ، از پيامبر اكرم : ارزشمندترين مردم كـسـى اسـت كـه عـلم بـيـشـتـر داشته باشد. و كم ارزشترين آنان كسى است كه دانش كمتر داشته باشد.
16 الامـام الصـادق عـليـه السـلام - عـن سـمـاعـة : قـلت الله عـزوجـل : مـن قـتـل نفسا بغير نفس ..فكاءنما قتل الناس جميعا، و من احياها فكانما احيا الناس جـمـيـعـا؟ قـال : مـن اخـرجـهـا مـن ضـلال الى هـدى ، فـكـانـمـا احـياها؛ و من اخرجها من هدى الى ضلال فقد قتلها.⁽⁵²⁾
امـام صـادق عليه السلام - سماعة بن مهران گويد: به امام صادق گفتم : اين سخن خدا در قـرآن : مـن قـتل نفسا بغير نفس ..فكاءنما قتل الناس جميعا، و من احياها فكانما احيا الناس جميعا- هر كس شخصى را جز در برابر كشتن شخصى ديگر يا تبهكارى در زمين بكشد، گـويـى چـنان است كه همه مردمان را كشته باشد، و هر كس كه جانى را زنده كند، گويى چـنـان است كه همه مردمان را زنده كرده باشد يعنى چه ؟ امام صادق گفت : هر كه جانى را از گمراهى به راهيافتگى برآورد، بدان ماند كه آن را زنده كرده است . و هر كه جانى را از راهيافتگى به گمراهى بيرون برد، در حقيقت آن را كشته است .
17 الامـام الصـادق عـليـه السـلام - مـحـمـد بـن مـارد قـال : قـلت لابـى عـبـدالله عـليـه السـلام : حـديـث روى لنـا انـك قـلت : اذا عـرفـت فـاعـمل ما شئت ؟ فقال : قد قلت ذلك . قال : قلت : و ان زنوا او سرقوا او شربوا الخمر؟ فـقـال لى : انـا لله و انـا اليـه راجـعـون ، و الله مـا انـصـفـونـا ان نـكـون اخـذنـا بـالعـمـل و وضـع عـنـهـم ، انـمـا قـلت : اذا عـرفـت فـاعـمـل مـا شـئت ، مـن قليل الخير و كثيره ، فانه يقبل منك .⁽⁵³⁾
امـام صـادق عـليـه السلام - محمد بن مارد گويد به امام صادق گفتم : حديثى روايت كرده اند كه شما گفته ايد: چون حق را شناختى و دانستى ، هر چه خواهى كن . گفت : آرى چـنـيـن گفته ام . گفتم : حتى اگر مرتكب زنا شوند، و دزدى كنند، و شراب نوشند؟ گفت : انا لله و انا اليه راجعون ، به خدا سوگند (كسانى كه معناى آن حديث را چنين پنداشتند) در حـق مـا انـصـاف روا نـداشـتـه انـد، كـه چـنـان بـاشـد كـه مـا را بـه عـمـل بـگـيـرنـد و آنـان را از آن مـعـاف دارنـد. آنـچـه گفتم معنايش ‍ اين است : چون حق را شناختى ، هر كار خيرى كه خواستى انجام ده ، چه كم و چه زياد، كه كار از تو (با شناخت حق ) پذيرفته خواهد شد.
18 الامـام الصـادق عـليـه السـلام : لا ينبغى لمن لم يكن عالما ان يعد سعيدا، و لا لمن لم يكن ودودا ان يعد حميدا، و لا لمن لم يكن صبورا ان يعد كاملا، و لا لمن لا يتقى ملامة العلماء و ذمـهـم ان يـرجـى له خـيـر الدنـيـا و الآخـرة . و يـنـبـغـى للعاقل ان يكون صدوقا، ليؤ من على حديثه ، و شكورا ليستوجب الزيادة .⁽⁵⁴⁾
امـام صـادق عليه السلام : شايسته نيست آن كس را كه عالم نيست سعادتمند بخوانند، و آن كـس را كـه مـهـربـان نـيـسـت پـسـنـديـده بـشـمـارنـد، و آن كـس را كـه شـكـيـبـا نـيـسـت كـامل بدانند. همچنين آن كس كه از سرزنش و نكوهش دانشمندان و دانايان پرهيز نكند، نتوان امـيـد داشـت كـه بـه خـيـر و آخـرت بـرسـد. سـزاوار شـخـص عـاقـل آن است كه راستگو باشد تا مردم به گفتارش اطمينان داشته باشند، و سپاسگزار نعمتها باشد تا مستوجب فزونى نعمت گردد.
19 الامـام الكـاظـم عـليـه السـلام : يـا هـشـام ! ان لقـمـان قـال لابـنه :..يا بنى ! ان الدنيا بحر عميق ، قد غرق فيه عالم كثير. فلتكن سفينتك فيها تـقـوى الله ، و حـشـوهـا الايـمـان ، و شـراعـهـا التـوكـل ، و قـيـمـهـا العقل ، و دليلها العلم ، و سكانها الصبر.⁽⁵⁵⁾
امـام كـاظـم عـليـه السلام : اى هشام ! لقمان به پسر خويش گفت : ..دنيا دريايى ژرف است كه مردمان بسيار در آن غرق شده اند. چنان كن كه كشتى تو در اين دريا ترس از خدا، و بـار آن ايـمـان ، و بـادبـان آن تـوكـل ، و كـشـتـيـبـان آن عقل ، و راهنماى آن علم ، و سكان آن بردبارى باشد.
20 الامـام الكـاظـم عـليـه السـلام - فـى حـديـث طـويـل : لا نـجـاة الا بـالطـاعـة ؛ و الطـاعـة بـالعـلم ، و العـلم بـالتـعـلم ، و التـعـلم بالعقل يعتقد. و لا علم الا من عالم ربانى .⁽⁵⁶⁾
امـام كـاظـم عـليـه السـلام : رسـتـگارى جز به طاعت نيست . و طاعت به علم است . و علم به آموختن فراهم مى شود. و انسان با هدايت عقل به آموختن مى گرايد. و علم واقعى آن است كه از نزد عالم ربانى رسيده باشد.
فصل دوم : طلب علم
قرآن
1 لقـد مـن الله عـلى المـؤ مـنـيـن ، اذ بـعـث فـيـهم رسولا من انفسهم ، يتلوا عليهم آياته و يـزكـيـهـم و يـعـلمـهـم الكـتـاب و الحـكـمـة ، و ان كـانـوا مـن قبل لفى ضلال مبين ⁽⁵⁷⁾
خـدا را بـر مـؤ مـنـان منت نهاد كه فرستاده اى از خود ايشان برانگيخت ، تا آيات او را بر آنـان بـرخـواند، و پاكيزه شان كند، و كتاب و حكمت به ايشان بياموزد، هر چند از آن پيش در گمراهيى آشكار فرو بودند
حديث
1 النبى (صلي الله عليه و آله ): طلب العلم فريضة على كل مسلم و مسلمة .⁽⁵⁸⁾
پيامبر (صلي الله عليه و آله ): طلب علم بر هر مرد و زن مسلمان واجب است .
2 النـبـى (صلي الله عليه و آله ): طـلب العـلم فـريـضـة عـلى كـل مـسـلم ، الا ان الله يـحـب بـغـاة العـلم .⁽⁵⁹⁾
پيامبر (صلي الله عليه و آله ): طلب علم بر هر مسلمان واجب است . آگاه باشيد كه خدا جويندگان علم و دانش را دوست مى دارد!
3 الامـام عـلى عـليـه السـلام : الشـاخـص فـى طـلب العـلم كـالمـجـاهـد فـى سبيل الله ..⁽⁶⁰⁾
امام على عليه السلام : آنكه به جستجوى علم برخيزد، همچون مجاهد در راه خدا است .
4 الامام على عليه السلام : اغد عالما او متعلما، و لا تكن الثالث فتعطب .⁽⁶¹⁾
امـام عـلى عـليـه السـلام : يا دانا باش ⁽⁶²⁾ ، يا جوينده دانايى ، و جز اين دو مباش كه هلاك خواهى شد.
5 الامـام الصـادق : طـلب العـلم فـريـضـة فـى كل حال .⁽⁶³⁾
امام صادق عليه السلام : طلب علم ، در همه حال ، واجب است .
6 الامـام الصـادق عـليـه السـلام : اطـلبـوا العـلم و لو بـخـوض الجـج و شـق المـهـج .⁽⁶⁴⁾
امـام صـادق عـليـه السـلام : بـه طـلب دانـش و عـلم بـرخـيـزيـد، هـر چند با فرو رفتن در گردابها و در خطر افتادن جانها همراه باشد.
7 الامـام الصادق عليه السلام : لو علم الناس ما فى العلم لطلبوه و لو بسفك المهج و خوض الجج .⁽⁶⁵⁾
امـام صـادق عـليه السلام : اگر مردمان ارزش علم و دانش را مى دانستند، به جستجو و طلب آن بـرمـى خـاسـتـنـد، اگـر چـه به ريختن خونها بينجامد و به فرو رفتن در گردابهاى مرگبار.
8 الامـام الباقر عليه السلام - عن النبى (صلي الله عليه و آله ):اغد عالما او متعلما، و اياك ان تكون لاهيا متلذذا.⁽⁶⁶⁾
امـام بـاقـر عـليـه السـلام - از پـيـامـبـر اكرم : يا دانا باش ، يا جوينده دانايى ، و از آن بپرهيز كه وقت گذرانى لذت طلب باشى .
9 الامام الباقر عليه السلام : ما من عبد يغدو فى طلب العلم او يروح الا خاض الرحمة ، و هـتـفـت بـه المـلائكـة : مـرحـبـا بـزائر الله ، و سـلك مـن الجـنـة مثل ذلك المسلك .⁽⁶⁷⁾
امـام باقر عليه السلام : هيچ بنده اى نيست كه در جستجوى دانش شب را به روز يا روز را بـه شـب آرد، مـگـر آنـكـه در رحـمـت خـدا درآيـد، و فـرشـتـگـان بـه او بانگ بر آورند كه آفـريـن بـه آن كـس كـه بـه زيـارت خـدا مـى رود - مرحبا بزائر الله ⁽⁶⁸⁾ و اينچنين كس همينگونه راه بهشت را بپيمايد.
10 الامـام الصـادق عـليه السلام : الناس اثنان : عالم و متعلم ، و سائر الناس همج ؛ و الهمج فى النار.⁽⁶⁹⁾
امـام صـادق عـليـه السـلام : مردمان بر دو گونه اند: دانايانند يا جويندگان دانايى . و ديگران گولانيند وحش گونه . و اينگونه كسان جاى در آتش خواهند داشت .
11 الامام على عليه السلام : تعلموا العلم ! فان حسنة و مدار سته تسبيح ، و البحث عنه جـهـاد، و تـعـليـمـه لمـن لا يـعمله صدقة ..و هو انيس فى الوحشة ، و صاحب فى الوحدة ، و سـلاح عـلى الاعـداء، و زيـن الاخـلاء، يـرفع الله به اقواما يجعلهم فى الخير ائمة يقتدى بـهـم ..لان العـلم حـيـاة القـلوب ..و قـوة الابـدان مـن الضـعـف ..بـالعـلم يـطـاع الله و يعبد..⁽⁷⁰⁾
امـام عـلى عـليـه السـلام : دانـش بـيـاموزيد، كه آموختن آن حسنه است ، و گفتگو در باره آن تسبيح است ، و جستجوى آن جهاد است ، و آموختن آن به كسى كه نمى داند صدقه است ..علم مونس است در بيمناكى ، و يار است در تنهايى ، و سلاح است بر ضد دشمنان ، و آرايشى اسـت در مـيـان دوسـتـان . خدا به بركت علم ، گروههايى را بر مى آورد و پيشوايان خير و نـيـكـى قـرار مـى دهـد، تـا ديـگـران از آنـان پـيـروى كـنـنـد..علم زندگى دلهاست ..و مايه نيرومندى تنها در برابر سستى ..و از روى علم و دانايى است كه خدا اطاعت و پرستش مى شود..
12 الامـام الصـادق عـليـه السـلام : لست احب ان ارى الشاب منكم الا غاديا فى حالين اما عـالمـا او مـتـعـلمـا. فـان لم يـفعل فرط، فان فرط ضيع ، فان ضيع اثم ، و ان اثم سكن النار، و الذى بعث محمدا بالحق .⁽⁷¹⁾
امام صادق عليه السلام : دوست ندارم جوانى از شما را جز آن نمى بينم كه شب را در يكى از دو حال به روز آورد: يا عالم باشد يا جوينده علم . اگر چنين نكند تقصير كرده باشد. و چون تقصير كند خويشتن تباه ساخته باشد. و چون خويشتن تباه سازد گناهكار باشد. و چون گناهكار باشد در دوزخ جاى گيرد؛ مطلب اين است ، به خداى محمد سوگند.
فصل سوم : عقل و فعل سازى آن
قرآن
1 ان فـى خـلق السـمـاوات و الارض ، و اخـتـلاف الليـل و النـهـار، و الفـلك التـى تـجـرى فـى البـحـر بـمـا يـنـفـع النـاس ، و مـا انـزل الله مـن السـمـاء مـن مـاء فـاحـيـا بـه الارض بـعـد مـوتـهـا و بـث فـيـهـا مـن كـل دابـة ، و تـصـريـف الريـاح ، و السـحـاب المسخر بين السماء و الارض ، لآيات لقوم يعقلون ⁽⁷²⁾
در آفـريـنش آسمانها و زمين ، و در پياپى آمدن شب و روز، و در كشتى كه به سود مردمان در دريـا روان اسـت ، و در آبـى كـه خـدا از آسـمـان فـرو فـرسـتـاد و با آن زمين را پس از مـردگـى زنـده كـرد و هـر گـونـه جنبنده را در آن پراكنده ساخت ، و در وزيدن بادها از هر سـوى ، و در ابـرهـاى گـمـارده مـيـان آسـمـان و زمـيـن ، در اينها همه ، نشانه هايى است (از دانايى و توانايى خدا) براى كسانى كه خرد خويش به كار اندازند.
2 قالوا: لو كنا نسمع او نعقل ما كنا فى اصحاب السعير⁽⁷³⁾
(دوزخـيـان ) گـفـتند كه اگر ما مى شنيديم يا خرد خود را به كار مى انداختيم ، اكنون به شمار دوزخيان نبوديم
3 و مـن آيـاتـه يـريـكـم البـرق خـوفـا و طـمـعـا، و يـنـزل مـن السـمـاء مـاء فـيـحـيـى بـه الارض بعد موتها، ان فى ذلك لآيات لقوم يعقلون ⁽⁷⁴⁾
از نشانه هاى (دانايى و توانايى ) اوست كه برق را به بيم و اميد به شما مى نماياند، و از آسـمـان آبى فرو مى فرستد و زمين را پس از مردگى زنده مى كند؛ همانا در اين كار شگرف نشانه هايى است براى كسانى كه خرد خود را به كار اندازند.
4 و سـخـر لكـم الليـل و النـهـار و الشمس و القمر، و النجوم مسخرات بامره ، ان فى ذلك لآيات لقوم يعقلون ⁽⁷⁵⁾
شـب و روز و خـورشـيـد و مـاه را - بـراى زنـدگـانـى شـمـا - در گـردون مـسـخـر ساخت ، و سـتـارگـان را بـه فـرمـان خويش ‍ فرمانبردار كرد؛ در اين كار بزرگ نشانه هايى است براى آنان كه خرد خود را به كار اندازند.
حديث
1 النـبـى (صلي الله عليه و آله ): انـمـا يـدرك الخـيـر كـله بـالعـقـل ، و لا ديـن لمـن لا عقل له .⁽⁷⁶⁾
پـيـامـبر (صلي الله عليه و آله ): انسان به وسيله خرد و عقل به نيكيها همه دست مى يابد. هر كس خرد ندارد دين ندارد.
2 النـبـى (صلي الله عليه و آله ) - اثـنـى قـوم بـحـضـرتـه عـلى رجـل حـتـى ذكـروا جـمـيـع خـصـال الخـيـر، فـقـال رسـول الله (صلي الله عليه و آله ): كـيـف عـقـل الرجـل ؟ فـقـالوا: يـا رسـول الله ! نخبرك عنه باجتهاده فى العبادة و اصناف الخير تـسـاءلنـا عن عقله ؟! فقال : ان الاحمق يصيب بحمقه اعظم من فجور الفاجر؛ و انما يرتفع العباد غدا فى الدرجات و ينالون الزلفى من ربهم على قدر عقولهم .⁽⁷⁷⁾
پـيـامـبـر (صلي الله عليه و آله ) - گـروهـى در محضر او شخصى را ستودند و از همه خصلتهاى نيك او ياد كـردنـد؛ پـيـامـبـر گـفـت : عقل آن مرد چگونه است ؟ گفتند: اى پيامبر! ما به تو از كـوشـش او در عـبـادت و ديـگـر خـوبـيـهـاى او سـخـن مـى گـويـيـم و تـو دربـاره عـقـل او از مـا مـى پـرسـى ؟ پـيامبر گفت : مرد احمق ، به سبب حماقت خود، بيش از انسان گـنـاهـكـار بـه گـنـاه و نـابـكـارى آلوده مـى گردد. فرداى قيامت ، درجات بندگان خدا و دستيابى ايشان به قرب و نزديكى پروردگار به اندازه خردهاى ايشان است .
3 النـبـى (صلي الله عليه و آله ): لكـل شـى ء آلة وعـدة ، و آلة المـؤ مـن وعـدتـه العـقـل ، و لكـل شـى ء مـطـيـة ، و مـطـيـة المـرء العـقـل . و لكـل شـى ء غـايـة ، و غـايـة العـبـادة العـقـل . و لكـل قـوم راع ، و راعـى العـابـديـن العـقـل . و لكـل تـاجـر بـضـاعـة ، و بـضـاعـة المـجـتـهـديـن العـقـل . و لكـل خـراب عـمـارة ، و عـمـارة الآخـرة العـقـل . و لكـل سـفـر فـسـطـاط يـلجـاءون اليـه ، و فـسـطـاط المـسـلمـيـن العقل .⁽⁷⁸⁾
پـيـامـبـر(صلي الله عليه و آله ): بـراى هـر چـيـزى سـاز و بـرگـى لازم اسـت ، سـاز و بـرگ مـؤ مـن عـقـل اسـت . هـر چـيـز را مـركـوبـى لازم اسـت ، مـركـوب انـسـان عـقـل اسـت . هـر چـيـز را سـرانـجـامـى اسـت ، سـرانـجـام عـبـادت عـقـل اسـت . هـر گـروه را شـبـان و سـرپـرسـتـى اسـت ، شـبـان و سـرپـرسـت خداپرستان عـقـل اسـت . هـر بـازرگـانـى را كـالايـى اسـت ، كـالاى كـوشـنـدگـان در راه خـداپـرسـتان عـقـل اسـت . هـر ويـرانـيـى را آبـادانـيـى در خـور اسـت ، آبـادانـى آخـرت بـه عـقـل است . و هر جمع مسافرى را سايبانى لازم است تا بدان پناه برند، سايبان مسلمانان عقل است .
بنگريد!
ايـن تـعاليم والا به چه چيز اشاره مى كند؟ آيا در آنها مى انديشيم ؟ معناى اين سخنان اين اسـت كـه فـرد مـسـلمـان و جـامـعـه اسـلامـى بـايـد ايـنـچـنـيـن بـاشـد، بـايـد عـقـل و خـرد و فـرزانـگـى و دانـايـى بـر همه جاى آن سايه گسترد و همه كار و همه چيز، نـمـودار خـرد و عقل و دانايى باشد، نه نمودار تحجر و عوامزدگى و جمود. اين است جامعه آرمانى اسلام ، و اين است مسلمان تراز مكتب .
4 النـبـى (صلي الله عليه و آله ): مـا قـسـم الله للعـبـاد شـيـئا اءفـضـل مـن العـقـل ، فـنـوم العـاقـل اءفـضـل مـن سـهـر الجـاهـل ، و افـطـار العـاقـل اءفـضـل مـن صـوم الجـاهـل ، و اقـامـة العـاقـل اءفضل من شخوص الجاهل ..⁽⁷⁹⁾
پـيـامـبـر (صلي الله عليه و آله ): خداى چيزى برتر از خرد بهره بندگان نساخته است . اين است كه خواب عـاقـل بـرتـر از بـيـدارى جـاهـل اسـت ، و روزه گـشـودن عـاقـل بـرتـر از روزه داشـتـن جـاهـل اسـت ، و بـر جـاى مـانـدن عقل برتر از به راه افتادن جاهل .
5 الامام على عليه السلام : العقل مركب العلم .⁽⁸⁰⁾
امام على عليه السلام : عقل مركب علم است .
6 الامام على عليه السلام : الانسان بعقله . ⁽⁸¹⁾
امام على عليه السلام : انسان به عقل خويش انسان است .
7 الامـام عـلى عـليـه السـلام : مـن اسـتـحـكـمـت لى فـيـه خـصـلة مـن خـصـال الخـيـر، احـتـمـلتـه عـليـهـا و اغـتـفـرت فـقـد مـا سـواهـا. و لا اءغـتـفـر فـقـد عـقـل و لا ديـن ، لان مـفـارقـة الديـن مـفـارقـة الامـن ، فـلا يـتـهـنـا بـحـيـاة مـع مـخـافة . و فقد العقل فقد الحياة ، و لا يقاس ‍ الا بالاموات .⁽⁸²⁾
امـام عـلى عـليـه السـلام : هـر كـه در او خـصـلتـى از خـصال نيك بر من ثابت شود، او را بر آن پذيرا مى شوم و از نبودن چيزهايى ديگر چشم مى پوشم ، ليكن از نبودن خرد و دين چشم نمى پوشم . زيرا جدايى از دين جدايى از امنيت خاطر است ، و زندگى با ناامنى و نگرانى گوارا نخواهد بود. فقدان خرد نيز به منزله فقدان حيات است . و بيخرد را جز با مردگان نتوان قياس كرد.
8 الامـام عـلى عـليـه السـلام : الانـسـان عـقـل و صـورة ، فـمـن اءخـطـاه العقل و لزمته الصورة لم يكن كاملا، و كان بمنزلة من لا روح فيه .⁽⁸³⁾
امـام عـلى عـليـه السـلام : انـسـان عـقـل اسـت و صـورت ، پـس هـر كـه عـقـل از او رويـگـردان شـود و صـورت آدمـى بـا او بـمـانـد كامل نيست ، و همچون كسى است كه روح ندارد.
9 الامـام عـلى عـليـه السـلام قـال لابـنـه الحـسـن : يـا بـنـى ! ان اغـنـى الغـنـى العقل ، و اكبر الفقر الحمق ⁽⁸⁴⁾
امـام عـلى عـليـه السـلام بـه پـسـرش حـسـن : پـسـرم ! بـيـنـيـازتـريـن بـيـنـيـازى عقل است ، و بزرگترين فقر و نيازمندى بيخردى و احمقى .
10 الامـام عـلى عـليـه السـلام : يـا بـنـى لا فـقـر اشـد مـن الجهل ، و لا عدم اعدم من العقل ..⁽⁸⁵⁾
امـام على عليه السلام : پسرم ! هيچ فقرى سختتر از نادانى نيست ، و هيچ ناداريى بدتر از نادارى عقل نيست .
11 الامام على عليه السلام : العقل رسول الحق .⁽⁸⁶⁾
امام على عليه السلام : عقل فرستاده خدا است .
12 الامام على عليه السلام : ملاك امر العقل .⁽⁸⁷⁾
امـام عـلى عـليـه السـلام : مـلاك در هـر چـيـز⁽⁸⁸⁾ عقل است .
13 الامـام عـلى عـليـه السـلام : العقول ائمة الافكار، و الافكار ائمة القلوب ، و القلوب ائمة الحواس ، و الحواس ائمة الاعضاء.⁽⁸⁹⁾
امـام عـلى عـليـه السـلام : خـردهـا راهـبـران انديشه هايند، و انديشه ها راهبران دلها، و دلها راهبران حسها، و حسها راهبران اندامها.
14 الامام على عليه السلام : العقل مصلح كل امر.⁽⁹⁰⁾
امام على عليه السلام : عقل اصلاح كننده هر كار است .
15 الامـام عـلى عـليـه السـلام : اعـقـلوا الخـبـر اذا سـمـعـتـمـوه عـقـل رعـايـة لا عـقـل روايـة ، فـان رواة العـلم كـثـيـر و رعـاتـه قليل .⁽⁹¹⁾
امـام عـلى عـليـه السـلام : چـون خـبـرى بـشـنـويـد، در آن بـا خـرد ژرفـنـگـرى تـعـقـل كـنـيـد، نه با خرد گزارشگر، كه گزارشگران دانش فراوانند و ژرفنگران اندك اندك .
16 الامام على عليه السلام : العقل اءقوى اءساس .⁽⁹²⁾
امام على عليه السلام : خرد، نيرومندترين شالوده است .
17 الامام على عليه السلام : العقل حسام قاطع .⁽⁹³⁾
امام على عليه السلام : خرد، شمشيرى برنده است .
18 الامام على عليه السلام : ثمرة العقل لزوم الحق .⁽⁹⁴⁾
امام على عليه السلام : ثمره خرد، پيروى از حق است .
19 الامام على عليه السلام : ثمرة العقل الاستقامة .⁽⁹⁵⁾
امام على عليه السلام : ثمره خرد، پايدارى و ايستادگى است .
20 الامـام عـلى عـليـه السـلام : لا يـسـتـعـان عـلى الدهـر الا بالعقل .⁽⁹⁶⁾
امام على عليه السلام : بر مشكلات روزگار، جز به يارى خرد، نمى توان چيره گشت .
21 الامام على عليه السلام : العقل - حيث كان - آلف ماءلوف .⁽⁹⁷⁾
امام على عليه السلام : خرد، در هر جا كه باشد، بهترين مونس و همدم است .
22 الامـام عـلى عـليـه السـلام : هـبـط جـبـرئيـل عـلى آدم فـقـال : يـا آدم ! انـى امـرت ان اخـيـرك واحـدة مـن ثـلاث ، فـاخـتـر واحـدة ودع اثـنـتـيـن . فـقـال له آدم : و مـا الثـلاث يـا جـبـرئيـل ؟ فـقـال : العـقـل و الحـيـاء و الديـن . قـال آدم : فـانـى قـد اخـتـرت العـقـل . فـقـال جـبـرئيـل للحـيـاء و الديـن : انـصـرفـا و دعـاه ! فـقـالا: يـا جبرئيل ! انا امرنا ان نكون مع العقل حيث كان ..⁽⁹⁸⁾
امام على عليه السلام : جبرئيل بر آدم فرود آمد و گفت : آدم ! به من فرمان رسيده است كه از تو بخواهم تا يكى از سه چيز را برگزينى ، پس يكى را برگزين و دوتاى ديگر را واگذار! آدم گفت : اى جبرئيل ! آن سه چيز كدامند؟ در پاسخ گفت : خرد و آزرم و دين . آدم گـفـت : مـن خـرد را بـرگـزيـدم . آنگاه جبرئيل به آزرم و دين گفت : دور شويد و او را به حـال خـود واگـذاريـد! آنـهـا گـفـتـنـد: اى جـبـرئيـل ! بـه مـا فـرمـان شـده اسـت كـه هـر جـا عقل باشد با آن باشيم ...
23 الامـام البـاقـر عـليـه السـلام - عـن النـبـى (صلي الله عليه و آله ): لم يـعـبـد الله عـزو جـل بـشـى ء افـضـل مـن العـقـل ؛ و لا يـكـون المـؤ مـن عـاقـلا حـتـى يـجـتـمـع فـيـه عـشـر خـصـال : الخـيـر مـنـه مـاءمـول ، و الشـر مـنـه مـاءمـون ..و لا يـسـام مـن طـلب العـلم طول عمره ..⁽⁹⁹⁾
امـام بـاقـرعـليـه السـلام - از پـيـغـمـبـر اكـرم : كـسـى خـدا را بـه چـيـزى والاتـر از عـقل و خردمندى عبادت نكرده است . مؤ من عاقل و خردمند نخواهد بود مگر آنكه ده خصلت در او فـراهم شود: به نيكى او اميد دارند، و از شر او در امان باشند...و در سراسر عمر خود از جستجوى علم خسته و تنگدل نشود...
24 الامـام البـاقـر عـليـه السـلام : لا مـصـيـبـة كـعـدم العقل ، و لا عدم عقل كقلة اليقين .⁽¹⁰⁰⁾
امـام بـاقـر عليه السلام : هيچ مصيبى همچون بيخردى نيست ، و هيچ بيخرديى همچون كمى يقين نيست .
25 الامـام عـلى عـليـه السـلام : لو صـح العـقـل ، لا غـتـنـم كل امرى ء مهله .⁽¹⁰¹⁾
امـام عـلى عـليـه السـلام : اگـر عـقـل سالم باشد، هر كس فرصت (عمر) خود را غنيمت خواهد شمرد.
26 الامـام الصـادق عـليـه السـلام : دعـامـة الانـسـان العـقـل ، و من العقل الفطنة و الفهم و الحفظ و العلم ، فاذا كان تاءييد عقله من النور، كان عالما، حافظا، زكيا، فطنا، فهما، و بالعقل يكمل ، و هو دليله و مبصره و مفتاح اءمره .⁽¹⁰²⁾
امام صادق عليه السلام : ستون وجود آدمى عقل است . زيركى و فهم و به ياد سپرى (حفظ مـطـالب و عـلوم ) و دانـشـورى (عـلم ) از خـواص عـقـل اسـت . و هـرگـاه عـقـل ، از نـور (مـعـنـوى ) نـيـرو گـرفـتـه باشد، انسان ، دانشور و به ياد سپرنده علم و هوشمند و زيرك و فهيم خواهد بود. آدمى به عقل كـامـل مـى شـود. و عـقـل راهـنـمـا و سـبـب بـيـنـايـى و كـليـد مشكل گشاى امور انسان است .
27 الامـام الكـاظم عليه السلام : يا هشام ! ان ضوء الجسد فى عينه ، فان كان البصر مضيئا استضاء الجسد كله . و ان ضوء الروح العقل ، فاذا كان العبد عاقلا كان عالما بربه ، و اذا كان عالما بربه اءبصر دينه . و ان كان جاهلا بربه لم يقم له دين . و كما لا يقوم الجـسـد الا بـالنـفـس الحـيـة ، فـكـذلك لا يقوم الدين الا بالنية الصادقة ، و لا تثبت النية الصادقة الا بالعقل .⁽¹⁰³⁾
امـام كـاظم عليه السلام : اى هشام ! نور تن در چشم است . پس اگر ديده روشن باشد، همه تـن از نـور آن روشـنـى مـى گـيـرد. و روشـنـى روح عـقـل اسـت . پـس اگـر انـسـان عـاقل و خردمند باشد، پروردگار خود را مى شناسد. و چون پـروردگـار خود را شناخت در دين خود بصيرت پيدا مى كند. و چون كسى پروردگار خود را نـشـنـاسـد ديـنـى بـراى او بـاقـى نـمـى مـاند. و همانگونه كه تن جز با جان ، زنده و بـرپـاى نـمـى مـانـد، ديـن نيز جز با نيت خالص بر پاى نمى ماند. و نيت خالص جز با عقل استوار نمى گردد.
28 الامام الرضاعليه السلام : صديق كل امرى ء عقله ، و عدوه جهله .⁽¹⁰⁴⁾
امـام رضـا عـليـه السـلام : دوسـت هـر كـس عـقـل و دانـايـى او اسـت ، و دشـمـن هـر كـس جهل و نادانى او.
فصل چهارم : انديشيدن
قرآن
1 ان فـى خـلق السـمـاوات و الارض ، و اخـتـلاف اليل و النهار، لآيات لاولى الالباب # الذين يذكرون الله قياما و قعودا و على جنوبهم ، و يـتـفـكـرون فـى خـلق السـمـاوات و الارض ، ربنا ما خلقت هذا باطلا، سبحانك فقنا عذاب النار.⁽¹⁰⁵⁾
در آفـريـنـش آسمانها و زمين ، و در پياپى آمدن شب و روز، نشانه هايى است (از دانايى و تـوانـايـى خـدا) بـراى خـردمـنـدان# آنـان كـه ايـسـتـاده و نـشـسـتـه و خـفـتـه (در هـمـه حـال ) خـدا را يـاد مـى كـنـند، و در آفرينش آسمانها و زمين مى انديشند (كه ): پروردگارا! ايـنـهـمـه را بـيـهوده نيافريدى ، تو پاك و پاكيزه اى ، پس (بدين انديشه كه كرديم و ايمان كه يافتيم ) ما را از عذاب آتش نگاه دار.
2 و سـخـر لكم ما فى السماوات و ما فى الارض ، جميعا منه ، ان فى ذلك لآيات لقوم يتفكرون ⁽¹⁰⁶⁾
آنـچـه را در آسـمـانـهـا و زمـيـن اسـت بـه فرمان شما در آورد، همه از او است ؛ و در اين كار نشانه هايى است (از حكمت و قدرت او)، براى كسانى كه بينديشند.
3 هوالذى انزل من السماء ماء، لكم منه شراب و منه شجر فيه تسيمون # ينبت لكم به الزرع و الزيـتـون و النـخـيل و الاعناب و من كل الثمرات ، ان فى ذلك لآية لقوم يتفكرون ⁽¹⁰⁷⁾
او اسـت آنكه از آسمان براى شما آب فرو فرستاد، كه از آن مى نوشيد، و از آن آب گياه مـى رويـد كـه (چهار پايان خود را) در آن مى چرانيد # خداوند براى شما با آن آب كشت و زيـتـون و درختان خرما و درختان انگور و همه ميوه ها را مى روياند؛ همانا در اين كار نشانه اى است براى كسانى كه بينديشند
4 ذلك مثل القوم الذين كذبوا بآياتنا، فاقصص القصص لعلهم يتفكرون ⁽¹⁰⁸⁾
ايـن (كـه در پـيـش گـفته شد) مثل قومى است كه آيات ما را دروغ شمردند؛ پس داستانها را براى ايشان بازگو، تا شايد بينديشند
حديث
1 النبى (صلي الله عليه و آله ): فكرة ساعة خير من عبادة سنة .⁽¹⁰⁹⁾
پـيـامـبـر (صلي الله عليه و آله ): انـديـشـه يـك سـاعـت بـهـتـر از عـبـادت يـك سال است .
2 الامام على عليه السلام : تفكرك يفيدك الاستبصار، و يكسبك الاعتبار.⁽¹¹⁰⁾
امـام عـلى عليه السلام : انديشيدن و فكر كردن ، بر بينايى تو مى افزايد، و پند مايه اى برايت فراهم مى آورد.
3 الامام على عليه السلام : من تفكر ابصر..⁽¹¹¹⁾
امام على عليه السلام : آن كه بينديشد بينا مى شود.
4 الامـام الكـاظـم عـليـه السـلام : لكـل شـى ء دليـل ، و دليل العاقل التفكر، و دليل التفكر الصمت .⁽¹¹²⁾
امام كاظم عليه السلام : هر چيز را راهنمايى است . راهنماى خردمند انديشيدن است ، و راهنماى انديشيدن ، خاموشى گزيدن .
5 الامـام الصـادق عـليـه السـلام : كـان امـيـرالمـؤ مـنـيـن عـليـه السـلام يقول : التفكر حياة القلب البصير.⁽¹¹³⁾
امـام صـادق عـليـه السـلام : امـيـر المؤ منين عليه السلام مى گفت : انديشيدن ، زندگى دل بينا است (دلى كه نينديشد مرده است ).
6 الامام على عليه السلام : الفكر مرآة صافية .⁽¹¹⁴⁾
امام على عليه السلام : انديشه ، آيينه اى پاك است .
7 الامام على عليه السلام : فكر المرء مرآة تريه حسن عمله من قبحه .⁽¹¹⁵⁾
امام على عليه السلام : انديشه آدمى آيينه اى است كه نيك و بد كارش را به او مى نمايد.