بـخـش اول كـه آغـاز ايـن سـوره را تـشـكيل مى دهد منطق مشركان را شديدادرهم مى كوبد, و بـهـانـه جـويـيـهاى آنها را مطرح كرده و پاسخ مى گويد, و آنها را از عذاب خدا و حساب قيامت و مـجـازاتـهـاى دردناك دوزخ بيم مى دهد, و به دنبال آن قسمتهايى از سرگذشت اقوام پيشين را بازگو مى كند.
در بـخـش دوم بـراى تـكميل اين بحث قسمتى از دلائل توحيد ونشانه هاى عظمت خدا در جهان آفرينش را بيان مى كند.
بـخـش سـوم فـشرده بسيار جامع و جالبى از صفات مؤمنان راستين ((عبادالرحمن )) و بندگان خـالـص خـداسـت كـه در مقايسه با كفار متعصب و بهانه گير وآلوده اى كه در بخش اول مطرح بودند, موضع هر دو گروه كاملا مشخص مى شود.
ايـن صـفات مجموعه اى است از اعتقادات , عمل صالح , مبارزه با شهوات ,داشتن آگاهى كافى , و تعهد و احساس مسؤوليت اجتماعى .
و نام اين سوره از آيه اول آن گرفته شده كه از قرآن تعبير به ((فرقان ))(جداكننده حق از باطل ) مى كند.

فضيلت تلاوت سوره :.

در حـديـثـى از پيامبر(ص ) چنين آمده است : ((كسى كه سوره فرقان را بخواند(و به محتواى آن بـيـنـديشد و در اعتقاد و عمل از آن الهام گيرد) روز قيامت مبعوث مى شود در حالى كه در صف مـؤمنان به رستاخيز است , كسانى كه يقين داشتند كه قيامت فرا مى رسد و خداوند مردگان را به زندگى جديد باز مى گرداند)).
به نام خداوند بخشنده بخشايشگر.

(آيه )ـ برترين معيار شناخت :.

ايـن سـوره بـا جـمله ((تبارك )) آغاز مى شود كه از ماده ((بركت )) است و مى دانيم بركت داشتن چيزى عبارت از آن است كه داراى دوام و خير و نفع كامل باشد.
مـى فـرمـايـد: ((زوال نـاپـذير و پربركت است كسى كه قرآن را بر بنده اش نازل كرد,تا بيم دهنده جهانيان باشد)) (تبارك الذى نزل الفرقان على عبده ليكون للعالمين نذيرا).
جالب اين كه مبارك بودن ذات پروردگار به وسيله نزول فرقان , يعنى قرآنى كه جداكننده حق از بـاطـل است معرفى شده , و اين نشان مى دهد كه برترين خير وبركت آن است كه انسان وسيله اى براى شناخت ـشناخت حق از باطل ـ در دست داشته باشد!.
الـبـتـه مـقـام عـبوديت و بندگى خالص است كه شايستگى نزول فرقان و پذيراشدن معيارهاى شناخت حق از باطل را به وجود مى آورد.
(آيـه )ـايـن آيـه , خـداوند را كه نازل كننده فرقان است به چهار صفت توصيف مى كند كه يكى در حقيقت پايه و بقيه نتيجه ها و شاخه هاى آن است .
نـخـسـت مـى گـويد: ((او خدايى است كه مالكيت و حكومت آسمانها و زمين منحصر به اوست )) (الذى له ملك السموات والا رض ).
آرى ! او حـاكم بر كل عالم هستى و تمام آسمانها و زمين است , و چيزى ازقلمرو حكومت او بيرون نمى باشد.
سپس به نفى عقايد مشركان يكى پس از ديگرى پرداخته , مى گويد: ((و(خدايى كه ) فرزندى براى خود انتخاب نكرد)) (ولم يتخذ ولدا).
و بـه ايـن تـرتـيب اعتقاد نصارى را به اين كه حضرت ((مسيح ))(ع ) فرزند خدااست و يا يهود كه ((عزير)) را فرزند خدا مى دانستند و همچنين اعتقاد مشركان عرب را نفى مى نمايد.
سـپـس مـى افزايد: ((او شريكى در مالكيت و حاكميت بر عالم هستى ندارد))(ولم يكن له شريك فى الملك ).
و اگـر مشركان عرب , اعتقاد به وجود شريك يا شريكهايى داشتند, و آنها رادر عبادت شريك خدا مى پنداشتند قرآن همه اين موهومات را نفى و محكوم مى كند.
و در آخـريـن جـمله مى گويد: ((او تمام موجودات را آفريده (نه تنها آفريده )بلكه تقدير و تدبير و اندازه گيرى آنها را دقيقا معين كرده است )) (وخلق كل شى فقدره تقديرا).
نـه همچون اعتقاد ((ثنويين )) كه بخشى از موجودات اين عالم را مخلوق ((يزدان )) مى دانستند و بـخشى را مخلوق ((اهريمن ))! و به اين ترتيب آفرينش وخلقت را در ميان يزدان و اهريمن تقسيم مى كردند.
(آيـه )ـدر ايـن آيـه بحثى را كه در آيات گذشته در مورد مبارزه با شرك وبت پرستى بود را ادامه داده , و مشركان را در واقع به محاكمه مى كشد و براى برانگيختن وجدان آنها, با منطقى روشن و سـاده و در عين حال قاطع و كوبنده سخن مى گويد, مى فرمايد: ((آنها خدايانى غير از پروردگار عـالـم (كـه اوصافش قبلا گذشت )انتخاب كردند (خدايانى ) كه مطقا خالق چيزى نيستند, بلكه خودشان مخلوقند))(واتخذوا من دونه آلهة لا يخلقون شيئا وهم يخلقون ).
وانگهى انگيزه آنها براى پرستش بتها چه مى تواند باشد؟ بتهايى كه ((حتى مالك سود و زيان خود و مـالك مرگ و حيات و رستاخيز خويش نيستند)) تا چه رسدبه ديگران (ولا يملكون لا نفسهم ضرا ولا نفعا ولا يملكون موتا ولا حيوة ولا نشورا).
اصـولـى كـه بـراى انسان اهميت دارد همين پنج امر است : مساله سود و زيان ومرگ و زندگى و رستاخيز و به راستى اگر كسى مالك اصلى اين امور نسبت به ماباشد شايسته پرستش است .
ايـن بتها نه تنها در اين دنيا مشكلى را براى بندگان خود حل نمى كنند كه درقيامت نيز كارى از آنها ساخته نيست .
(آيـه )ـايـن آيـه بـه تـحليلهاى كفار و يا صحيحتر بهانه جوئيهاى آنها, در برابردعوت پيامبر(ص ) پرداخته چنين مى گويد: ((و كافران گفتند: اين فقط دروغى است كه او ساخته , و گروهى ديگر او را بر اين كار يارى داده اند))! (وقال الذين كفروا ان هذا الا افك افتريه واعانه عليه قوم آخرون ).
ولى قرآن در جواب آنها فقط يك جمله مى گويد و آن اين كه : ((آنها با اين سخن خود مرتكب ظلم و دروغ و باطل شدند)) (فقد جاؤا ظلما وزورا).
((ظلم )) از اين نظر كه مردى امين و پاك و راستگو همچون پيامبر اسلام (ص ) رامتهم به دروغ و افـتـرا بر خدا با همدستى جمعى از اهل كتاب كردند, و به مردم وخود نيز ستم نمودند, و دروغ و بـاطـل از ايـن نظر كه سخن آنها كاملا بى اساس بود,زيرا بارها پيامبر(ص ) آنها را دعوت به آوردن سوره ها و آياتى همچون قرآن كرده بود و آنها در برابر اين تحدى عاجز و ناتوان شده بودند.
(آيـه )ـايـن آيـه بـه يكى ديگر از تحليلهاى انحرافى و بهانه هاى واهى آنان در مورد قرآن پرداخته , مـى گـويد: ((آنها گفتند: (اين همان ) افسانه هاى پيشينيان است كه وى آن را رونويس كرده ))! (وقالوا اساطير الا ولين اكتتبها).
او بـراى رسـيدن به اين مقصد, همه روز از ديگران بهره گيرى مى كند ((و اين كلمات هر صبح و شام بر او املا مى شود))! (فهى تملى عليه بكرة واصيلا ).
(آيـه )ـدر ايـن آيـه بـه عنوان پاسخگويى به اين اتهامات بى پايه مى فرمايد:((بگو: كسى آن را نازل كرده است كه اسرار آسمانها و زمين را مى داند)) (قل انزله الذى يعلم السر فى السموات والا رض ).
اشـاره بـه اين كه محتواى اين كتاب و اسرار گوناگونى كه از علوم و دانشها,تاريخ اقوام پيشين , قـوانـيـن و نـيـازهاى بشرى , و حتى اسرارى از عالم طبيعت واخبارى از آينده در آن است نشان مـى دهـد كـه ساخته و پرداخته مغز بشر نيست , و باكمك اين و آن تنظيم نشده , بلكه مولود علم كسى است كه آگاه از اسرار آسمان وزمين است و علم او بر همه چيز احاطه دارد.
ولى با اين همه راه بازگشت را به روى اين كج انديشان مغرض و دروغگويان رسوا باز مى گذارد و در پايان آيه مى گويد: درهاى توبه و بازگشت به سوى خدا به روى همه شما باز است ((چرا كه او آمرزنده و مهربان بوده و هست )) (انه كان غفورا رحيما).
بـه مـقـتضاى رحمتش , پيامبران را ارسال و كتب آسمانى را نازل نموده , و به مقتضاى غفوريتش گناهان بى حساب شما را در پرتو ايمان و توبه مى بخشد.
آيـه ـ شان نزول : روزى پيامبر(ص ) در كنار خانه خدا نشسته بود,((عبدللّه بن ابى اميه مخزومى )) در بـرابر او قرار گرفت و گفت : ((اى محمد! تو چنين مى پندارى كه رسول پروردگار عالميانى , امـا پـروردگار جهانيان و خالق همه مخلوقات شايسته نيست , رسولى مثل تو ـانسانى همانند ماـ داشته باشد, توهمانند ما غذا مى خورى , و همچون ما در بازارها راه مى روى !)).
پيامبر(ص ) عرضه داشت : بار پروردگارا! تو همه سخنان را مى شنوى , و به هر چيز عالمى , آنچه را بندگان تو مى گويند مى دانى (خودت پاسخ آنها را بيان فرما)اين آيه و سه آيه بعد از آن نازل شد و به بهانه گيريهاى آنها پاسخ داد.
تفسير:.

چرا اين پيامبر گنجها و باغها ندارد؟.

از آنـجـا كـه در آيـات گذشته بخشى از ايرادهاى كفار در باره قرآن مجيد مطرح گرديد و به آن پـاسـخ داده شـد,در ايـنجا بخش ديگرى را كه مربوط به رسالت شخص پيامبر است مطرح كرده وپاسخ مى گويد.
مى فرمايد: ((آنها گفتند: چرا اين رسول , غذا مى خورد و در بازارها راه مى رود))؟! (وقالوا مال هذا الرسول ياكل الطعام ويمشى فى الا سواق ).
در حالى كه او مى خواهد هم ابلاغ دعوت الهى كند و هم بر همه ماحكومت نمايد!.
اصولا آنها معتقد بودند افراد با شخصيت نبايد شخصا براى رفع حوائج خودبه بازارها گام بگذارند, بايد ماموران و خدمتگذاران را به دنبال اين كار بفرستند.
سپس افزودند: ((چرا لااقل فرشته اى (از سوى خدا) بر او فرستاده نشده كه (به عنوان گواه صدق دعوتش ) همراه او, مردم را انذار كند))؟! (لولا انزل اليه ملك فيكون معه نذيرا).
(آيه )ـبسيار خوب به فرض كه قبول كنيم رسول خدا مى تواند انسان باشد, ولى آخر چرا يك انسان تهى دست و فاقد مال و ثروت ؟ ((چرا گنجى از آسمان براى او انداخته نمى شود و يا لااقل چرا باغى ندارد كه از آن بخورد و امرار معاش كند؟! (او يلقى اليه كنز او تكون له جنة ياكل منها).
و باز به اينها قناعت نكردند و سرانجام با يك نتيجه گيرى غلط او را متهم به جنون ساختند چنانكه در پايان همين آيه مى خوانيم : ((و ستمگران گفتند: (اى مردمى كه به او ايمان آورده ايد) شما تنها از يـك انـسـان مجنون و كسى كه مورد سحرساحران قرار گرفته است پيروى مى كنيد))! (وقال الظالمون ان تتبعون الا رجلا مسحورا) چرا كه آنها معتقد بودند ساحران مى توانند در فكر و هوش افراد دخالت كنند و سرمايه عقل را از آنها بگيرند؟.
(آيـه )ـايـن آيـه پـاسخ همه اينها را در يك جمله كوتاه چنين بيان مى كند:((ببين چگونه براى تو مـثـلها زدند, و به دنبال آن گمراه شدند, آنچنان كه قدرت پيداكردن راه را ندارند)) (انظر كيف ضربوا لك الا مثال فضلوا فلا يستطيعون سبيلا ).
ايـن جمله تعبير گويايى است از اين واقعيت كه آنها در مقابل دعوت حق وقرآنى كه محتواى آن شاهد گوياى ارتباطش با خداست به يك مشت سخنان واهى و بى اساس دست زده و مى خواهند با اين حرفهاى بى پايه , چهره حقيقت رابپوشانند.
(آيـه )ـايـن آيه همانند آيه قبل روى سخن را به پيامبر(ص ) كرده ـبه عنوان تحقير سخنان آنها, و ايـن كه قابل جوابگويى نيست ـ مى فرمايد: ((زوال ناپذيرو بزرگ است خدايى كه اگر بخواهد براى تو بهتر از اين قرار مى دهد, باغهايى كه اززير درختانش نهرها جارى باشد, (و اگر بخواهد) براى تو قـصـرهـاى مـجـلـل قرارمى دهد)) (تبارك الذى ان شا جعل لك خيرا من ذلك جنات تجرى من تحتهاالا نهار ويجعل لك قصورا).
مگر باغها و قصرهاى ديگران را چه كسى به آنها داده جز خدا؟.
اصولا چه كسى اين همه نعمت و زيبايى را دراين عالم آفريده جز پروردگار!.
ولـى او هـرگـز نمى خواهد مردم شخصيت تو را در مال و ثروت و قصر و باغ بدانند, و از ارزشهاى واقعى غافل شوند.
(آيـه )ـدر ايـنـجا ـبه دنبال بحثى كه از انحراف كفار در مساله توحيد ونبوت پيامبر(ص ) در آيات قبل بودـ سخن از بخش ديگرى از انحرافات آنها درزمينه معاد مى گويد, و در حقيقت با بيان اين بـخـش روشن مى شود كه آنها در تمام اصول دين گرفتار تزلزل و انحراف بودند, هم در توحيد و هـم در نـبـوت و هـم درمعاد, كه دو قسمت آن در آيات گذشته آمده , و اكنون سومين بخش را مى خوانيم .
نخست مى گويد: ((بلكه آنها قيامت را تكذيب كردند)) (بل كذبوا بالساعة ).
چرا كه اگر كسى ايمان به چنان دادگاه عظيم و پاداش و كيفرالهى داشته باشداين چنين بى پروا حـقـايـق را به باد مسخره نمى گيرد و با ذكر بهانه هاى واهى از دعوت پيامبرى كه دلائل نبوتش آشكار است سر نمى پيچد.
امـا قـرآن در ايـنجا به پاسخ استدلالى نپرداخته , چرا كه اين گروه اهل منطق واستدلال نبودند, بلكه آينده شوم و دردناك آنها را در برابر چشمشان مجسم مى سازد.
نـخـست مى گويد: ((و ما براى كسى كه قيامت را انكار كند آتش سوزانى مهياكرده ايم )) (واعتدنا لمن كذب بالساعة سعيرا).
(آيـه )ـسپس توصيف عجيبى از اين آتش سوزان كرده , مى گويد:((هنگامى كه اين آتش آنها را از راه دور بـبـيـنـد (چنان به هيجان مى آيد كه ) صداى وحشتناك و خشم آلود او را كه با نفس زدن شديد همراه است مى شنوند))! (اذاراتهم من مكان بعيدا سمعوا لها تغيظا وزفيرا).
ايـن تعبيرات از شدت اين عذاب الهى خبر مى دهد و نشان مى دهد كه آتش سوزان دوزخ همچون حـيـوان درنده گرسنه اى كه در انتظار طعمه خويش است انتظار اين گروه را مى كشد ـ پناه بر خدا.
(آيـه )ـايـن وضـع دوزخ است به هنگامى كه آنها را از دور مى بيند, اماوضع آنها را در آتش دوزخ چنين توصيف مى كند: ((و هنگامى كه در مكان تنگ ومحدودى از آن (آتش ) در حالى كه در غل و زنـجـيـرند افكنده شوند فرياد واويلاشان بلند مى شود)) (واذا القوا منها مكانا ضيقا مقرنين دعوا هنالك ثبورا).
((دوزخ )) مـكـان وسـيـعى است اما آنها را در اين مكان وسيع آن چنان محدودمى كنند كه طبق بعضى از روايات وارد شدنشان در دوزخ همچون وارد شدن ميخ ‌در ديوار است !.
(آيـه )ـاما به زودى به آنها گفته مى شود: ((امروز يك بار واويلا نگوييد,بلكه بسيار ناله واويلا سر دهيد)) (لا تدعوا اليوم ثبورا واحدا وادعوا ثبورا كثيرا).
و در هـر حـال ايـن نـاله شما به جايى نخواهد رسيد و مرگ و هلاكى در كارنخواهد بود, بلكه بايد زنده بمانيد و مجازاتهاى دردناك را بچشيد.
(آيـه )ـسـپس روى سخن را به پيامبر(ص ) كرده دستور مى دهد آنها را به يك داورى دعوت كند, مى فرمايد: ((بگو: آيا اين (سرنوشت دردناك ) بهتر است , يابهشت جاويدانى كه به پرهيزكاران وعده داده شـده اسـت ؟ بهشتى كه هم پاداش اعمال آنها است و هم جايگاه و قرارگاهشان )) (قل اذلك خير ام جنة الخلد التى وعدالمتقون كانت لهم جزا ومصيرا).
(آيه )ـهمان بهشتى كه ((هر چه بخواهند در آنجا براى آنها فراهم است ))(لهم فيها ما يشاؤن ).
همان بهشتى كه ((جاودانه در آن خواهند ماند)) (خالدين ).
((اين وعده اى است مسلم كه پروردگارت بر عهده گرفته است )) (كان على ربك وعدا مسؤلا ).
اين گونه سؤالها و داورى طلبيدنها براى بيدار ساختن وجدانهاى خفته است كه آنها را در برابر يك امر بديهى و بر سر دو راهى قرار دهند.

(آيه )ـ محاكمه معبودان و عابدان گمراه :.

از آنجا كه در آيات گذشته , سخن از سرنوشت مؤمنان و مشركان در قيامت وپاداش و كيفر اين دو گـروه بـود, در ايـنـجـا هـمين موضوع را به شكل ديگرى ادامه مى دهد و سؤالى را كه خداوند از معبودهاى ((مشركان )) در قيامت مى كند همراه جواب آنها به عنوان يك هشدار بيان مى فرمايد.
نخست مى گويد: ((و (به يادآور) روزى را كه خداوند همه آنها و معبودهايشان را كه غير از ((اللّه )) پـرسـتـش مـى كردند جمع و محشور مى كند)) (ويوم يحشرهم ومايعبدون من دون اللّه ) منظور, معبودهاى انسانى (همچون مسيح ) يا شيطانى (همچون جن ) و يا ((فرشتگان )) است .
((آنـگاه به آنها مى گويد: آيا شما اين بندگان مرا گمراه كرديد يا خود آنها راه راگم كردند))؟! (فيقول انتم اضللتم عبادى هؤلا ام هم ضلوا السبيل ).
(آيه )ـاما آنها در پاسخ (مى گويند: منزهى تو اى پروردگار! براى ماشايسته نبود كه اوليايى غير از تو برگزينيم )) (قالوا سبحانك ما كان ينبغى لنا ان نتخذمن دونك من اوليا).
نـه تنها ما آنها را به سوى خود دعوت نكرديم , بلكه ما به ولايت و عبوديت تو معترف بوديم و غير از تو را معبود براى خود و ديگران برنگزيديم !.
عـلت انحراف آنها اين بود كه : ((آنان و پدرانشان را از نعمتها و مواهب دنيابرخوردار نمودى (آنان بـه جـاى اين كه شكر نعمتت را به جا آورند در شهوات وكامجوييها فرو رفتند) تا ياد تو را فراموش كردند)) (ولكن متعتهم وآباهم حتى نسواالذكر).
و به راستى زندگى مرفه براى جمعيتى كه ظرفيت كافى ندارند, و پايه هاى ايمانشان سست است ((غرورآفرين )) است .
و به همين دليل ((تباه و هلاك گشتند)) (وكانوا قوما بورا).
(آيه )ـدر اينجا خداوند روى سخن را به مشركان كرده , مى گويد: ببينيد((اين معبودان شما را در آنچه مى گوييد تكذيب كردند)) (فقد كذبوكم بما تقولون ).
مى گفتيد: اينها شما را از راه منحرف كردند و به سوى عبادت خود دعوت نمودند در حالى كه آنها گفته شما را دروغ مى شمرند.
و چـون چـنـيـن اسـت و خـود مرتكب انحراف خويش بوده ايد, ((اكنون نمى توانيد عذاب الهى را بـرطـرف سـازيـد (و خويش را يارى كنيد و) يا از كسى يارى بطلبيد)) (فما تستطيعون صرفا ولا نصرا).
((و هـر كـس از شـما ستم كند, عذاب شديد و بزرگى به او مى چشانيم )) (ومن يظلم منكم نذقه عذابا كبيرا).
آيـه ـ شـان نـزول : جـمـعـى از مـفسران در شان نزول اين آيه چنين آورده اندكه جمعى از سران مـشـركـان خـدمـت پيامبر(ص ) آمدند و گفتند: اى محمد! تو از ماچه مى خواهى ؟ اگر رياست مـى طـلـبى ما تو را سرپرست خود مى كنيم , و اگر علاقه به مال دارى از اموال خود براى تو جمع مـى كـنـيـم , اما هنگامى كه ديدند پيامبر تسليم نشد به بهانه جويى پرداختند و گفتند: تو چگونه فـرسـتاده خدا هستى با اين كه غذامى خورى و در بازارها توقف مى كنى ؟! و گفتند: او مى خواهد حكمران ما شود, درحالى كه روش او مخالف سيره پادشاهان است !.
آيه نازل شد و اين حقيقت را روشن ساخت كه روش پيامبر اسلام روش همه پيامبران پيشين است .
تفسير:.

همه پيامبران چنين بودند!.

در چند آيه قبل يكى از بهانه جوييهاى مشركان آمده بود و جوابى اجمالى وسربسته براى آن گفته شـد, ايـن آيه به همان مطلب بازگشته و پاسخى صريحتر ومشروحتر به آن داده , مى گويد: ((ما هـيـچ يـك از رسـولان را قـبـل از تـو نـفـرستاديم مگراين كه همه آنها (از جنس بشر بودند) غذا مـى خـوردنـد و در بـازارهـا راه مـى رفـتند)) و بامردم حشر و نشر داشتند (وما ارسلنا قبلك من المرسلين الا انهم لياكلون الطعام ويمشون فى الا سواق ).
و در عـيـن حـال ((بعضى از شما را وسيله امتحان بعض ديگر قرار داديم ))(وجعلنا بعضكم لبعض فتنة ).
ايـن آزمـايش ممكن است از اين طريق باشد كه انتخاب پيامبران از انسانهايى كه از ميان توده هاى جـمعيت محروم بر مى خيزند خود آزمايش بزرگى است , چرا كه گروهى ابا دارند زير بار همنوع خـود بـرونـد بخصوص كسى كه از نظر امكانات مادى و يا سن و سال در سطح پايينى قرار داشته باشد.
و به دنبال اين سخن , همگان را مورد خطاب قرار داده و سؤال مى كند: ((آياصبر و شكيبايى پيشه مـى كـنـيـد))؟ اتصبرون ) چرا كه مهمترين ركن پيروزى در تمام اين آزمايشها صبر و استقامت و پايمردى است .
و در پـايـان آيه به عنوان يك هشدار مى فرمايد: ((پروردگار تو همواره بصير وبينا بوده و هست )) (وكان ربك بصيرا).
مـبـادا تصور كنيد چيزى از رفتار شما در برابر آزمونهاى الهى از ديده بينا وموشكاف علم خداوند مكتوم و پنهان مى ماند, او همه را دقيقا مى داند و مى بيند.

آغاز جز نوزدهم قرآن مجيد.