بالاخره پس از چندى؛ حزب كنگره نيز با مسلمانان و طرفداران گاندى هماهنگ شد و در جلسات كلكته و ناكپور بسال 1920 و 1921 اين طرح را تأييد كرد و تشكيلات و تبليغات لازم را براى پيشرفت آن ترتيب داد.

ملت هند، آتشفشان خاموشى بود كه چون گاندى و رهبران مسلمان مانند مولانا ابوالكلام آزاد و مولانا محمد على و شوكت على آنرا خروشان و منفجر ساختند ديگر كنترل و اداره آن به شيوه‏ئى كه مطلوب گاندى بود، امكان پذير نشد و در برخى از شهرهاى هندوستان، بلوا و آشوبى سخت پديد آمد. ليكن با اين حال، نهضت متوقف نگشت و مخصوصا با شور و حرارت مسلمانان، نيرو و التهاب بيشترى يافت.

در 28 ژوئيه سال 1921 كنگره‏ى ملى هند، تصميم حادى اتخاذ كرد: قرار بود در نوامبر همان سال شاهزاده گال وليعهد بريتانيا به هندوستان بيايد، كنگره تصميم گرفت در پذيرائى از او شركت نكند و بعموم مردم دستور داد كه او را مورد بى اعتنائى قرار دهند، همچنين تصويب كرد كه تحريم كالاهاى انگليسى، از ماه سپتامبر به مرحله‏ى اجراء گذارده شود.

در ژوئيه همان سال، كنفرانس خلافت كه در كراچى تشكيل شده بود اعلام كرد كه خدمت مسلمان در ارتش انگليسى و يا كمك او به سربازگيرى حرام است دولت از اين دستور بى‏نهايت خشمگين شد و مولانا حسين احمد مدنى شيخ‏الاسلام و مولانا محمد على و مولانا شوكت على را كه از رهبران مسلمان بودند با بسيارى از مسلمانان متشخص، به بهانه‏ى پيشنهاد نافرمانى مدنى، بازداشت و محاكمه كرد.

بدنبال بازداشت برادران على، كميته‏ى مركزى خلافت در دهلى، تصميم انجمن خلافت را امضاء كرد و صدها ميتينگ براى تأييد اين تصميم تشكيل شد.

در 17 نوامبر وليعهد انگلستان در بمبئى از كشتى پياده شد. ملت بر طبق قرار، او را مورد بى‏اعتنائى شديد قرار داد و اتفاقا در همان اوقات بود كه آتش زدن كالاهاى انگليسى، در اجتماعى عظيم به مرحله عمل نهاده شد.

هر چند قسمت اول اين برنامه كه بى‏اعتنائى به وليعهد بود با موفقيت برگزار شد، ولى قسمت يعنى كنترل احساسات و عدم خشونت، آنچنانكه مورد نظر گاندى بود انجام نيافت، ملت نتوانست بر احساسات خويش پيروز شود و روش معمول توده‏هاى عاصى، زمام اختيار را بدست احساس سپرد همچون شعله‏ئى، بشدت اندوهگين شد و تصميم گرفت براى كفاره گناهان ملت روزه بگيرد و معتقد شد كه هنوز آماده‏ى شروع نهضت نيست و لذا دستور داد كه اجراى آنرا معلق سازند. و از آن پس تا مدتى به آموزشهاى فكرى و آماده ساختن مردم براى شروع نهضتى آنچنانكه خود ميخواست، همت گماشت.

ولى ملت، عليرغم اراده گاندى، به خشونت و تعرض ادامه داد و دولت نيز متقابلا با خشونتى بيشتر، هزاران تن را دستگير كرده بزندانها روانه ساخت.

پس از چندى، حس اطمينان به ملت، بار ديگر گاندى را فريب داد و در نتيجه بفكر افتاد كه جنبش نافرمانى را آغاز كند. وى براى شروع نهضت، منطقه‏ى برادولى‏(65) (واقع در ايالت گجرات) را انتخاب كرد؛ زيرا دورانى از عمر خويش را در آن منطقه گذرانيده بود و آنجا را محيط مساعدى براى پذيرش افكار خود ميدانست.

پيش از اعلام شروع نهضت، گاندى بعنوان اتمام حجت، مراتب را طى نامه‏ى سرگشاده‏ئى بتاريخ 9 فوريه 1922 به نايب السلطنه اطلاع داد و با لحنى مؤدبانه او را به جنگ مسالمت آميز با انگليس تهديد كرد و براى الغاء مقررات ظالمانه‏ى دولت و زمينه‏سازى براى اعطاء استقلال، هفت روز به او مهلت داد. تا اگر در اين مدت پاسخ مثبتى به خواسته‏هاى او داده نشود، نهضت را آغاز كند و بدون كوچكترين ترديد و تزلزل تا آخرين مرحله پيش رود.

هنوز اين نامه در هند منتشر نشده بود كه نهضت در همان مجرائيكه گاندى ترسيم كرده بود براه افتاده. ولى بر خلاف انتظار وى، در چورى چورا (66) (از توابع ايالت گراخپور) حادثه‏اى بسيار خونين‏تر و ناگوارتر از صحنه‏هاى قبل، به وقوع پيوست: دهقانان خشمگين كه مورد حمله‏ى دژخيمانه پليس قرار گرفته بودند، نتوانستند بردبارى كنند و متقابلا به پاسبانها و اداره‏ى پليس يورش بردند و ساختمان شهربانى را آتش زدند و در آن ماجرا پنج شش نفر پليس نيز طعمه‏ى آتش شده و زنده زنده سوختند.

استاد فتحى رضوان ميگويد(67): ملت در اين حادثه، مظلوم و بى‏تقصير بود زيرا تحريك از طرف افراد پليس صورت گرفته و ابتدا ملت مورد تعرض واقع شده بود، اتفاقا مردم در يكى از اجتماعات ملى خود بودند و حتى يك نفر هم از داوطلبان نهضت نافرمانى در ميان آن جمعيت وجود نداشت، ليكن با اينحال گاندى بر اثر اين حادثه بشدت متاثر و نااميد گشته براى بار دوم جنبشى را كه خود فرمان داده بود، متوقف ساخت.

سپس اظهار ميكند: در واقع تأثر گاندى بهيج وجه مفهومى نداشت زيرا داوطلبان و افراد رسمى نهضت - كه وى خود را مسئول عمليات آنان ميدانست - در اين حادثه هيچگونه دخالتى نداشتند..

اين پيش آمد كم اهميت - كه يكى از روستاهاى كشور با عظمت و 300 ميليونى هندو به دست مردمى كه گاندى مسئول كار آنان نبود واقع شد - آنچنان گاندى را جريحه‏دار ساخت كه دستور داد نهضت را پس از مدت بسيار كوتاهى كه از شروع آن ميگذشت متوقف سازند و با اين دستور همه‏ى رهبران و افراد مبارز را متضرر كرد.

چرا؟ فقط باين دليل كه معتقد بود ملت بايد هر گونه اهانتى را با سكوت پاسخ دهد؛ بايد سيل خون بيگناهان را مشاهده كند و دم نزند، خشمگين شود و از جاى نجنبد! آرى فقط باين دليل كه اساسا دفاع از جان در برابر ستمگر متجاوز، با روش او مغايرت داشت و با روح كاهن مآب و صوفى منش او سازگار نبود و مى‏پنداشت كه همه‏ى آحاد ملت بايد به روش صوفيانه‏ى او تسليم شوند!!.

آيا اين كار، عملى بود؟

ملت گاندى، آن ملت كوه پيكر عظيم كه از جمعيت‏هاى مختلف تشكيل يافته و نژادها و مذهب‏ها و زبانها و استعدادهاى گوناگون، قطعات آنرا به وجود آورده بود و از همه مهمتر، آموزش و تمرين كافى نسبت به اكثريت آن انجام نگرفته بود، هرگز تاب تحمل اين بار سنگين را نداشت و با اين وصف گاندى چگونه به خود اجازه ميداد كه بدون در نظر گرفتن اين شرائط نامساعد، جنبشى دشوار را به تحميل كند و از امكان وقوع حوادثى از اين قبيل، غافل گردد و احتمال يك شورش عمومى و هماهنگ شدن همه‏ى ولايات با منطقه‏ى مورد نظر خود را ناديده بگيرد؟!

براى شخصى مانند گاندى، لازم بود كه همه‏ى اين شرائط را بدقت بسنجد و قبلا حساب هر گونه پيش آمد احتمالى را بكند تا در صورت وقوع چنين حادثه‏ئى آن اندازه نوميدى و خشم بر او تسلط نيابد كه پس از فرستادن آن اتمام حجت براى نايب‏السلطنه و به حركت در آوردن ملت، يكباره حرف خود را پس بگيرد و نهضت را متوقف سازد... آرى اين ضرورى‏ترين كار گاندى بود، ليكن بدبختانه صوفى منشى وى، همه چيز را از ياد او برد و ساده‏ترين مقدمات كار را از نظر او دور داشت... و در نتيجه آنچه را نمى‏بايد بكند، كرد...

خود او نيز به اين نسنجيدگى و عدم اعتراف كرده و شروع ياتياگراها را اشتباهى به عظمت هيماليا ميداند(68)

گاندى، در روزگار اقامت در افريقاى جنوبى، يكبار در جنگ بوئرها بسال 1899 و بار ديگر در سال 1904 كه بوميان ناتال شورش كرده بودند، به نفع انگليسيان جنگيده بود و اينكار را براى خود وظيفه‏ئى اجتناب ناپذير ميدانست، خود او مى‏نويسد: اطاعت و فرمانبردارى‏ام نسبت به انگليسيها سبب شد عليه بوئرها يعنى به نفع انگليسيها وارد كارزار شوم. بر اين عقيده بودم كه اگر خواهان تمامى حقوقى هستم كه انگليسيها دارند بايد در موقع جنگ و خطر نيز به دفاع از امپراطروى انگليس پردازم(69)

در اثناى جنگ جهانى اول نيز، در سرتاسر هندوستان به راه افتاده و مردم را به فرستادن سرباز به جبهه‏ى جنگ تشويق ميكرد و اميدوار بود بتواند كارى كند كه هند تمام مردان لايق و قادر خود را براى فداكارى در راه امپراطورى، آنهم در چنين بحرانى، آماده سازد(70)!

و عاقبت هم گروهى بيشمار از فرزندان وطن خود را به ميدان كارزار كشانيد تا به نفع دولت انگليس بكشند و كشته شوند(71)

و اكنون همان گاندى - معلوم نيست روى چه اصل - از گلاويز شدن همين فرزندان وطن، با جلاد خونخوارشان، بر مى‏آشفت كشته شدن چند تن انگليسى يا هندى، خون او را به جوش مى‏آورد و دفاع و حمله‏ى متقابل مردمى ستمديده و، او را از ادامه‏ى نهضت نوميد مى‏ساخت!!

هنوز بيش از سه سال از پايان جنگ جهانى - جنگى كه به تشويق گاندى، بسيار از جوانان هند را در كام خود فرو برده بود - نميگذاشت! چه شد كه ناگهان گاندى تغيير وضع داد بطوريكه كشته شدن تنى چند از دشمنان ملت هند، او را تا اين حد آزرده و متأثر ساخت؟! اين موضوعى است نامفهوم و غير قابل هضم.. آيا راستى افكار صوفيانه‏ى گاندى، توانسته بود در اين مدت كوتاه، اثرى چنين شگرف در او باقى گذارد؟!

به فرض كه وقوع چنين تحولى را در روحيه‏ى او بپذيريم، آيا جائز بود كه وى مصالح ميهن خويش تحولى را در روحيه عارفانه را حتى بر آزادى هند ترجيح دهد؟ آيا صحيح بود كه اين روحيه، وضع طبيعى و قهرى ملت عظيم و گسترده‏ى هند را از ياد او ببرد؟... او بدون توجه باين حقيقت روشن كه نهضت جامعه‏اى با اين شرائط، بدون خشونت و تعرض عملى نيست، نهضت خود را شروع كند، آيا او گمان مى‏برد كه افراد ملت، پس از زمانى كوتاه، همه نسخه‏ى كامل خود او خواهند شد و يا به فرشتگانى معصوم و بى‏هوس تبديل خواهند يافت؟!

حقيقت آنستكه گاندى با روحيه‏ى يك كاهن به صحنه‏ى سياست قدم نهاده بود(72)و مى‏خواست كه از اين روحيه براى انگيزه‏اش نوين هند بهره‏بردارى كند و براستى اين تصميمى بود بزرگ و شايسته‏ى سپاس ... ولى پس از گذشت مدتى، داستان به عكس شد، يعنى او هند و مصالح هند را در راه حفظ اين روحيه استخدام ميكرد تا بدان پايه كه حاضر بود همه چيز، حتى آزادى هند را - كه براى او عزيزتر و ارزشمندتر از هر چيز ديگر بود - در صورت معارضه و اصطكاك با اين روحيه، قربانى سازد. بنابراين گاندى پيش از آنكه خدمتگزار هند و استقلال هند باشد، خدمتگزار روحيه‏ى عارفانه و كاهنانه‏ى خود بود!.

چنين وضعى هر چند از يك كاهن صومعه نشين، آنهم در مسائلى كه فقط مربوط به شخص خود اوست، قابل تحمل است... ولى از انسانى كه سررشته‏دار سياست ميهن است، آنهم در مسئله‏ئى كه به آينده‏ى كشورى و سرانجام كار ملتى وابسته است، به هيچ وجه مورد قبول قرار نمى‏گيرد.

بدون ترديد جايز نيست كه نهضت مردمى كه براى آزادى خوى به پا خاسته و با شور و شوقى فراوان، بخاطر آن هدف نهائى از همه چيز گذشته‏اند، يكباره در هم شكسته شود فقط بدين بهانه كه ريزه‏كاريهاى كه گاندى اينچنين عمل ميكرد!!

در جنگ جهانى دوم نيز روشى كه گاندى پيش گرفت، عجيب و غير معقول بود...

با ملاحظه‏ى روش وى در آن هنگام، صحت اين ادعا كه گاندى براى نظريات و افكار مذهبى و صوفى منشانه‏ى خود بيش از مصالح هند ارزش قائل بوده، به وضوح مى‏پيوندد و به هر كس اجازه ميدهد كه بجرئت ادعا كند: افكار و نظريات مذهبى گاندى كه گاه موافق و گاه مخالف مصالح عمومى هند بود، هرگز صلاحيت نداشت كه رهبرى ملتى را كه در راه آزادى و استقلال مى‏جنگيد. در اختيار گيرد.

شايد اين سخن با اطلاعاتى كه خواننده از گاندى دارد سازگار نباشد ولى اميدواريم با مطالعه‏ى شواهد ترديد ناپذير تاريخى - كه نماينده‏ى وضعيت وى در دوران جوشش مبارزات آزاديخواهانه و نزديك به پيروزى ملت است - دليل وافى بر اين ادعا بيابد:

در جنگ دوم جهانى، رهبران حزب كنگره - و از جمله گاندى - راجع بشركت يا عدم شركت هندوستان در جنگ تبادل نظر كردند. نايب السلطنه از پيش خود و بدون آنكه با هيچ يك از احزاب ملى هند كوچكترين مشاوره‏ئى كرده باشد، اعلام كرده بود كه هندوستان در صفوف متفقين در جنگ شركت خواهد داشت... سران قوم براى گرفتن تصميم نهائى در اين مسئله، اجتماع كردند.

مولانا ابوالكلام آزاد كه در آن هنگام رئيس كنگره بود و همچنين بيشتر رهبران معتقد بودند كه هندوستان بايد آزادى خود را گروگان شركت در جنگ قرار دهد، يعنى فقط در صورتيكه دولت انگليس متعهد شود كه پس از پايان جنگ بهندوستان آزادى و استقلال بخشد ملت هند در جنگ شركت جويد.. لذا كميته‏ى اجرائى اعلام كرد: هندوستان نمى‏تواند در جنگى كه بنام دفاع از آزادى و دموكراسى برپا شده و خود را سهيم بداند در حاليكه خود از آزادى و دموكراسى بكلى بى‏نصيب است.. نميتوان انتظار داشت كه ملت هند، در همان حال كه ضربات تازيانه‏ى استبداد و استعمار دولت انگليس را بر روى بدن خود احساس مى‏كند، با وى در سركوبى دشمنانش همكارى نمايد.. بنابراين دخالت و شركت هندوستان در جنگ متقبل و متعهد گردد.

پر واضح است، هر رهبر علاقمند و دلسوز كه ملت او دهها سال در راه آزادى مجاهدت كرده و اينك فرصت رسيدن به آرزوى ديرين را به دست آورده باشد، بجز اين راه طبيعى، راهى را انتخاب نخواهد كرد.

ولى گاندى از آنجا كه روى معتقدات مذهبى و اصول اخلاقى خود بهر صورت و بهر حال و براى هر كس - با شركت در جنگ مخالف بود، اين طرز فكر سياسى و معقول را نپذيرفت و همچون كاهنى صومعه‏نشين كه جز در چهارچوب افكار صوفيانه‏ى خود مى‏انديشد و اگر جهان زيرورو شود قدمى از آن فراتر نمى‏گذارد، بهيچ صورت حاضر به تفاهيم با سران كنگره نشده و شركت در جنگ را گرچه به بهاى تحصيل آزادى، تأييد ننمود.

مولانا ابوالكلام آزاد مى‏نويسد:

گاندى جى در اين باره انديشيد و بالاخره به كميته‏ى اجرائى كنگره پيشنهاد كرد تا هندوستان رويه‏ى سياسى خود را در اين بحران بين‏المللى بجهان اعلام دارد، نظر او اين بود كه در صورت بروز جنگ كه اينك احتراز ناپذير به نظر مى‏رسيد، هندوستان نبايد بهيچ قيمتى حتى اگر به بهاى استقلال و آزاديش باشد، در جنگ شركت كند.(73)

...من رئيس كنگره بودم و ميكوشيدم تا هندوستان را به گروههاى دموكراسى بكشانم مشروط به آنكه آزادى را به دست آوريم. مسئله‏ى دموكراسى چيزى بود كه هندها براى آن بسيار ابراز احساسات ميكردند. فقط مانعى كه در راه داشتيم قيد و بند اسارت استعمارى بود. براى گاندى‏جى مطلب بدينگونه نبود، براى او مسئله، عبارت از صلح‏پرستى و عدم خشونت بود، نه آزادى هندوستان.

من عينا اعلام داشته بودم كه كنگره‏ى ملى هندوستان، سازمان صلح جويانه‏ئى نيست و بلكه آنست كه آزادى مردم هند را به دست آورد، بعقيده‏ى من مطالبى كه گاندى اظهار ميداشت داراى چندان اهميتى نبوده و با وضع موجود هند سازگار نبود.

در اين باره بسيار انديشيدم ولى نمى‏توانستم با آن موافقت كنم. براى من من فلسفه‏ى عدم خشونت يك ايده‏ى سياسى بود نه يك عقيده‏ى مذهبى. در نظر من اگر هنديها راهى ديگر نمى‏داشتند بايستى دست به شمشير ببرند(74)

اين رأى با همه‏ى روشنى و استحكام و با اينكه متضمن مصالح عمومى كشور بود، مورد توجه و اعتقاد گاندى نشد و وى با چند تن از رهبران كنگره كه همواره طرفدار سرسخت و بدون مطالعه افكار و نظرات او بودند از قبيل دكتر راجندرا پراساد رئيس جمهورى اسبق هند، تا آخر بر سر راى و نظريه‏ى خود ايستادند.

از اينجا مى‏توان مسئوليت بزرگ گاندى و نظريان و آراء صوفيانه‏ى او را در برابر مسائل سياسى و بويژه مسئله آزادى هند، تشخيص داد و به اين حقيقت پى برد كه وى در مرحله اول پيروان خود را به اخلاص و فداكارى نسبت به افكار خويش سوق مى‏داده و قضاياى جارى كشور در نظر او و پيروانش در مرحله‏ى دوم داشته است.

مولانا آزاد ميگويد:

ايمان گاندى جى بنظريه‏ى عدم خشونت تا به آن مرتبه بود كه ملاقاتى با نايب‏السلطنه بعمل آورد و نظريه‏ى خود را بدو اظهار داشت و حتى نامه‏ى سرگشاده‏اى نيز به مردم انگلستان نوشته و از آنها خواسته و بود كه با هيتلر نجنگند و فقط بوسيله‏ى نيروها روحانى خود با او مخالفت كنند!

سپس دنباله‏ى جريان را بدينگونه تعريف ميكند:

لردلينليثگو(75) از اين پيشنهاد كه در نظر وى خارق‏العاده بود به حيرت افتاد، معمولا عادتش اين بود كه زنگ ميزد و آجودانى را مى‏خواست تا گاندى‏جيرا به اتومبيل برساند ولى در اين مرتبه بخصوص نه زنگ زد و نه آجودان را خواست، نتيجه آن شد كه گاندى جى از نايب السلطنه كه كاملا متحير نشسته بود به تنهائى جدا شد و خود را به اتومبيل رساند. وقتى گاندى جى را ملاقات كردم وى شرح اين واقعه را داد و از اينكه نايب السلطنه آداب و رفتار معمولى را مراعات نكرده بسيار متعجب بود. جواب دادم كه نايب السلطنه مى‏بايستى از پيشنهاد شما آنقدر متعجب شده باشد كه حتى رفتار و آداب عادى را نيز فراموش كرده باشد. گاندى جى چون اين توضيح را شنيد از صميم دل خنديد(76)

گاندى با چنين روح بيگانه از جهان واقع، مى‏خواست عدم خشونت را به ملت خود تحميل كند.

او همان چيزى را كه ملت انگليس و حكمران هند پيشنهاد كرد - و چون فرسنگها از واقع بينى به دور بود با حيرت و دهشت و استهزاء مواجه شد - همان را از ملت هند مى‏خواست و متاسفانه جمعى از رهبران كه فريفته‏ى او بودند، نيز آنرا تأييد ميكردند و سياست هند را بر اساس آن رهبرى مى‏نمودند!! بدون ترديد اگر ما نيز اين را اعوجاج و انحراف فكرى بناميم راه گزاف و مبالغه نپيموده‏ايم.

در كنگره‏ئى فرهنگى كه به منظور مطالعه در روشهاى گاندى تشكيل شده بود، ابوالكلام آزاد وضع آنروز گاندى و مسئله‏ى عدم خشونت را بدينگونه تجزيه و تحليل كرد:

گاندى معتقد بود كه اگر دولت بريتانيا حاضر باشد آزادى هند را مشروط به شركت در جنگ بدو تفويض كند، مى‏بايست به آن تن در نداد. وى عدم خشونت را هدف نهائى مى‏پنداشت و در نظر خود براى اين معامله - كه به موقعيت آزادى هند تمام مى‏شد - مجوزى نميديد. من كه در آن هنگام رئيس كنگره ملى بودم، نمى‏توانستم با اين پندار موافق باشم، چه معتقد بودم كه متفقين بخاطر هدفى صحيح مى‏جنگند و تنها چيزى كه ما را از شركت در جنگ بازميدارد، قيد و بند استعمار بريتانيا در هندوستان است و اگر اين مانع برداشته شود هيچ مجوزى وجود ندارد كه ما نيروهاى خود را از همكارى و كمك با جبهه‏ى دموكراسى كه برابر قواى نازيسم ايستادگى كرده‏اند، دريغ بداريم(77)

از اين سخن نيز كاملا بر مى‏آيد كه گاندى خود كه فانى در نظريه‏ى عدم خشونت بود سهل است، حاضر بود هندوستان را نيز قربانى اين نظريه سازد و راضى نميشد كه از اين طرز فكر - هر چند به بهاى تحصيل آزادى هند - دست بكشد.

از مطالعه‏ى وضع گاندى مى‏توان يقين كرد كه وى پابپاى جهانى كه در آن مى‏زيست، پيش نرفته و آن اندازه كه نسبت به طرز تفكر خود وفادار بود، به مصالح كشورش اهتمام نمى‏ورزيد... و در نتيجه مى‏توان به آسانى پذيرفت كه سلاحيت سياسى كافى براى رهبرى ملتى همچون ملت هند - كه با دشمنى عيار و حريفى سرسخت روبرو بود - در او وجود نداشت.

در اين مورد سخن محققانه‏ى استاد قدرى قلعجى‏(78) مرا به اعجاب و تحسين و اميدارد.وى ميگويد:

جهان، دستخوش تغيير و تحول شده و بد و ناگزير مى‏بايست گاندى رهبر هند نيز تغيير پذيرد. او هند را بيدار كرد و نگران هدفهاى بزرگ ملى و اجتماعى و انسانى ساخت.

اين بود نقش گاندى؛ و اين نقشى است بس بزرگ و نوين... ولى براى ملتى كه رهسپر استقلال و آزادى و عظمت است، اين نقش جز يك مرحله‏ى معين كافى نيست، هند از اين مرحله گذشته و از رهبر خود سبقت گرفته بود؛ موج خروشان انقلاب در سرتاسر كشور بپاخواسته بود و پديد آورنده‏ى اين موج، بيهوده ميكوشيد كه آنرا مهار كند.

هندوستان به فكرى منظم و آشنا با تشكيلات اجتماعى و مشكلات زمان و به رهبرى واقع بين نيازمند بود، ارزشهاى غير محدودى كه جز بر اساس خيالات و روياها قرار ندارد و از جهان واقعيت مايه نمى‏گيرد، آنرا به كار نمى‏آمد. نهضت و جنبش ملى هند، در حاليكه رهبر و راهنماى آن پيش از آنكه يك مرد سياسى و طراح باشد و بتواند بر طبق شرائط گوناگون تغيير وضع دهد و روشهائى متناسب با نيازمنديها و موافق با روح رمان پديد آورد، مردى از قديسين و فرشتگان است، هرگز عملى و ممكن نبود .