 |
|
تعليم و تربيت در اسلام متفكر شهيد استاد مرتضي مطهري - ۱۷ -
تفكر شرط اساسى تسلط بر سرنوشت خود و بر جامعه
ارادت در باب معاشرت ، آن چيزى كه اثرش فوق العاده است ، پيدا شدن حالت ارادت است . مساءله ارادت و شيفتگى به يك شخص معين ، بالاترين و بزرگترين عامل است در تغيير دادن انسان ، و اين اگر بجا بيفتد فوق العاده انسان را خوب مى كند، و اگر نابجا بيفتد، آتشى است كه آدمى را آتش مى زند. ارادت از مقوله محبت و شيفتگى است . اگر انسان ، فردى را ايده آل و انسان كامل تلقى بكند و بعد شيفته اخلاق و روحيات او بشود، فوق العاده تحت تاءثير او قرار مى گيرد و فوق العاده عوض مى شود. اين است كه عرفا و متصوفه به مساءله ارادت پيدا كردن به يك شيخ و مرشد فوق العاده اهميت مى دهند. حالا من به حرف آنها كار ندارم . اساسا اين كه ما در اسلام راجع به محبت اوليا((توصيه هايى ))داريم و مثلا مى گوئيم حب امير المومنيين چنين و چنان است براى چيست ؟ آيا اين شرك نيست ؟ اگر اين مساءله اى كه عرض مى كنم مطرح نباشد شرك است . امير المومنين عالى ترين انسانها، ولى ما ماءموريم خدا را پرستش كنيم و همه پيغمبران وسيله هستند براى رساندن انسان به خدا. بسيار خوب ، على انسان كامل ، ما چرا نسبت به او محبت داشته باشيم ؟! نه ، محبت پيغمبر و محبت امير المومنين و محبت هر كاملى بزرگترين عامل اصلاح و تربيت انسان است . فلسفه محبت اولياء اين است . محبت اولياء در زيارت امين الله زيارت امين الله را آقايان حتما خوانده اند. در ميان زياراتى كه ما براى ائمه داريم ، شايد و بعيد هم نيست معتبرترين زيارات باشد، هم از نظر سند (يعنى به اصطلاح خيلى پدر و مادر دار است و سند قطعى دارد كه به ائمه مى رسد و چيزى نيست كه مثلا بگويد در يك كتابى نوشته شده ) و هم از نظر مضمون ، كه از اين نظر هم جزء عاليترين زيارات است و شايد عالى ترين زيارات باشد. زيارت كوتاهى است . در كتاب مفاتيح و غيره جزء زيارات اميرالمومنين نقل شده و جزء زيارات مطلقه است ، يعنى زيارت مخصوصه نيست كه مربوط به يك روز معين يا ايام خاص باشد، در هر وقت مى شود امير المومنين را با آن زيارت كرد، و از مختصات امير المومنين هم نيست ، هر امامى را با اين زيارت مى توان زيارت كرد، با اين تفاوت كه آن يك كلمه "السلام عليك يا امير المومنين "در زيارت غير امير المومنين بر داشته شود ((و به جاى آن ، عبارت مناسب گذاشته مى شود.)) بعد از آن چند جمله مختصر كه سلام و اظهار ارادت به امام ، و شهادت به اين است كه من شهادت مى دهم كه تو در راه خدا آن جهادى را كه شايسته و لازم بوده انجام دادى و خلاصه من گواهى مى دهم كه تو وظيفه خودت را آنچنان كه بايد انجام دادى ، سيزده جمله دارد كه اين سيزده جمله دعاست ، يعنى بعد از اينكه امام را زيارت مى كنيم ، در حضور و در مشهد امام از خداى متعال اين چيزها را مى خواهيم . شاهد من ، دو جمله آن است . مى خوانيم : فاجعل نفسى مطمئنه بقدرك ، راضيه بقضاءك ، مولعه بذكرك و دعائك ، محبه لصفوه اوليائك محبوبه فى ارضك و سمائك ، صابره على نزول بلاءك ، شاكره لفواضل نعمائك ، ذاكره لسوابغ آلائك ، مشتاقه الى فرحه لقائك ، متزوده التقوى ليوم جزائك ، مستنه بسنن اوليائك ، مفارقه لاخلاق اعدائك ، مشغوله عن الدنيا بحمدك وثنائك . جزء اين سيزده جمله ، اين دو جمله است راجع به محبت : خدايا من مى خواهم هم محب باشم هم محبوب ، هم دوست بدارم ، هم مرا دوست بدارند. اما كى را دوست بدارم ؟ محبه لصفوه اولياءك . دوستار آن برگزيدگان از اولياى تو باشم ، خلص اولياى تو. محبت خلص اولياء است كه مثل مغناطيس ، انسان را مى كشد. اين غير از مساءله تفكر و محاسبه النفس است . اينها يك كارهاى فكرى است و البته لازم هم هست ((اما تاثير محبت اولياء به مراتب بيشتراست )). در اين كتاب "جاذبه و دافعه على (ع )"كه من دراين زمينه آنجا زياد بحث كرده ام ، اين تشبيه را ذكر نموده ام ((كه تفاوت اين دو روش است ))مثل اين است كه ما مقدارى براده آهن داشته باشيم كه مثلا با خاك قاطى باشد، يك وقت هست كه مى خواهيم اين ذرات را يك يك با دست خودمان از ميان خاك جمع بكنيم ، و يك وقت هست كه يك مغناطيس قوى به دست مى گيريم ، آن را مى چرخانيم ، همه را به سوى خودش مى كشد. اگر انسان بخواهد فقط با تكيه به تفكر و تذكر و محاسبه النفس و مراقبه و غيره ، اخلاق سوء را يك يك با سر انگشت فكر و حساب از خود بزدايد و خود را اصلاح نمايد، البته عملى است ، اما مثل همان است كه انسان بخواهد براده هاى آهن را يك يك جمع كند. ولى اگر انسان اين توفيق را پيدا بكند كه كاملى پيدا بشود و او شيفته آن كامل گردد مى بيند كارى كه او در ظرف چند سال انجام مى داد، اين در ظرف يك روز انجام مى دهد. محبه لصفه اولياءك . دوستدار خلص اولياء تو باشم (صفوه همان برگزيده است ) دوستدار برگزيدگان از اولياء تو باشم محبوبه فى ارضك و سمائك خودم نيز، هم در زمين محبوب باشم و هم در آسمان . در زمين محبوب باشم ((به اينكه ))مردم مرا دوست داشته باشند. روش ملامتيان اين از قدس و تقوا نيست كه من جورى باشم كه مردم مرا دشمن داشته باشند. روش ملامتيان از متصوفه چنين بود. يك فرقه از فرق متصوفه به نام ملاميه يا ملامتيان معروفند. راهى كه اينها براى جهاد با نفس به خيال خودشان انتخاب كرده بودند اين بود كه كارى بكنند كه مردم از اينها تنفر داشته باشند و به اينها ظن بد ببرند. مثلا شخص شراب نمى خورد ولى تظاهر به شرابخورى مى كرد، شيشه شراب را با خودش مى برد اين طرف و آن طرف ، و در خانه شيشه شراب مى گذاشت ولى شراب نمى خورد كه مردم بگويند او شرابخوار است . يا نماز مى خواند ولى نماز را هميشه جورى مى خواند كه احدى نفهمد. تا مردم بگويند او نماز نمى خواند. داستان اديب نيشابورى در مشهد يك كسى بود به نام اديب نيشابورى . بعد از او كس ديگرى به نام اديب ثانى بود كه الان هم هست . اين دومى را من خيلى ديده ام و واقعا هم آدم خوبى است ، يعنى خيلى خوبيها دارد و مرد با ايمانى است . ولى اين دو نفر، هم آن اديب و هم اين اديب ، كوششى داشتند بر ضد رياكاران ، يعنى اعمالى بر ضد رياكاران انجام مى دادند. رياكاران تظاهر مى كنند به عبادت ، و عبادت نمى كنند، اينها به عكس ، تظاهر مى كردند به اينكه ما عبادت نمى كنيم ولى در سرّ السّر عبادت مى كردند. مثلا هيچوقت كسى اينها را نديده بود كه بروند زيارت حضرت رضا، ولى گاهى ديده شده بود كه اينها رفته اند به زيارت . البته اين يك مقدارى هم عكس العمل رياكارى رياكاران است . شعرايى مثل حافظ نيز كه در قسمتى از تعبيرات خود دم از رندى و قلاشى مى زنند، يعنى همان تظاهر كردن بر ضد آنچه كه رياكاران تظاهر مى كنند. اينها هم روششان يك چنين روشى است . ولى اين هم تظاهر است . يك كسى كه از شاگردان مرحوم اديب اول بود و خودش هم مرد اديبى بود و بعد، از معلمين بزرگ وزارت معارف آن وقت شد و مرد فاضلى بود مى گفت كه من يك خدمتى در آستانه داشتم و شاگرد اديب هم بودم ، و شاگردى بودم كه غالبا نزد او بودم و حتى كارهايش را انجام مى دادم ، چاى برايش درست مى كردم ، سيگارهايش را به اصطلاح برايش مى پيچيدم و از اين كارها. يك وقتى هنگام سحر آمده بودم در صحن و مشغول جاروب زدن بودم . يك وقت ديدم استاد عبايش را به سرش كشيده كه هيچ كس او را نشناسد. از در صحن كه آمد من متوجهش شدم . از هيكل و راه رفتنش ، در آن تاريكى فهميدم كه اين استاد است . تعجب كردم كه آخر اين وقت شب كجا مى خواهد برود؟! به عجله هم مى رفت در حالى كه عصايش را نيز به دست گرفته بود. او به اصطلاح خراسانى ها خيلى غراب راه مى رفت ، ولى آن شب عصايش را برداشته بود و تند راه مى رفت . يك وقت ديدم آمد در صحن كهنه ، مقابل پنجره كه رسيد همانجا به حالت سجده افتاد روى زمين . يك مدتى در حالت سجده بود، بعد دو مرتبه عصايش را برداشت ، عبايش را به كله اش كشيد كه هيچ كس صورتش را نديد، و رفت ، اينها هم يك جور آدمهايى بودند. آبروى انسان محترم است اينها با موازين اسلامى وفق نمى دهد. چرا انسان اينجور باشد؟! در حديث است كه هر كسى اختيار هر چيزش را داشته باشد، اختيار آبرويش را ندارد. كسى حق ندارد كه آبروى خودش را جلوى مردم بريزد، بگويد مال خودم است ، من دلم مى خواهد آبرويم را بريزم ، به شما چه كار؟! مخصوصا حيثيت و آبروى مذهبى . اساسا هر مسلمانى يك سرمايه اى است براى اسلام اگر آقاى زيد يك مسلمان واقعى است ، بگذار جامعه بفهمد و او را بشناسد، البته محضا لله نه براى ريا. محضا لله تظاهر بكند به مسلمانى خودش ، يعنى به آنچه كه واقعا معتقد است و عمل مى كند، متظاهر هم باشد تا جامعه بفهمد كه چنين فردى از خودش دارد. اين معنى ندارد كه مسلمانها، مسلمان باشند ولى جامعه نشناسد كه اينها مسلمانند و به عنوان يك مسلمان به آنها ارادت نداشته باشد. بعد بچه ها كه مى آيند، چشمشان را باز مى كنند و به ظاهر قضاوت مى كنند، مى گويند آقا اين حرفها دروغ است ، مسلمانى وجود ندارد. نه ، محبوبه فى ارضك وسمائك . كارى بكن كه در زمين يعنى پيش خلق تو و در آسمان محبوب باشم ، هر دو جا، (اگر انسان در زمين محبوب باشد و در آسمان ملعون ، كه ديگر خيلى بد مى شود. مى شود يك آدم رياكار و متظاهر)، با حقيقت باشم كه تو مرا دوست داشته باشى ، و حقيقت داشتن من را مردم هم بشناسند كه مردم نيز مرا دوست داشته باشند. عامل ديگر اصلاح و تربيت ، جهاد است ، و به طور كلى شدائد و مشقات ، اعم از شدائد و مشقاتى كه بدون اختيار و انتخاب انسان به سراغ انسان مى آيد كه جنبه اختيارى اش مربوط مى شود به عكس العملى كه انسان در مقابل آن شدائد ايجاد مى كند، و بالاتر از اين ، شدائدى كه خود شدائد را هم انسان انتخاب مى كند. انسان يك موجود عجيبى است . اشتباه است اگر ما خيال بكنيم فقط يك عامل در دنيا وجود دارد كه انسان را اصلاح مى كند. انسان ، قسمتهاى مختلفى دارد كه هر قسمتش يك عامل اصلاح دارد. مثلا همين محبت اولياى خدا خيلى عامل عجيبى است ولى آيا محبت اولياى خدا مى تواند جانشين همه عاملهاى ديگر بشود؟ يا يك خاميها و يك غنچگى ها در انسان هست كه آن غنچه ها را ديگر اين عامل نمى تواند تبديل به گل بكند و عامل ديگرى مى خواهد. نقش تربيتى ازدواج مثلا چرا در اسلام ازدواج يك امر مقدس و يك عبادت تلقى شده با اينكه از مقوله لذات و شهوات است . يكى از علل آن اين است كه : ازدواج اولين قدمى است كه انسان از خودپرستى و خوددوستى به سوى غير دوستى بردارد. تا قبل از ازدواج ، فقط يك "من "وجود داشت و همه چيز براى "من "بود. اولين مرحله اى كه اين حصار شكسته مى شود، يعنى يك موجود ديگرى هم در كنار اين " من " قرار مى گيرد و براى او معنى پيدا مى كند، كار مى كند، زحمت مى كشد، خدمت مى كند نه براى "من "بلكه براى او، در ازدواج است .(182) بعد كه داراى فرزندان مى شود، ديگر "او "اوها مى شود، و گاهى آنچنان "او" ها مى شود كه كم كم اين "من " بيچاره فراموش مى شود و همه اش مى شود "او "و "او "ها و اينها قدمهاى اولى است كه انسان از حالت منى و خودخواهى خارج مى شود و به سوى غير دوستى مى رود و" او"هم مورد توجهش قرار مى گيرد. تجربه هاى خيلى قطعى نشان داده است (183) كه افراد پاك مجرد كه براى اينكه بيشتر به اصلاح نفس خودشان برسند، به اين عنوان و به اين بهانه ، ازدواج نكرده اند و يك عمر مجاهده نفس كرده اند، اولا اغلبشان در آخر عمر پشيمان شده اند و به ديگران گفته اند ما اين كار را كرديم ، شما نكنيد، و ثانيا با اين كه واقعا ملاّ بودند: در فقه و اصول مجتهد بودند، (اغلب اينها حكيم و فيلسوف هستند) حكيم و فيلسوف بودند، عارف بودند تا آخر عمر و مثلا در هشتاد سالگى باز يك روحيه بچگى و جوانى و يك خاميهايى در اينها وجود داشته است . مثلا يك حالت سبكى خاصى كه گاهى يك جوان دارد، مى بينى همان حالت در اين آدم هشتاد ساله هست . و اين نشان مى دهد كه يك پختگى هست كه اين پختگى جزء در پرتوى ازدواج و تشكيل خانواده پيدا نمى شود، در مدرسه پيدا نمى شود، در جهاد نفس پيدا نمى شود، با نماز شب پيدا نمى شود، با ارادت به نيكان هم پيدا نمى شود. اين را فقط از همين جا بايد به دست آورد. ولهذا هيچوقت نمى شود كه يك كشيش ، يك كاردينال به صورت يك انسان كامل در بيايد، اگر واقعا در كاردينالى خودش صادق باشد. من نمى دانم آن دو پيغمبرى كه قرآن آنها را "حصور " مى نامد، نقص عضوى و جنسى داشته اند يا ((علت ديگرى در كار بوده است )). عده اى صريحا مى گويند حضرت عيسى در خيلى جنبه ها از خيلى پيغمبران برتر و بالاتر بوده ، در عين حال اين نقصى است براى او و براى حضرت يحيى ). يعنى عيسى با پيغمبرى كه مزاياى او را داشته و اين را نداشته فرق مى كند. آن پيغمبر از او كاملتر بوده است . عامل تشكيل خانواده كه خود يك عامل اخلاقى است و اين ، يكى از علل تقدس ازدواج در اسلام است عاملى است كه جانشين نمى پذيرد. جهاد، عامل اصلاح و تربيت جهاد هم خودش يك عاملى است كه جانشين نمى پذيرد. يعنى امكان ندارد كه يك مومن مسلمان جهاد رفته و يك مومن مسلمان جهاد نديده ، از نظر روحيه يك جور باشند. انسان در شرايطى قرار بگيرد (ما كه قرار نگرفته ايم و نمى دانيم اگر در آن شرايط قرار بگيريم چه از آب در مى آيد ) كه با كسى رو بروست و او به روى وى اسلحه كشيده ، در لحظه اى بايد تصميم بگيرد، شور ايمانيش چنان ثابت و پا برجا باشد كه در آن لحظه مرگ ، خودش را به خاطر دين و ايمانش در كام اژدهاى مرگ بيندازد. كارى كه از اين عامل ساخته است ، از عاملهاى ديگر ساخته نيست . حديثى از پيغمبر اكرم در اين زمينه هست در سنن ابى داوود كه واقعا اعجاز است . مى فرمايد: من لم يغز و لم يحدث نفسه بغزو مات على شعبه من النفاق (184) مسلمانى كه غزو نكرده باشد (غزو همان جهاد است ) يا لااقل در دلش حديث نفس غزو نداشته باشد، اگر بميرد، در يك شعبه اى از نفاق مرده است ، يعنى خالى از يك نوع نفاق نيست . البته اين از آن نفاقهاى غير مستشعر است كه خود آدم هم نمى داند منافق است ولى واقعا منافق است . داستان مرد زاهد و جهاد مولوى داستانى آورده در مثنوى : خيلى داستان شيرينى است و خيلى عالى نقل مى كند(185) مى گويد مرد زاهدى بود كه خيلى مقيد و متعبد و متشرع بود و همه عبادتها اعم از واجبات و متسحبات را انجام مى داد. يك وقت به فكر افتاد كه ما تمام عبادتها را انجام داده ايم ولى يك عبادت را كه جهاد در راه خداست انجام نداده ايم ، فردا مى ميريم ، ثواب اين را هم برده باشيم . به سربازى گفت : ما از ثواب جهاد محروم مانده ايم ، آيا ممكن است اگر جهادى پيش آمد ما را هم خبر كنى كه مى خواهيم براى ثوابش شركت كنيم . گفت : چه مانعى دارد. آن سرباز روزى آمد او را خبر كرد كه آماده باش كه مثلا پس فردا عازم هستيم ، گفته اند كفار حمله كرده اند، سرزمين مسلمين را اشغال نموده اند، زنهاى مسلمين را اسير كرده و مردهاشان را كشته اند، زود حركت كن . عابد هم اسلحه پوشيد و اسبش را سوار شد و شمشيرش را برداشت و همراه اينها راه افتاد. روزى در يك جا كه پايين آمده و خيمه زده و نشسته بودند، يكمرتبه صلاى عمومى زدند كه : دشمن رسيد، و دستور اكيد و شديد كه حركت كنيد. سربازهاى آزموده مثل برق اسلحه شان را پوشيدند و يك دقيقه هم طول نكشيد كه پريدند روى اسبها و ديوانه وار تاختند. اين زاهدى كه وضويش نيم ساعت طول مى كشيد و غسلش يك ساعت ، تا به خودش جنبيد و رفت كه اسلحه و شمشير و چكمه ها و اسبش را پيدا كند، و خلاصه تا وقتى كه آماده شد، آنها رفتند و جنگيدند و يك عده كشته شدند، عده اى را كشتند و يك عده را هم اسير گرفتند و آمدند. اين بيجاره خيلى غصه خورد كه عجب كارى شد! باز ما از ثواب جهاد محروم مانديم ! اين كه خيلى بد شد! پس ما كه توفيق پيدا نكرديم جهاد بكنيم . يك آدم گردن كلفتى را به او نشان دادند از اسرائى كه گرفته بودند، و كتش را محكم بسته بودند. گفتند اينرا مى بينى ؟ اين آنقدر جنايت كرده ، آنقدر از مسلمانها كشته ، آنقدر بى گناه كشته كه ((حد ندارد)). اين را ما اسير كرده ايم و جزء كشتن راه ديگرى ندارد. حالا ما اين را مى دهيم به تو، تو برو براى ثوابش اين را ببر يك كنارى و گردنش را ببر كه تو هم شركت كرده باشى . او را تحويل وى دادند، شمشيرى هم به او دادند و وى رفت كه گردن او را بزند و بيايد. مدتى طول كشيد، ديدند از زاهد خبرى نشد. گفتند: يك گردن زدن كه اينقدر طول نمى كشد! برويم ببينيم چرا نيامد. رفتند، ديدند زاهد بى هوش افتاده و اين مردك هم با دستهاى بسته ، خودش راانداخته روى او و دارد شاهرگش را مى جود و عن قريب است كه آن را قطع كند. مردك راانداختند آن طرف و كشتند و زاهد را آوردند داخل خيمه و به هوش آوردند. گفتند چرا اين طور شد؟ گفت والله من كه نفهميدم ، من همين قدر رفتم ، تا گفتم اى ملعون ! تو اينقدر مسلمانها را براى چه كشتى ؟ يك فريادى كرد، و ديگر چيزى نفهميدم . آدمى كه ميدان جنگ را نديده باشد، همه عبادتهاى دنيا را هم كرده باشد، با يك "پخ "بى هوش مى شود و مى افتد. اين است معناى اينكه : من لم يغز و لم يحدث نفسه بغزو مات على شعبه من النفاق . پيغمبر غزو را عامل اصلاح اخلاق و اصلاح نفس خوانده : و غير از اين باشد مى گويد يك شعبه اى از نفاق در روح انسان وجود دارد. وصلى الله على محمد و آله الطاهرين .
|
