نيكى به كافر
در قرآن كريم مى بينيم كه به محبت و به احسان و نيكى نسبت به همه مردم حتى نسبت به كفار توصيه شده است ، اما در حدودى كه اين محبت كردن و اين نيكى كردن اثر نيك ببخشد. آنجا كه نيكى كردن اثر نيك نبخشد، آن ، نيكى نيست بلكه بدى است به صورت نيكى .
مثلا در آيه مباركه اى كه در سوره ممتحنه ⁽¹⁵⁸⁾ است مى فرمايد:
لا ينهيكم الله عن الذين لهم لم يقاتلوكم فى الدين ولم يخرجوكم من دياركم ان تبروهم وتقسطوا اليهم ان الله يحب المقسطين . انما ينهيكم الله عن الذين قاتلوكم فى الدين واخرجوكم من ديار كم .
يعنى خدا شما را نهى نمى كند (اول مى گويد نهى نمى كند، بعد امر هم مى كند) كه نسبت به كافرانى كه به خاطر دين با شما نجنگيده اند، با شما در حال نبرد آن هم به خاطر دين نيستند، آنها كه شما را از خانه هايتان بيرون نكرده اند كه در آن وقت مصداقش قريش بودند كه هم به خاطر دين با مسلمين مى جنگيدند و هم مسلمين را از خانه هايشان خارج كردند (آرى ، خدا شما را نهى نمى كند كه نسبت به اين كافران نيكى كنيد). يعنى اگر ما مى گوئيم به كافران نيكى نكنيد، آنها را مى گوئيم . نيكى كردن به آنها عين بدى كردن به خود شماست ، تقويت بنيه دشمن است كه طبعا عليه شما به كار مى رود.
بعد مى فرمايد: ان الله يحب المقسطين . خدا كسانى را كه خوبى بكنند و به قسط و عدالت رفتار نمايند دوست مى دارد. يعنى اين كار را بكنيد. ((انماينهيكم الله عن الذين قاتلوكم فى الدين واخرجوكم من دياركم )) (خدا شما را نهى مى كند از نيكى كردن نسبت به كافرانى كه به خاطر دين با شما جنگيده اند و شما را از خانه هايتان بيرون كرده اند).
رفتار عادلانه با كافر
به علاوه ، راجع به عدل و به عدالت رفتار كردن و حق واقعى هر فردى را به او دادن ، حتى نسبت به همين كافرانى كه با شما مى جنگند و شما را (از خانه هايتان ) بيرون كردند نيز مى گويد از عدل خارج نشويد. آن ، مساءله احسان بود. فرمود: به اينها احسان نكنيد. اما مساءله عدل چطور؟ مساءله اينكه مى خواهيم حق آنها را به ايشان بدهيم . آيا مى توانيم به آنها ظلم كنيم ؟ مى گويد: نه . در اوايل سوره مباركه مائده است :
و لا يجرمنكم شنان قوم على ان لا تعدلوا، اعدلوا هو اقرب للتقوى .
هرگز كينه و دشمنى يك قومى شما را وادار نكند كه بر آنها ظلم و ستم بكنيد، يعنى آنچه را كه مستحق آن نيستند به آنها برسانيد، با آنها هم به عدالت رفتار كنيد كه عدالت ، به تقوا نزديكتر است : اعدلوا هو اقرب للتقوى .
در آيات ديگر قرآن نيز هست كه با كافر جنگيدن هم يك حدى دارد، يعنى جايى مى رسد كه اگر بيش از آن جلو بروند، به تعبير خود قرآن ، اعتداء و تجاوز از حد است ، كه در آيه ديگر مى فرمايد:
قاتلوا فى سبيل الله الذين يقاتلونكم ولا تعتدوا ان الله لا يحب المعتدين .⁽¹⁵⁹⁾
در راه خدا با مردمى كه با شما مى جنگند بجنگيد، ولى از حد تجاوز نكنيد. مثلا آن وقت كه دشمن اسلحه اش را زمين مى گذارد و مى گويد تسليم ، آنگاه كه ديگر تسليم شد و شمشيرش به روى شما كشيده نيست ديگر او را نكشيد. يا مثلا متعرض بچه هايشان نشويد، متعرض ‍ زنهايشان نشويد، معترض پيرمردهايشان نشويد، متعرض آباديشان ، درخت و چشمه هايشان نشويد، همان دستورهايى كه پيغمبر اكرم غالبا وقتى كه مسلمين مى رفتند به جنگ ، به صورت متحد المآل به آنها مى فرمود.
بنابراين وقتى كه پاى عدالت و نقطه مقابل آن ، ظلم در ميان باشد مى گويد در مورد كافران هم از حد تجاوز نكنيد، به آنها ظلم نكنيد، با آنها هم به عدالت رفتار كنيد.
پس عدالت به هر حال بايد رعايت بشود. احسان به كافر را در جايى اجازه مى دهد كه اثر خوب داشته باشد، اما آنجا كه اثر بد مى بخشد يا براى خود او و يا براى مسلمين مسلم اجازه نمى دهد. مثلا مى گويند اسلحه به كافر نفروشيد.⁽¹⁶⁰⁾ ولى ذكر مى كنند كه اين در صورتى است كه شما بدانيد يا احتمال بدهيد كه اگر اين اسلحه را به او بفروشيد، او را تقويت كرده ايد و با همين اسلحه فردا مى آيد به جنگ شما و شما را از بين مى برد. پس اين در واقع تقويت غير مستقيم دشمن عليه خودتان است . اين كار را نكنيد. والا فروختن چيزى به كافران كه هيچ اثر نامطلوبى از آن پيدا نمى شود مانعى ندارد.
امام صادق و مرد كافر
حضرت صادق در راه سفر كسى را ديدند در كنار جاده و در زير سايه يا كنار درختى ، كه خودش را به يك وضعى انداخته كه معلوم است كه ناراحت است و حالش حال عادى نيست . به كسى كه همراهشان بود فرمودند برويم اين طرف ، گويا اين مرد گرفتارى دارد. هيچ صدايش هم در نمى آمد كه از كسى استمداد كند. رفتند و مردى را ديدند كه لباسش ‍ شناخته مى شد كه مسلمان نيست و غير مسلمان است . طيلسانى داشت و... (لباسهاى مخصوصى مى پوشيدند كه از آن لباس شناخته مى شدند). معلوم شد كه بيچاره در اين بيابان ، تنها و تشنه و گرسنه گرفتار شده . حضرت فورا دستور دادند ( كه به او آب و غذا بدهند) و خلاصه نجاتش دادند. آن شخصى كه همراه حضرت بود گفت : آخر اين كافر است ، مگر ما به كافر هم مى توانيم محبت كنيم ؟! فرمودند بله ، صرف محبت كه فقط خيرى به اين آدم رسد، اين كه ديگر به جائى ضرر نمى زند. آيا اگر به اين محبت كنيد، به مسلمين دشمنى كرده ايد؟ نه ، در اين گونه موارد بايد هم محبت كرد.
نيكى در مقابل بدى
دو آيه به يادم هست . در يك آيه ، محبتهايى را كه اثر نيك دارد توصيه مى كند. مى فرمايد: ولا تستوى الحسنة ولا السيئة نيكى و بدى (قرينه نشان مى دهد كه يعنى نيكى كردن به مردم و بدى كردن به مردم ) هرگز مانند يكديگر نيست ، يعنى اثر نيكى با اثر بدى يكى نيست . ادفع بالتى هى احسن آن كه به تو بدى مى كند تو به نيكوترين وجهى به او نيكى كن . او به تو بدى كرده ، تو به او نيكى كن . فاذا الذى بينك وبينه عداوة كانه ولى حميم .⁽¹⁶¹⁾ همان كسى كه با تو دشمنى دارد، تو اگر او كه بدى مى كند، بخشايش و عفو داشته باشى و بلكه متقابلا به او نيكى بكنى ، خواهى ديد كه دشمنى او تبديل به دوستى شد.
سعدى مى گويد (مضمون همين آيه است ):