 |
|
مهرتابان علامه سيّد محمّدحسين حسيني طهراني - ۱۴ - ابحاث اخلاقي بسم الله الرّحمن الرّحيم علاّمه: داستاني عجيب در تبريز در زمان طفوليّت ما صورت گرفت: درويشي بود در تبريز كه پيوسته با طبرزين حركت مي‌كرد. مرد لاغراندام، گندم‌گون و چهرۀ جذّابي داشت، بنام بيدار عليّ. و عيالي داشت و از او يك پسر آورده بود كه اسم او را نيز بيدار عليّ گذارده بود. اين درويش پيوسته در مجالس و محافل روضه و خطابه حاضر مي‌شد و دم در رو به مردم مي‌ايستاد و طبرزين خود را بلند نموده و مي‌گفت: بيدارِ عليّ باش! و من خودم كراراً و مراراً در مجالس او را ديده بودم. يك شب چون پاسي از شب گذشته بود، يكي از دوستان بيدار عليّ به منزل وي براي ديدار او آمد. بيدار عليّ در منزل نبود؛ زن از ميهمان پذيرائي كرد و تا موقع خواب، بيدار عليّ نيامد. بنا شد آن ميهمان در آن شب در منزل بماند، تا بالاخره بيدار عليّ خواهد آمد. در همان اطاقي‌كه اين ميهمان بود، در گوشۀ اطاق، پسر بيدار عليّ كه او نيز بيدار عليّ و طفل بود در رختخواب خود خوابيده بود؛ لذا زن طفل را از آنجا برنداشت كه با خود به اطاق ديگر ببرد. ميهمان در همان اطاق در فراش خود خوابيد، و زن در اطاق ديگر خوابيد. و اتّفاقاً در را از روي ميهمان قفل كرد؛ اتّفاقاً آن شب بيدار عليّ هم بمنزل نيامد. ميهمان در نيمۀ شب از خواب برخاست، و خود را بشدّت محصور در بول ديد؛ از جاي خود حركت كرد كه بيايد بيرون و ادرار كند، ديد در بسته است. هر چه در را از پشت كوفت خبري نشد، و هر چه داد و فرياد كرد خبري نشد، و از طرفي خود را بشدّت محصور مي‌بيند؛ بيچاره شد! با خود گفت: اين پسر را در جاي خود مي‌خوابانم، و خودم در رختخواب او مي‌خوابم و ادرار مي‌كنم، كه تا چون صبح شود بگويند: اين ادرار طفل بوده است. آمد و طفل را برداشت و در جاي خودش گذاشت، و به مجرّد آنكه طفل را گذاشت طفل تَغَوُّط كرد و رختخواب او را بكلّي آلوده نمود. ميهمان در رختخواب طفل خوابيد، و شب را تا بصبح نياراميد؛ از خجالت آنكه فردا كه شود و رختخواب مرا آلوده ببينند، بمن چه خواهند گفت؟ و چه آبروئي براي من باقي خواهد ماند؟ و من با چه زباني شرح اين عمل خطا و خيانت‌بار خود را كه منجرّ به خطاي بزرگ‌تر شد بازگو كنم؟ صبح كه زن، در اطاق را گشود تا ميهمان براي قضاء حاجت و وضو بيرون آيد، ميهمان سرخود را پائين انداخته و يكسره از منزل خارج شد؛ بدون هيچگونه خداحافظي. و پيوسته در شهر تبريز مواظب بود كه به بيدار عليّ برخورد نكند، و روياروي او واقع نشود. و بنابراين هر وقت در كوچه و بازار از دور بيدارعليّ را مي‌ديد، بگوشه‌اي مي‌خزيد و يا در كوچه‌اي و دكّاني پنهان مي‌شد، تا درويش بيدارعليّ او را نبيند. اتّفاقاً روزي در بازار مواجه با بيدار عليّ شد، و همينكه خواست مختفي شود بيدار عليّ گفت: گِدا گِدا! من حرفي دارم. (گِدا به اصطلاح ترك‌هاي آذربايجاني به افراد پست، و در مقام ذلّت و فرومايگي مي‌گويند.) در آن شب كه در رختخوابت تغوّط كردي، چرا مثل بچه‌ها تغوّط كردي؟! ميهمان شرمنده گفت: سوگند بخدا كه من تغوّط نكردم. و شرح داستان خيانت خود را مفصّلاً گفت. عالم تكوين بيدار است ، خداوند پيوسته بيدار است تلميذ: اين حكايت بسيار آموزنده است، و شايد مي‌خواهد بفهماند كه هر كس بخواهد گناه خود را بگردن ديگري بيندازد، خداوند او را مبتلا به شرمندگي بيشتري مي‌كند. چون همانطور كه آبرو نزد انسان قيمت دارد، آبروي ديگران نيز محترم و ذيقيمت است؛ و هيچكس نبايد آبروي انسان ديگري را فداي آبروي خود كند. و الغاء گناه از گردن خود و القاء آن بگردن ديگري در عالم تكوين و واقع و متن حقيقت، عملي مذموم و غلط است؛ گر چه نسبت بطفل بوده باشد. و انسان بايد هميشه متوجّه باشد كه نظام تكوين بيدار است، و عمل خطاي انسان را بدون واكنش و عكس‌العمل نخواهد گذاشت؛ إنَّ اللَهَ لَبِالْمِرْصادِ: [221] «حقّاً خداوند در كمينگاه است.» عمل اين ميهمان يك دروغ فعلي بود؛ و همانطور كه دروغ قولي غلط است دروغ فعلي هم غلط است. ابحاث علمي بسم الله الرّحمن الرّحيم تلميذ: علّت چيست كه در قرآن كريم با اينكه وارد است كه ما قرآن را براي تلقّي و فهم همۀ مردم آسان نموده‌ايم: وَ لَقَدْ يَسَّرْنَا الْقُرْءَانَ لِلذِّكْرِ فَهَلْ مِن مُّدَّكِر ؛ [222] بعضي از آيات قرآن در كمال غموض و پيچيدگي، و رسيدن به حقيقت معني و مراد واقعي از آن در كمال صعوبت است. مثلاً آيۀ شريفۀ: يُدَبِّرُ الاَْمْرَ مِنَ السَّمَآءِ إِلَي الارْضِ ثُمَّ يَعْرُجُ إِلَيْهِ فِي يَوْمٍ كَانَ مِقْدَارُهُوٓ أَلْفَ سَنَةٍ مِّمَّا تَعُدُّونَ. [223] رسيدن بحقيقت معنيش مشكل است؛ كه كيفيّت ربط عالم امر با عالم خلق، از نزول و صعود، به يكهزار سال از سالهاي معمولي بيان شده است، چگونه مي‌تواند بوده باشد؟ مگر آنكه مردم يك عبارت ساده تلقّي كنند، و به يك معني سادۀ تحت اللفظيّ اكتفا نمايند؛ يعني يك معني آساني كه همۀ مردم بدون تعمّق در آن بتوانند إدراك كنند. مثلاً الفاظي در قرآن كريم آمده است كه معنيش احتياج به تفسير دارد؛ و بدون تفسير مردم از آن چه مي‌فهمند؟ مثل آيات: وَ النَّـٰزِعَـٰتِ غَرْقًا * وَالنَّـٰشِطَـٰتِ نَشْطًا * وَ السَّـٰبِحَـٰتِ سَبْحًا * فَالسَّـٰبِقَـٰتِ سَبْقًا * فَالْمُدَبِّرَ'تِ أَمْرًا. [224] آيا اين آيات اينگونه است كه جميع مردم معني آنرا مي‌فهمند، يا بايد بپرسند و به تفسير مراجعه كنند كه مراد ملائكۀ خاصّي هستند؟ در روايت وارد شده است كه مراد از فَلَقْ در قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ، [225] صبح است كه شكافته مي‌شود، و يا وجود است كه از عدم بيرون مي‌آيد؛ آنوقت بدون مراجعه به تفسير فَلَق، كجا مي‌توان اين معني را بدست آورد؟ و يا مثلاً در روايت داريم: الْوَيْلُ جُبٌّ فِي جَهَنَّمَ. «وَيْل كه در سورۀ مُطَفِّفين آمده است چاهي است در جهنّم.» اين از باب اسم گذاري است، و مثلاً مكان‌هاي قيامت مانند دنيا داراي اسمائي هستند؟ يا اين از باب تمثيل است؟ سهولت فهم قرآن، و معاني غامضه و مشكلۀ بواطن قرآن علاّمه: بحسب ظاهر، تمام قرآن كريم از حيث معنائي كه در ابتداء به ذهن وارد مي‌شود بسيار ساده القاء شده است كه همه مي‌فهمند، و در دسترس فهم عموم است؛ ليكن مراحل ديگري در ماوراء اين مرحله هست كه رفته رفته، فهم آنها سخت‌تر و مشكلتر مي‌شود؛ آنها معاني باطنيّۀ قرآن هستند. از نقطۀ نظر ظاهر، تمام قرآن ساده و آسان و قابل فهم؛ و از نقطۀ نظر باطن، بحسب اختلاف درجات بطون قرآن، معاني غامض‌تر خواهد بود. هرچه بمعاني عميق‌تري دست يابيم مشكلتر و از افهام عامّه دورتر است: إنَّ لِلْقُرْءَانِ بَطْنًا وَ لِبَطْنِهِ بَطْنًا إلَي سَبْعَةِ أَبْطُنٍ، أَوْ إلَي سَبْعِينَ بَطْنًا. [226] اين بطن‌ها در واقع مراحلي است از معني قرآن، كه هر يك از اين مراحل در باب خودش واجد واقعيّتي است كه مرحلۀ ديگر واجد آن نيست. مراحل مختلف قرآن بدين طريق است؛ نه بدين شكل كه قرآن يك مرحله بيشتر نداشته باشد؛ آن مرحله يا مشكل باشد كه دست كسي به آن نرسد، و يا غير مشكل و بسيار ساده. امّا در سورۀ نازعات، ضمائري كه در آن وارد است وقتي كه ضميمه شد به آيات ديگري، نشان مي‌دهد كه اينها ملائكه هستند. از «مُدَبِّرات أمرًا» استفاده مي‌شود كه مقصود ملائكه هستند؛ خداوند متعال تدبير امور را بدست هر بي‌سر و پائي نمي‌دهد؛ فرشتگان بايد به اين امور رسيدگي كنند، و تحت نظارت و مراقبت و محافظت خود قرار دهند. در سورۀ و در سورۀ والصّآفّات در چند جاي از قرآن كريم خداوند متعال به اين شكل بيان دارد، و در اين بيانات امر بملائكه شده است كه بطرق مختلفي مأموريّت‌هاي خود را انجام دهند. و فَلَق، در آيۀ مباركۀ وارد در سورۀ قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ همان معني شكافتن و شكافته شدن صبح است؛ چون اين معني ابتدائي از فَلَق است كه بذهن مي‌رسد، و بعد از اين، معني وسيع است كه بطور كلّي شكافته شدن هروجودي از عدم مي‌باشد. پس معني فَلَق هم اگر در مرحلۀ اوّل نياز به تفسير داشته باشد؛ يعني تفسيري كه به بيان ساده‌تري معني آيه را روشن‌تر كند، نه تفسيري كه رفع غموض از مشكله نموده و حقيقتي را معرّفي كند. و امّا وَيْل همانطور كه وارد شده است، حقيقت معنيش بدبختي و نكبت و گرفتاري و هلاكت است، و امّا بمعناي چاه از باب تمثيل است؛ يعني براي لفظ بحسب سياق يك معنائي نشان مي‌دهد كه اين معني در واقع تمثيل است، نه تفسير و تمثيل كذائي. * * * در خلقت ملائكه و روح و روح القُدُس تلميذ: مراد از روح در قرآن كريم: تَنَزَّلُ الملائِكة وَ الرُّوحُ فِيهَا بِإِذْنِ رَبِّهِم مِّن كُلِّ أَمْرٍ [227] چيست؟ و مراد از روح القُدُس و روح الامين چيست؟ و آيا روح با روح انسان و أرواح انسان نسبتي دارد يا نه؟ و وزان فرشتگان با روح چيست؟ علاّمه: مراد از روح القدس و روح الامين، جبرئيل است: قُلْ نَزَّلَهُو رُوحُ الْقُدُسِ مِن رَّبِّكَ. [228] نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الامِينُ * عَلَي' قَلْبِكَ. [229] و اما روح ظاهراً خلقتي است بسيار وسيعتر از جبرائيل و غير جبرائيل؛ خلقي است از مخلوقات خدا أفضل از جبرائيل و ميكائيل. در سورۀ نَبَأ وارد است كه: يَوْمَ يَقُومُ الرُّوحُ وَ الملائِكه صَفًّا لَّا يَتَكَلَّمُونَ إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمَـٰنُ وَ قَالَ صَوَابًا. [230] چون جبرائيل مسلّماً از ملائكه است؛ و در اين آيه، روح در مقابل ملائكه قرار گرفته است؛ پس روح غير از ملائكه و جبرائيل است. روح يك مرحله‌ايست از مراحل وجودات عاليه كه خلقتش از ملائكه اشرف و افضل است، و ملائكه هم از آنها استمداد مي‌كنند در اموراتي كه انجام مي‌دهند. دو آيه در قرآن كريم وارد است كه دلالت دارد بر آنكه خداوند براي پيامبران و رسولان خود كه دعوت مي‌كنند مردم را بسوي حقّ، روح را به آنها مي‌فرستد، و ملائكه هم كه نزول مي‌كنند با روح پائين مي‌آيند. 1 ـ يُنَزِّلُ الملائِكه بِالرُّوحِ مِنْ أَمْرِهِ عَلَي' مَن يَشَآءُ مِنْ عِبَادِهِ أَنْ أَنذِرُوٓا أَنـَّهُ و لآ إِلَـٰهَ إِلآ أَنَا فَاتَّقُونِ. [231] 2 ـ يُلْقِي الرُّوحَ مِنْ أَمْرِهِ عَلَي' مَن يَشَآءُ مِنْ عِبَادِهِ لِيُنذِرَ يَوْمَ التَّلَاقِ. [232] جبرائيل در نزولاتش در اموراتي كه انجام مي‌دهد و تدبيري كه در عالم مي‌كند، از او استمداد مي‌نمايد، و كأنَّه او همراه جبرائيل است؛ و به تعبير ما مثل كمك به جبرائيل است. و اين آيۀ دوّم بسيار عجيب است كه مي‌فرمايد: خدا كساني از بندگان خود را كه شايستۀ إنذار و بيم از روز قيامت كه روز تلاقي است مي‌بيند، بر آنها روح را القاء مي‌كند. كه در اينجا با كلمۀ إلقاء آمده است. غرض، روح يك واقعيّتي است و يك موجود اشرف و افضلي است كه چون ملائكه براي انجام امور عالم نازل مي‌شوند، او همراه ملائكه نازل مي‌شود و كمك مي‌دهد آنها را در آن مأموريّت؛ اينست هويّت روح. پس جبرائيل ربطي به روح ندارد، و از افراد و انواع روح نيست؛ و روح نيز فرد ندارد، و خود نوعي است كه منحصر بشخص واحد مي‌باشد. و امّا جبرائيل از ملائكه است؛ و روح يك واقعيّتي است در خلاف فرشتگان. در هر صورت دو دسته هستند: يكدسته روح است كه يك واقعيّتي است، و يكدسته ملائكه هستند؛ آنوقت كيفيّت ملائكه هم جوري است كه از روح استمداد مي‌كنند؛ و بسراغ كارهائي كه مي‌روند، با روح مي‌روند و روح آنها را تأييد مي‌كند: يُنَزِّلُ الملائِكه بِالرُّوحِ مِنْ أَمْرِهِ عَلَي' مَن يَشَآءُ مِنْ عِبَادِهِ. و از اينكه در قرآن روح به لفظ مفرد آورده شده است و ملائكه بصيغۀ جمع، مي‌توان استفاده كرد كه روح داراي مقام جامعيّتي است، و قربش به پروردگار از جبرائيل بيشتر است. و روايت هم وارد شده است كه بالاتر است. در حقيقت خلقت روح و فرشتگان تلميذ: بين روح انسان و آن روح چه مناسبتي است؟ و چرا به روح انسان روح مي‌گويند؟ آيا بواسطۀ ربط و نسبتي است كه با آن روح دارد؟ و آيا ما آن روح را با ارواح انسان بمثابۀ كلّي طبيعي با افرادش نمي‌توانيم بگيريم؟ و آيا در آيۀ شريفۀ: وَ يَسْـئَلُونَكَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّي [233] از آن روح سؤال شده است يا از روح انسان؟ علاّمه: روح همانطور كه ذكر شد خلقتي است اعظم از ملائكه و ربطي به انسان و روح انسان ندارد، و استعمال لفظ روح را بر آن حقيقت و بر نفس‌هاي انسان، از باب اشتراك لفظي است؛ نه اشتراك معنوي. و شايد از اين نقطۀ نظر باشد كه نفس ناطقۀ انسان در اثر سير كمالي خود، در اثر مجاهدات و عبادات بمقامي مي‌رسد كه با آن روح همدست و همداستان مي‌شود. و در آيۀ شريفه از مطلق روح سؤال مي‌كنند، نه از نفس ناطقۀ انسان؛ و چون جواب مي‌رسد كه: الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّي، استفاده مي‌شود كه از عالم امر است، نه مانند انسان كه از عالم خلق است. و در پرسش‌هاي آنها هيچ سخني از روح انسان نيست، و علي الظّاهر از همان روح كه نامش در قرآن آمده است پرسش مي‌كنند؛ و عجيب اينست كه در ذيل آيه مي‌فرمايد: وَ مَآ أُوتِيتُم مِّنَ الْعِلْمِ إِلَّا قَلِيلاً. يعني خلقت روح و فهميدن حقيقت آن، از علوم بشري خارج است، و به آساني به آن نمي‌توان دسترس بود. در اوّلين چيزي كه خدا آفريد (أوَّلُ ما خَلَقَ اللهُ) تلميذ: در لسان شرع همين روح أَوَّلُ مَا خَلَقَ اللَهُ است؛ يعني حجاب أقرب؟ و آيا در فلسفه همان عقل اوّل است؟ علاّمه: در روايات أَوَّلُ مَا خَلَقَ اللَهُ به چند چيز آمده است: أَوَّلُ مَا خَلَقَ اللَهُ نُورُ نَبِيِّكَ يَا جَابرُ [234]، يا أوّل ما خَلَق عقل است يا ماء است يا لوح است و يا قلم. و چنين تصوّر مي‌كنم كه از ميان اين احاديث آنچه از همه قوي‌تر و روشن‌تر است همان أَوَّلُ مَا خَلَقَ اللَهُ نُورُ نَبِيِّكَ يَا جَابرُ است. و در آخر سورۀ الشُّوري (حم‌ٓ * عٓسٓق‌ٓ) است: وَ كَذَ'لِكَ أَوْحَيْنَآ إِلَيْكَ رُوحًا مِّنْ أَمْرِنَا مَا كُنتَ تَدْرِي مَا الْكِتَـٰبُ وَ لَاالْإِيمَـٰنُ وَلَـٰكِن جَعَلْنَـٰهُ نُورًا نَّهْدِي بِهِ مَن نَّشَآءُ مِنْ عِبَادِنَا وَ إِنَّكَ لَتَهْدِي‌ٓ إِلَي' صِرَ'طٍ مُّسْتَقِيمٍ. [235] و از اينجا بدست مي‌آيد كه درايت ايمان و كتاب، بواسطۀ وحي كردن خدا روح را برسول الله بوده است. و اين بواسطۀ اتّصال روح آنحضرت است به همان خلق اعظم كه روح است، و بنابراين، روح رسول الله از آنجا بوجود آمده است؛ و آن أَوَّلُ مَا خَلَقَ اللَهُ است. و در لسان حكمت مي‌توان مراد از عقل اوّل را روح گرفت، امّا مشروط براينكه خواصّش از دستش گرفته نشده باشد؛ يعني بهمان تجرّد و اطلاق باقي باشد، وگرنه عقل اوّل نيست، و هر چه پائين بيايد و تعيّن بيشتري پيدا كند عقول ديگر خواهد بود؛ و هر چه پائين‌تر بيايد سعه و اطلاقش را بيشتر از دست مي‌دهد. در مرتبۀ قوس صعود، روح رسول الله صلّي الله عليه و آله و سلّم رسيده است به همان جائي كه از آنجا آمده است و نازل شده است؛ و همان روح است. چون أوَّلُ ما خَلَق، نور رسول الله است كه همان روح است. بعداً در قوس نزول، عوالم را طيّ نموده و به عالم طبع و مادّه رسيد؛ و بعداً بواسطۀ طيّ قوس صعود مي‌رسد به همان جا، و ازل و ابد با يكديگر واحد مي‌شوند. اين روح همينجور سرازير مي‌شود تا مي‌رسد به عالم مادّه، به مادّۀ جزئيّه و بعد كم‌كم شروع مي‌كند به حركت جوهري و پيشرفت مي‌كند بسوي كمال خود، تا رفته رفته برسد به همان معنائي كه مي‌فرمايد: أَوَّلُ مَا خَلَقَ اللَهُ نُورُ نَبِيِّكَ يَا جَابرُ، و چيز تازه‌اي بوجود نيامده است؛ همان همانست كه هست، فقط يك نزول و صعودي پيدا شده است. و در اينصورت رسيدگي به اوضاع عالم از يك جهت، و رسيدگي و تدبير ملائكه از جهت ديگر، و دخالت روح از جهت سوّم بسيار عجيب است؛ زيرا كه اينكارها تضادّ ندارند. و عملكرد آنها در پيدايش حوادث در عالم طبع خيلي محيِّر و بُهت‌انگيز است. در يك امر جزئي چقدر از ملائكه بايد بكار اشتغال داشته باشند؛ يكدانه اَتُم مثلاً ميخواهند بسازند در بدن انسان يا جائي ديگر، اگر يك ملَك داشته باشد، شما حساب كنيد در بدن انسان چند دانه اتم است، بتعداد آنها ملائكه هستند؛ آنوقت چه قيامتي است؟ ملائكه نيز مختلف هستند، ملائكۀ اعطاي قدرت، ملائكۀ اعطاي علم و غيرها. يكدسته هستند كه در واقع نگهبان و نگهدارنده‌اند، يكدسته هستند از براي بلايا و مِحَن كه مي‌خواهد وارد شود، منع مي‌كنند و نمي‌گذارند به انسان لطمه‌اي وارد شود. و همچنين براي هر امري دستجات مختلفي از ملائكه هستند، و چون اين جهات مختلف در انسان هست لذا براي هر امر فرشتگان بسياري موجود است. و از بدن يك انسان بگذريم، حساب نسبت به جميع بدن‌هاي انسان‌ها را بكنيم چقدر مي‌شود؟ حساب حيوانات و نباتات و جمادات؛ پناه بر خدا اين چه عالمي است! تلميذ: آيا بين چهار ملك مقرّب معروف: جبْرائيل، ميكائيل، إسرافيل و عزرائيل جامعي وجود دارد؟ يعني يك رئيسي كه به اينها الهام كند، و اينها هر كدام در تحت اوامر او باشند؛ غير از روح؟ علاّمه: ظاهراً بين چهار ملك معروف جامع و رئيسي نيست؛ مقدار مختصري از جبرائيل نقل شده است، چون نسبت به جبرائيل در سورۀ عَمَّ ظاهراً يك بياني هست. [236] ولي باز مسألۀ جامع نيست و آنجوري نمي‌شود گفت؛ كيفيّت إحاطۀ جبرائيل بر فرشتگان مأمور به امر او به عنوان جامع و افراد نيست. (خدا راهنمائي كند؛ از ما چيزي بر نمي‌آيد؛ اين اوضاع اين احوال؛ اين بالا، اين پائين؛ اين صعود، اين نزول؛ آدم بكدام دست بزند؟ عقل در كدام كار بكند؟ أصلاً كارش چه نحو باشد؟ نمي‌دانم والله.) كيفيّت تأثير دعا و عمل ملائكه در استجابت دعا تلميذ: بعضي از اوقات انسان دعائي مي‌كند، و آن دعا مستجاب مي‌شود؛ مثلاً دعا مي‌كند كه اين باغ سرسبز شود، يا اين چاه آب در آورد، و يا اين مريض شفا يابد؛ و امثال اين دعاها. و بواسطۀ اين دعا چندين هزار ملائكه مأمور تنظيم و پيدايش و استجابت آن دعا مي‌شوند، و بالاخره آن امر را در خارج به اذن پروردگار متحقّق مي‌كنند. يعني تمام اينكارها زير نظر دستجات مختلفي از فرشتگان است كه آن امر را صورت تحقّق خارجي و عيني مي‌دهند؛ آيا مي‌توان گفت: اين ملائكه مأمور امر انسانند؛ مأمور امر دعا كننده هستند؟ علاّمه: تعبير خوبش اينست كه بگوئيم: مأمور امر انسان نيستند؛ مأمور امر خدا هستند از استجابت دعاهائي كه انسان مي‌كند. تلميذ: بر حسب بياني كه سابقاً فرموديد در كيفيّت پيدايش وحدت در كثرت، و مثال زديد به اللَهُ يَتَوَفَّي الانفُسَ حِينَ مَوْتِهَا و آيۀ يَتَوَفَّیٰكُم مَّلَكُ الْمَوْتِ و آيۀ تَوَفَّتْهُ رُسُلُنَا كه: در عين آنكه عمل، عمل خداست، ملك‌الموت به اذن خدا، و سائر فرشتگان به اذن ملك الموت دست اندركارند؛ آيا مي‌توان به اين نظر وحدت در كثرت، آن فرشتگانيكه در اثر دعاي انسان براي تحقّق آن دست اندركارند، چنين گفت كه آنها مأمور انسان هستند؛ مأمور شخص دعا كننده و متضرّع بخدا؟ علاّمه: بله، اين هم يك تعبير است؛ اگر تمام بشود همينطور است. چون بالاخره لَيْسَ في الدّارِ غَيْرَهُ دَيّارٌ. وقتيكه عالم وجود سربسته و دربسته اختصاص به پروردگار دارد، و هيچ موجودي در عالم ذي أثر نيست مگر به اراده و اذن خدا؛ در اينصورت هر اثري از موجودات مختلف ببينيم، بالاخره مال خداست و از خداست. تلميذ: بعضي از مواقع انبياء و اولياء يك چيزي را در ته دل طلب مي‌كردند، و بدون اينكه بخواهند و دعا كنند و يا بر زبان آرند، ميل دروني و قلبي آنان به آن چيز بوده است؛ و بعداً ديده مي‌شد كه آن امر در خارج خودبخود صورت تحقّق مي‌گيرد و پيدا مي‌شود. يعني مجرّد همان اراده و ميل باطني آنها آن سلسله دستگاه ملائكه را در خارج تحت تسخير مي‌آورد. و در بعضي از اوقات ديده مي‌شد كه ميل باطني حتّي با دعاي خارجي هم اثر نداشت؛ و آنچه مورد نيّت آنان بود، با خصوص آن كيف و كمّ، در خارج واقع نمي‌شد. آيا مي‌توان گفت كه: دعا و خواست آنان در اينصورت معارض با يك دعاي نفس و نفوس ديگري بوده است كه از نقطۀ نظر قوّت نفس و يا جماعت نفوس، نمي‌گذاردند در عالم معني آن خواسته صورت گيرد؟ و اين البتّه در غير انبياء و أولياء بسيار مشاهده شده است كه عملي را مي‌خواسته‌اند كه وقوع يابد و اين معارض مي‌شد با خواست نفس قوي‌تري كه آن مي‌خواست خلاف اين عمل در خارج وقوع بيابد؛ و بنابراين، اين دو درخواست متضادّ، دو سلسله از فرشتگان را براي انجام آن ـ به اذن خدا ـ تحريك و تهييج مي‌كند، تا هر كدام پاك‌تر و قوي‌تر باشد جلو افتاده و بالنّتيجه آن دسته از فرشتگان او، بر عمل فرشتگان ديگري مقدّم آيند و آن عمل مورد نيّت انسان را در خارج متحقّق كنند. علاّمه: آري اينها همه ممكنست؛ و آيه‌اي هم در سورۀ رَعْد داريم كه دلالت بر اين معني دارد. [237] تلميذ: شما سابقاً عشقتان به فلسفه زياد بود بيشتر از حالا؛ و حالا توجّهتان به قرآن كريم بسيار است. و نسبت به ابراز بعضي از حالات شخصي از مكاشفات و واردات قلبيّه، خيلي امساك نمي‌كرديد! ولي حالا ديگر خيلي عجيب و غريب، درها را محكم بسته‌ايد! چه خبر است؟! علاّمه: آري! آن سَبو بشكست و آن پيمانه ريخت. حالا حالت مزاجي و مخصوصاً نسياني كه غلبه كرده است مرا از انجام كارهايم بازداشته؛ ديگر نمي‌توانم كار كنم. توجّه به قرآن مجيد الحمدللّه داريم؛ اگر خداوند بحساب بگذارد! امّا مسألۀ نسيان كلّي عجيبي كه پيدا كرده‌ام بنده را خيلي سخت در فشار مي‌گذارد. از حيث مطالعه و از حيث نوشتن، تقريباً شب و روز بنده مشغول بود، إلاّ ماشَذَّ؛ خيلي خيلي كم؛ و گرنه خوب نوعاً مشغول بوديم، و آدم چيز مي‌نوشت و فكر مي‌كرد و مطالعه مي‌كرد و اينها همه‌شان فعلاً سلب شده است؛ حالت مطالعه و نوشتن را ندارم! تلميذ: خوب اين كمال است ديگر! توغّل در امور كلّي موجب انصراف از جزئيّات مي‌شود، مثل عوالم خَلْسه و جذب همان روح كلّي. علاّمه: بله! اين كمالِه؟ قربان كمالي كه خدا بدهد، ما حرف نداريم؛ امّا اينجور كمال؟ اين نسيان است. و كلام شما همه‌اش حقّ است؛ ولي آنچه من مي‌فهمم مسألۀ نسيان است. و غالباً حالت خواب در چشمهايم پيداست؛ مثل اينكه چشمهايم پر از خواب و پر از خاك است، و در عين حال بخواهم بخوابم، خوابم نمي‌آيد. و پيوسته يك جوري هستم ديگر؛ الْخَيْرُ فيما وَقَعَ. مقطوع من اينست كه اينحال مانند احوال خَلسه نيست؛ يك گرفتگي مخصوص است در حالم، و مخصوصاً حال خواب در چشم. إن شاءالله دعا بايد كرد. خداوند خودش عنايت فرمايد؛ آنچه مائيم از دست ما هيچ چيز بر نمي‌آيد. * * * عالم برزخ براي همه مردم است شخص ثالث: آيا عالم برزخ براي عموم افراد است، يا براي كاملين در ايمان و يا كاملين در كفر؟ و يكي از آياتي را كه به آن استدلال مي‌كنند براي برزخ اين آيه است: وَ لَا تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَهِ أَمْوَ'تَـا بَلْ أَحْيَآءٌ عِندَ رَبِّهِم يُرْزَقُونَ. [238] آيا مي‌توان از اين آيه كه روزي به برزخيان را نسبت به كساني قرار مي‌دهد كه در راه خدا كشته شده‌اند، استفاده كرد كه برزخ براي همه نيست؟ علاّمه: در بعضي از روايات اين معني هست كه برزخ مختصّ كسانيست كه كامل شده‌اند؛ خلاصه به كُمَّلين آنها يا به آنهائي كه به تعبير مخصوص: كسيكه ايمان را كامل كرده و كسيكه كفر را كامل كرده است؛ برزخ مال اين دو دسته است؛ و دستۀ سوّم كساني هستند كه « مَحَضَ الْكُفْرَ مَحْضًا وَ مَحَضَ الإسْلامَ مَحْضًا» نيستند، پس آنها داراي برزخ نيستند؛ و بنابراين روايات، برزخ اختصاص به كُمَّلين از اهل اسلام و از اهل كفر دارد. و در بعضي از روايات ديگر داريم كه برزخ اختصاص به اينها ندارد؛ همه در برزخ شريكند، و همۀ افراد بايد پس از مرگ، عالم برزخ را طيّ كنند و از آنجا ردّ شوند بسوي قيامت. و آيۀ وَ لَا تَحْسَبَنَّ داراي مفهوم نيست كه دلالت كند غير شهداء در راه خدا، در برزخ روزي نمي‌خورند. اوّلاً: تتمّۀ همين آيه مي‌فرمايد: فَرِحِينَ بِمَآ ءَاتَیـٰهُمُ اللَهُ مِن فَضْلِهِ وَ يَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذِينَ لَمْ يَلْحَقُوا بِهِم مِّنْ خَلْفِهِمْ أَلَّا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لَا هُمْ يَحْزَنُونَ. [239] چون اين آيه دلالت دارد بر اينكه آن كسانيكه هنوز به آنها ملحق نشده‌اند نسبت به آنها استبشار دارند؛ و معلوم است كه الَّذِينَ لَمْ يَلْحَقُوا بهِمْ خصوص شهداء نيستند، بلكه اطلاق دارد نسبت بتمام مؤمنيني كه هنوز زنده هستند. عموميّت عالم برزخ براي جملۀ افراد و پيدايش آن فوراً پس از مرگ و ثانياً: دو آيه در قرآن كريم داريم كه دلالت دارد بر آنكه برزخ براي همه است و بمجرّد مردن بدون فاصله، مردم در آن عالم وارد مي‌گردند. اوّل: در سورۀ يس‌ٓ است كه چون دو نفر از انبيائي را كه حضرت عيسي علَي نَبيِّنا و آله و عَليه السَّلام به شهر أنطاكيه براي تبليغ فرستاده بود؛ و آن دو نفر رفتند و تبليغ كردند؛ و جماعت مردم هم قبول نكردند، و در اثر قبول نكردن، مردي از نقطۀ دور دست شهر براي كمك به آن دو نفر رسول آمد؛ وَ جَآءَ مِنْ أَقْصَا الْمَدِينَةِ رَجُلٌ يَسْعَي' قَالَ يَـٰقَوْمِ اتَّبِعُوا الْمُرْسَلِينَ [240] و مردم را پند داد و نصيحت نمود، و بالاخره گفت: إِنِّي‌ٓ ءَامَنتُ بِرَبِّكُمْ فَاسْمَعُونِ،[241] در اينحال جماعت، آن مرد خدا را كشتند؛ در اينجا قرآن مي‌فرمايد: قِيلَ ادْخُلِ الْجَنَّةَ قَالَ يَـٰلَيْتَ قَوْمِي يَعْلَمُونَ * بِمَا غَفَرَ لِي رَبِّي وَ جَعَلَنِي مِنَ الْمُكْرَمِينَ.[242] در اينجا بمجرّد كشته شدن، به او گفته شد كه داخل در بهشت بشود، و او گفت: ايكاش ارحام و اقوام من مي‌دانستند كه چگونه خدا مرا در تحت رعايت و مغفرت و كرامت خود قرار داد. دوّم: در سورۀ نوح است، و نظير همين است كه در اوّل ذكر كرديم؛ ليكن در طرف مقابل؛ آن براي مؤمن بود، و اين براي كفّار و متمرّدين؛ در سورۀ نوح وارد است كه: مِمَّا خطيئاتهم أُغْرِقُوا فَأُدْخِلُوا نَارًا. [243] قوم نوح در اثر معصيت‌ها و فسق و فجوري كه كردند هلاك شدند و غرق شدند، و پس از غرق شدن بدون فاصله داخل در آتش شدند؛ در اينجا مي‌فرمايد: فَأُدْخِلُوا نَارًا يعني بدون مهلت داخل در آتش شدند. از عمده روايات مستفيضه و مشهوره بدست مي‌آيد كه برزخ براي همۀ اقسام كفّار و مسلمين است؛ چه براي اهل كمال از سعادت و شقاوت، و چه براي متوسّطين. بعضي از رواياتي را هم داريم كه مخالف اينهاست، ليكن مورد اعتماد نيست. و مرحوم شيخ مفيد هم قائل بهمين قول شده است كه: لَا يُسْأَلُ فِي‌الْقَبْرِ إلَّا مَنْ مَحَضَ الإيمَانَ مَحْضًا أَوْ مَنْ مَحَضَ الْكُفْرَ مَحْضًا، وَا لاخَرُونَ يُلْهَي عَنْهُمْ. [244] * * * بهشت و دوزخ الآن موجود هستند تلميذ: آيا از آيۀ مباركۀ: وَ سَارِعُوٓا إِلَي' مَغْفِرَةٍ مِّن رَّبِّكُمْ وَ جَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّمَـاوَات وَ الارْضُ أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِينَ. [245] «و مسارعت كنيد بسوي مغفرتي كه از جانب پروردگار شماست، و بسوي بهشتي كه عرض آن به اندازۀ آسمان و زمين است؛ و آن براي متّقيان مهيّا و آماده گرديده است.» از لفظ أُعِدَّتْ (آماده شده است) نمي‌توان استفاده نمود كه بهشت الآن موجود است؟ علاّمه: تا حدّي بی‌دلالت هم نيست. تلميذ: در اينصورت با تجسّم اعمال چگونه سازش دارد؟ چون عمل بايستي انجام شود تا آنكه بهشت و جهنّم را درست كند! علاّمه: آخر يك مطلب ديگر هم هست؛ در قرآن كريم داريم: لَقَدْ كُنتَ فِي غَفْلَةٍ مِّنْ هَـٰذَا فَكَشَفْنَا عَنكَ غِطَآءَكَ فَبَصَرُكَ الْيَوْمَ حَدِيدٌ. [246] اين آيه اثبات مي‌كند كه: همان كه در روز قيامت مشاهده خواهد شد، در دنيا بوده و مشهود هم بوده است؛ نهايت امر، مغفولٌ عنه بوده است. پس بنابراين، آنكه بنام جَنَّت يا بنام جَحيم داريم در دنيا تحقّق داشته و انسان هم آنرا مشاهده مي‌نموده است، وليكن در مشاهده غفلت داشته است. از حقيقت و واقعيّت خارج، غفلت داشته است. و بناءً عليهذا بهشتي در دنيا هست و جهنّمي هم در دنيا هست، غاية الامر مردم از آنها غفلت داشته‌اند، پس آنها ثابت هستند، هم بهشت و هم دوزخ. و در داستان مؤمن آل ياسين گفته شد كه: بمجرّد كشته شدن ببهشت رفت، و قوم نوح بمجرّد غرقاب شدن، در آتش شدند. * * * راجع به تكلّم رُوَيْبِضَة و ظهور دجّال و پيدايش يأجوج و مأجوج تلميذ: راجع بعلائم آخر الزّمان كه وارد است: وَ عِنْدَ ذَلِكَ يَتَكَلَّمُ الرُّوَيْبِضَةُ[247] مقصود از رُوَيبِضه چيست؟ و منظور از دجّال؟ و كيفيّت احوال يَأجوج و مأجوج كه بيان شده است؟ علاّمه: در أشراط السّاعة (يعني علامات قيامت) آمده است كه در آنوقت رويبضه سخن مي‌گويد. ظاهراً منظور از رويبضه كساني هستند كه در جامعه قرب و منزلت ندارند و بحساب نمي‌آيند، آنها تكلّم مي‌كنند؛ كنايه از اينكه امور مردم را در شؤون اجتماعي در دست مي‌گيرند و رياست بر مردم مي‌نمايند. راجع به اصل دَجّال (يعني شخص دروغ زن و دروغ‌پرداز) روايات بسياري وارد است كه قبل از ظهور حضرت مهديّ أرواحنا فداه خروج مي‌كند، و مردم را گمراه مي‌نمايد. و امّا دربارۀ خصوصيّاتش رواياتي وارد است كه قابل اعتماد نيست؛ مثل اينكه دجّال شخصي است كه به الاغي سوار مي‌شود و حركت مي‌كند، و يميناً و يساراً جَنَّت و نار با او حركت مي‌كنند. در روايات أهل تسنّن نيز دجّال آمده است. و تولّد دجّال هم روايت شده، و حتّي روايت است كه برسول الله خبر دادند و حضرت تشريف بردند، يا او آمد. و يك حرفهائي زده شده است كه البتّه قابل اعتماد نيست؛ مثل اينكه مثلاً طول الاغش يك فرسخ است؛ الاغ يك فرسخي؟ و امّا راجع به يأجوج و مأجوج، ظاهراً دو دسته از مردم باشند كه در سدّ كوه قفقاز واقع شده و آن سدّ كه شواهدي دارد كه ذوالقرنَين كشيده است، بين آنها و حملۀ به اين سرزمين‌ها جلوگيري كرده است. و بعضي گويند: دو طائفه از مغول هستند. و قرآن مجيد دربارۀ أصل يأجوج و مأجوج آيه دارد؛ و حتّي دارد كه از هر بلندي، آنها سرازير خواهند شد: حَتَّي'ٓ إِذَا فُتِحَتْ يَأْجُوجُ وَ مَأْجُوجُ وَ هُم مِّن كُلِّ حَدَبٍ يَنسِلُونَ. [248] وليكن در خصوصيّات خلقت آنها رواياتي وارد شده است، مثل اينكه گوش‌هاي آنها به اندازه‌اي بزرگ است كه يكي را فراش مي‌كنند و بر روي آن مي‌خوابند، و گوش ديگر را بعنوان لحاف بروي خود مي‌كشند. اين روايات از عامّه است؛ و معلوم است كه ساختگي است علي الظّاهر و قابل قبول نيست. * * * در اينكه رسول الله، پيامبر براي طائفۀ جنّ هم هستند تلميذ: چگونه پيغمبر طوائف جنّ از انسان است؟ چون اوّلاً: طبق آيات قرآن كريم، پيامبر هر گروه و طائفه و هر سنخ از مخلوقات بايد از سنخ همان طائفه باشد. و بر همين اساس خداوند در قرآن، مشركين را إلزام به پيروي از رسول الله مي‌كند، كه او از بشر است؛ و در جواب مشركين كه مي‌گفتند: چرا خداوند ملائكه را براي رسالت خود بسوي مردم نفرستاده است، قرآن كريم مي‌گويد: وَ لَوْ جَعَلْنَـٰهُ مَلَكًا لَّجَعَلْنَـٰهُ رَجُلاً وَ لَلَبَسْنَا عَلَيْهِم مَّا يَلْبِسُونَ. [249] و ثانياً: آياتي در قرآن كريم صراحت به ايمان جنّ به پيامبر و به قرآن دارد؛ مانند آيۀ 1 و 2، از سورۀ 72: الجنّ: قُلْ أُوحِيَ إِلَيَّ أَنـَّهُ اسْتَمَعَ نَفَرٌ مِّنَ الْجِنِّ فَقَالُوٓا إِنَّا سَمِعْنَا قُرْءَانًا عَجَبًا* يَهْدِي‌ٓ إِلَي الرُّشْدِ فَـَامَنَّا بِهِ وَ لَن نُّشْرِكَ بِرَبِّنَآ أَحَدًا. [250] و مانند آيۀ 13، از همين سوره: وَ أَنـَّا لَمَّا سَمِعْنَا الْهُدَي'ٓ ءَامَنَّا بِهِ فَمَن يُؤْمِن بِرَبِّهِ فَلَا يَخَافُ بَخْسًا وَ لَا رَهَقًا. [251] و مانند آيات 29 تا 32، از سورۀ 46: الاحقاف: وَ إِذْ صَرَفْنَآ إِلَيْكَ نَفَرًا مِّنَ الْجِنِّ يَسْتَمِعُونَ الْقُرْءَانَ فَلَمَّا حَضَرُوهُ قَالُوٓا أَنصِتُوا فَلَمَّا قُضِيَ وَلَّوْا إِلَي' قَوْمِهِم مُّنذِرِينَ * قَالُوا يَـٰقَوْمَنَآ إِنـَّا سَمِعْنَا كِتَـٰبًا أُنزِلَ مِن بَعْدِ مُوسَي' مُصَدِّقًا لِّمَا بَيْنَ يَدَيْهِ يَهْدِي‌ٓ إِلَي الْحَقِّ وَ إِلَي' طَرِيقٍ مُّسْتَقِيمٍ * يَـٰقَوْمَنَآ أَجِيبُوا دَاعِيَ اللَهِ وَ ءَامِنُوا بِهِ يَغْفِرْ لَكُم مِّن ذُنُوبِكُمْ وَ يُجِرْكُم مِّنْ عَذَابٍ أَلِيمٍ * وَ مَن لَّا يُجِبْ دَاعِيَ اللَهِ فَلَيْسَ بِمُعْجِزٍ فِي الارْضِ وَ لَيْسَ لَهُ و مِن دُونِهِ أَوْلِيَآءُ أُولَـٰئِكَ فِي ضَلَـٰلٍ مُّبِينٍ. [252] و از همۀ اينها روشن‌تر آيۀ 33، از سورۀ 55: الرّحمن است: يَـٰمَعْشَرَ الْجِنِّ وَ الْإِنسِ إِنِ اسْتَطَعْتُمْ أَن تَنفُذُوا مِنْ أَقْطَارِ السَّمَـٰوَ'تِ وَ الارْضِ فَانفُذُوا لَا تَنفُذُونَ إِلَّا بِسُلْطَـٰنٍ. [253] چون در اين آيۀ قرآن بصورت خطاب به جنّ و انس، آنها مخاطب قرار گرفته و مورد مؤاخذه و سؤال واقع شده‌اند؛ و اگر رسول الله صلّي الله عليه وآله وسلّم رسول و پيامبر براي طائفۀ جنّ نبودند، صحيح نبود از كلام قرآن مجيد كه بر زبان رسول الله جاري مي‌شود آنان مورد مؤاخذه قرار گيرند. علاّمه: بلي ظاهراً پيامبر جنّ از انس است. و اتّفاقاً از خود طائفۀ جنّ هنگام احضار آنها سؤال شده است از اين موضوع؛ در پاسخ گفته‌اند: ما از اجانين پيغمبري نداريم، بلكه پيغمبر ما حضرت محمّد بن عبدالله صلّي الله عليه و آله و سلّم است. تلميذ: آيا مي‌توان گفت كه: چون انسان و جنّ هر دو موجود مادّي هستند، غاية الامر انسان از خاك است و جنّ از دخان و آتش، و از شدّت لطافت بچشم‌هاي عادي، محسوس نمي‌شود؛ و هر دو از يك سنخ هستند و جنّ از انسان ضعيف‌تر است، لذا هر دو داراي يك حكم هستند؟ علاّمه: براي حلّ اين مسأله غير از اين چيزي نمي‌توان گفت. چون جنّ نحوۀ وجودش طُفيلي انسان است و براي انسان است و بنابراين هر دو داراي پيامبر واحدي هستند، و تكاليف بر حسب قوّت و ضعف انسان و جنّ، براي هريك از دو صنف معيّن و مشخّص گرديده است. و شاهد بر اين مطلب آنكه در آيۀ 130، از سورۀ 6: الانعام وارد است كه: يَـٰمَعْشَرَ الْجِنِّ وَ الْإِنسِ أَلَمْ يَأْتِكُمْ رُسُلٌ مِّنكُمْ يَقُصُّونَ عَلَيْكُمْ ءَايَـٰتِي وَ يُنذِرُونَكُمْ لِقَآءَ يَوْمِكُمْ هَـٰذَا. [254] چون در اين آيه، خطاب به جنّ و انس هر دو است، و به هر دو گفته شده است كه: «مگر آيا رسولاني از جنس خود شما نيامدند؟» و چون دانستيم كه اجانين از خود، پيامبري ندارند و پيغمبر ايشان از انسان است، پس معلوم مي‌شود كه مراد از رُسُلٌ مِّنكُمْ از جنس خاك و يا خصوص آتش نيست، بلكه جنّ و انس هر دو از يك جنس بوده و هر دو از مادّه و طبيعت هستند، و براي هر دو صنف يك پيامبر فرستاده شده است؛ منتهي انسان نسبت به جنّ قوي‌تر، و جنّ نسبت به انسان ضعيف‌تر است. * * *
|
