(56) از سخنان آن حضرت (ع ) براى ياران خويش 
[ در اين خطبه كه با عبارت اما انه سيظهر عليكم بعدى رجل رحب البلعوم مند حق البطن (هان ! كه پس از من بزودى مردى گشاده گلو و شكم برآمده بر شما چيره خواهد شد) شروع مى شود مطالب زير طرح و بررسى شده است ]:
بسيارى از مردم چنين پنداشته اند كه منظور على عليه السلام از آن مرد زياد بن ابيه بوده است و بسيارى ديگر پنداشته اند مقصود او حجاج بوده و گروهى پنداشته اند كه مغيرة بن شعبه را منظور داشته است . به نظر من [ ابن ابى الحديد ]، على (ع ) معاويه را منظور داشته است ، زيرا اوست كه موصوف به پرخورى و شيفتگى به خوراك است . شكم او چندان بزرگ بود كه چون مى نشست روى رانهايش مى افتاد. معاويه در عين حال كه در مورد صله دادن و بخشيدن اموال بخشنده و جواد بوده است در مورد خوراك بخيل بوده است . گويند او با يكى از اعراب صحرانشين كه به هنگام غذا خوردن او حاضر بود و براى معاويه گوسپند بريانى آورده بودند مزاح كرد، و آن اعرابى كه به چگونگى خوردن معاويه و گوسپند بريان خيره مى نگريست ، معاويه به او گفت : گناه اين گوسپند چيست كه به آن چنين نگاه مى كنى ، مگر پدرش تو را شاخ زده است ؟ اعرابى گفت : اين مهربانى تو بر آن به چه سبب است ؟ آيا مادرش ترا شير داده است !
يكى از اعراب نزد معاويه غذا مى خورد و معاويه كه مى ديد او پرخورى مى كند به او گفت : آيا براى تو كاردى بياورم ؟ آن مرد گفت : كارد هر كس ‍ در سر اوست ⁽²³¹⁾ معاويه پرسيد: نامت چيست ؟ گفت : لقيم . گفت : از همان مشتق شده اى ⁽²³²⁾.
معاويه چون خوراك مى خورد بسيار مى خورد و سپس مى گفت سفره را برداريد و جمع كنيد، به خدا سوگند سير نشدم ولى خسته و ملول شدم .
اخبار فراوان رسيده است كه پيامبر (ص ) كسى را سوى معاويه فرستادند و او را فرا خواندند. مشغول غذا خوردن بود نيامد. دوباره فرستادند همچنان مشغول خوردن بود. پيامبر بر او نفرين كرد و فرمود: پروردگارا شكمش ‍ را سير مگردان ⁽²³³⁾
شاعر در اين باره گفته است :
چه بسيار دوستانى براى من هستند كه گويى شكمشان چاه ويل است ، گويا معاويه در احشاء آنان است .
[ ابن ابى الحديد پس از ايراد يك مسئله كلامى درباره اينكه چگونه ممكن است به انجام كارى فرمان داد كه مى دانيم صورت نمى گيرد موضوعات تاريخى زير را بحث كرده است . ]
رواياتى كه درباره دشنام دادن معاويه و دار و دسته او به على (ع ) آمده است
در مورد اين گفتار على عليه السلام كه در اين خطبه فرموده است : آن شخص به شما فرمان مى دهد كه مرا دشنام دهيد و از من بيزارى بجوييد مى گوييم [ ابن ابى الحديد ]: معاويه در شام و عراق و نقاط ديگر به مردم دستور داد على عليه السلام را دشنام دهند و از او بيزارى بجويند، و بر فراز منابر مسلمين در اين باره خطبه خوانده مى شد و اين كار در دوره حكومت بنى اميه و بنى مروان سنت معمول و رايج شد تا هنگامى كه عمر بن عبدالعزيز (رض ) به حكومت رسيد و اين سنت ناپسند را از ميان برداشت . شيخ ما ابوعثمان جاحظ مى گويد: معاويه در آخر خطبه نماز جمعه چنين مى گفت : پروردگارا همانا ابوتراب در دين تو الحاد ورزيد و [ مردم را ] از راه تو بازداشت . بارخدايا او را نفرين كن نفرينى سخت و او را عذاب ده عذابى دردناك ! همين الفاظ را به همه آفاق اسلام نوشت و تا روزگار حكومت عمر بن عبدالعزيز بر همه منابر همين كلمات را مى گفتند.
ابوعثمان جاحظ همچنين مى گويد: هشام بن عبدالملك چون حج گزارد در موسم حج براى مردم سخنرانى كرد. كسى برخاست و گفت : اى اميرالمومنين ! امروز روزى است كه خليفگان در آن لعنت كردن ابوتراب را مستحب مى دانستند. گفت : بس كن كه ما براى اين كار نيامده ايم .
مبرد در كتاب الكامل مى نويسد كه خالد بن عبدالله قسرى هنگامى كه در دوره حكومت هشام ، امير عراق بود على عليه السلام را بر منبر لعن مى كرد و چنين مى گفت : پروردگارا على بن ابى طالب بن عبدالمطلب بن هاشم را كه داماد رسول خدا(ص ) و شوهر دختر اوست و پدر حسن و حسين است لعنت كن و سپس روى به مردم مى كرد و مى گفت : آيا با كنايه لعن كردم ! ⁽²³⁴⁾
جاحظ همچنين نقل مى كند كه گروهى از بنى اميه به معاويه گفتند: اى اميرالمومنين به آنچه مى خواستى رسيدى ، مناسب است از لعنت كردن اين مرد دست بردارى . گفت : نه به خدا سوگند [ دست بر نمى دارم ] تا آنكه كودكان با لعن او پرورش يابند و سالخوردگان فرتوت گردند و هيچ كس ‍ فضيلتى از او نقل نكند.
جاحظ همچنين مى گويد: عبدالملك با فضل و بردبارى و استوارى و برترى كه داشت ، فضيلت على عليه السلام بر او پوشيده نبود و مى دانست كه لعن كردن او در مجامع عمومى و ضمن خطبه ها و منابر از چيزهايى است كه سستى و منقصت آن به خود او بر مى گردد، زيرا هر دو از نسل عبدمناف بودند و ريشه و اصل آنان يكى است و نژاد آنان از يك اساس است و شرف و فضل على عليه السلام هم به او بر مى گردد و به حساب او هم منظور مى شود ولى به خيال خود مى خواست با اين كار اساس پادشاهى خود را استوار كند و آنچه را پيشينيان او انجام مى دادند تاءكيد كند و اين موضوع را در دلهاى مردم جاى دهد كه براى خاندان هاشم در حكومت بهره يى نيست و سرورشان كه همگى به او پناه مى برند و به فخر او افتخار مى كنند حال و مقدارش اين است . بنابراين كسانى كه نسب خود را به على (ع ) مى رسانند به مراتب از اين حكومت دورترند و براى رسيدن به آن وامانده تر.
مورخان روايت كرده اند كه وليد بن عبدالملك در دوره حكومت خود، على عليه السلام را ياد كرد و گفت : خدايش لعنت كناد او دزد و دزدزاده بوده است و اعراب كلمه الله را غلط تلفظ كرد و آن را مجرور خواند.
مردم از غلط او آن هم در موردى كه هيچكس غلط نمى خواند تعجب كردند و از اينكه على عليه السلام را به دزدى نسبت داد شگفتى آنان بيشتر شد و گفتند: نمى دانيم كداميك از اين دو موضوع شگفت انگيزتر است . وليد اعراب واژه ها را غلط مى خواند.
هنگامى كه مغيرة بن شعبه از جانب معاويه امير كوفه بود به حجر بن عدى فرمان داد كه ميان مردم بر پا خيزد و على عليه السلام را لعنت كند او نپذيرفت .مغيره تهديدش كرد. حجر برخاست و گفت : اى مردم امير شما به من فرمان داده است كه على را لعنت كنم ، او را لعنت كنيد. مردم كوفه گفتند: خدايش نفرين كناد! و او [ حجر بن عدى ] عمدا و با قصد، ضمير [ ه ] را به مغيره باز گرداند.
زياد هم تصميم گرفت كه تمام مردم كوفه را به بيزارى جستن از على عليه السلام و نفرين او مجبور كند و گفته بود هر كس را كه از اين كار سرپيچى كند خواهد كشت و خانه اش را ويران خواهد كرد. خداوند همان روز او را گرفتار طاعون كرد و پس از سه روز مرد خدايش نيامرزاد. و اين حادثه در زمان حكومت معاويه رخ داد. و حجاج بن يوسف ، كه خدايش لعنت كناد، همواره على عليه السلام را لعنت مى كرد و فرمان به لعن او مى داد. روزى كه سوار بود مردى جلو او را گرفت و گفت : اى امير خانواده ام به من ستم كرده و نامم را على نهاده اند. نام مرا تغيير بده و به من صله يى ببخش كه من فقيرم . گفت : به مناسبت اين لطافت گفتارت نام ترا چنان نهادم و ترا به فلان حكومت گماشتم آنجا برو.
اما عمر بن عبدالعزيز (رض ) مى گويد: پسر بچه يى بودم كه پيش يكى از پسران عتبة بن مسعود قرآن مى خواندم . روزى از كنار من گذشت و من با كودكان مشغول بازى بودم و على را لعن مى كرديم . احساس كردم كه او را خوش نيامد. او به مسجد رفت ، من هم كودكان را رها كردم و پيش او رفتم تا درس خود و آنچه را حفظ كرده بودم بر او بخوانم . همين كه مرا ديد به نماز ايستاد و نمازش را طول داد گويى از من رويگران بود و من اين موضوع را دريافتم . چون نمازش پايان يافت بر من روى ترش كرد. گفتم : شيخ را چه مى شود؟ گفت : پسركم ! آيا تو امروز على را لعن مى كردى ؟ گفتم : آرى . گفت : از چه هنگامى دانسته اى كه خداوند بر اهل بدر پس از اينكه از آنان اظهار رضايت فرموده است خشم گرفته باشد؟ گفتم : پدرجان مگر على از اهل بدر بوده است ؟ گفت : اى واى بر تو! مگر تمام جنگ بدر قائم به وجود او نبوده است ؟ گفتم : ديگر اين كار را تكرار نمى كنم . گفت : خدا را، كه ديگر هرگز چنين مكنى . گفتم : آرى اطاعت مى كنم و پس از آن ديگر او را لعن نكردم .
پس از آن گاهى كنار منبر مدينه حاضر مى شدم و پدرم كه در آن هنگام امير مدينه بود روزهاى جمعه كه خطبه نماز جمعه مى خواند مى شنيدم كه تمام مطالب خطبه را با فصاحت كامل مى خواند، ولى همين كه به لعن كردن على عليه السلام مى رسد نمى تواند فصيح سخن بگويد و درماندگى و لغزش ‍ فراوان در گفتارش آشكار مى شود كه فقط خداوند ميزان آن را مى داند. من از اين موضوع تعجب مى كردم تا آنكه روزى به او گفتم : پدرجان ، تو از همه مردم فصيح تر و سخن ورترى ، موضوع چيست كه روز سخنرانى تو [ در نماز جمعه ]نخست مى بينم كه تواناترين سخنورى . ولى همين كه به لعن اى مرد مى رسى گنگ و سرگشته مى شوى ؟ گفت : پسرم اين مردم شامى و غيرشامى كه پاى منبر من مى بينى اگر فضل اين مرد [ على عليه السلام ] را چنان مى دانستند كه پدرت مى داند يك نفر هم از ايشان از ما پيروى نمى كرد. اين سخن او هم در سينه ام جا گرفت و اين گفتار او همراه گفتار معلم من در ايام كودكى مرا بر آن واداشت كه با خداوند عهد كردم كه اگر براى من در خلافت بهره يى باشد آن را حتما تغيير دهم و چون خداوند بر من با خلافت منت گزارد لعن را از خطبه ها انداختم و عوض آن مقرر داشتم اين آيه را تلاوت كنند: همانا خداوند به دادگرى و نيكى كردن و بخشش ‍ به خويشاوندان فرمان مى دهد و از كارهاى ناپسند و زشتى و ستم نهى مى كند شايد كه پند بپذيرد. ⁽²³⁵⁾ و اين فرمان را براى همه آفاق نوشتم و معمول گرديد.
كثير بن عبدالرحمان [ كثير عزة ] ضمن ستايش و مدح عمر بن عبدالعزيز از اين موضوع كه او دشنام دادن را برداشته است ياد كرده و چنين سروده است :
به ولايت رسيدى ، على را دشنام نمى دهى و اشخاص بى گناه را نمى ترسانى و بدى گنهكار را نمى پذيرى . با عفو خود گناهان را فرو مى پوشى و با اين كار كه انجام مى دهى هر مسلمانى راضى است ... ⁽²³⁶⁾
سيد رضى هم كه رحمت خدا بر او باد در همين مورد چنين سروده است :
اى پسر عبدالعزيز، اگر چشم بر جوانمردى از بنى اميه مى گريست همانا بر تو مى گريستم و من چنين مى گويم كه هر چند خاندان تو پاك و پاكيزه نبودند ولى تو همانا كه پاك بودى . تو ما را از دشنام و تهمت پاكيزه ساختى و اگر امكان پاداش دادن مى بود پاداشت مى دادم ... ⁽²³⁷⁾
ابن كلبى از پدرش ، از عبدالرحمان بن سائب نقل مى كند كه روزى حجاج به عبدالله بن هانى ، كه مردى از خاندان اود و از قبيله قحطان بود و ميان قوم خويش محترم و همراه حجاج در همه جنگهايش شركت كرده بودد و از ياران و ويژگان او بود گفت : به خدا سوگند من هنوز چنان كه بايد پاداش ترا نداده ام . آن گاه حجاج به اسماء بن خارجه كه سالار بنى فزارة بود پيام فرستاد دخترت را به ازدواج عبدالله بن هانى در آور. او گفت : نه به خدا سوگند هرگز و كرامتى نخواهد بود. حجاج تازيانه ها را خواست . اسماء كه گرفتارى را ديد گفت : آرى دخترم را به همسرى او درآوردم . حجاج سپس به سعيد بن قيس همدانى ، سالار يمانى ها پيام فرستاد دخترت را به همسرى عبدالله كه از اعقاب اود است در آور. او گفت : اود كيست ! نه به خدا سوگند هرگز و كرامتى نخواهد بود. حجاج بانگ برداشت كه شمشير آوريد. سعيد گفت : آزادم بگذار تا با خاندان خود مشورت كنم . او با آنان مشورت كرد. گفتند: دخترت را به ازدواج او درآور و خويشتن را بر اين فاسق عرضه مدار. او هم دخترش را به همسرى عبدالله درآورد. حجاج به عبدالله گفت : من دختران سالارهاى فزاره و همدان را به ازدواج تو در آوردم كه سالار همدان بزرگ كهلان هم هست ، و كجا قابل مقايسه با خاندان اود! عبدالله بن هانى گفت : اى امير، خداوند كار ترا سامان دهاد. چنين مگو كه ما را مناقبى است كه براى هيچ كس از اعراب فراهم نيست . حجاج گفت : آن مناقب كدام است ؟ گفت : هرگز در هيچيك از انجمنهاى ما به اميرالمومنين عبدالملك دشنام داده نمى شود. گفت : به خدا سوگند اين منقبتى بزرگ است . عبدالله گفت : از خاندان ما هفتاد مرد در جنگ صفين همراه اميرالمومنين معاويه بوده اند و فقط يك مرد از ما همراه ابوتراب بوده است و به خدا سوگند تا آنجا كه مى دانم مرد بدى بوده است . حجاج گفت : اين هم منقبت بزرگى است . عبدالله گفت : گروهى از زنان ما نذر كردند كه اگر حسين بن على كشته شود هر يك ده شتر قربانى كنند و اين كار را انجام دادند. گفت : اين هم خود منقبتى است . عبدالله گفت : مردى هم در خاندان ما بود كه هرگاه دشنام دادن به ابوتراب به او پيشنهاد مى شد هماندم او را لعنت مى كرد و دو پسرش حسن و حسين و مادرشان فاطمه را هم لعنت مى كرد. حجاج گفت : به خدا سوگند كه اين هم خود منقبتى است . عبدالله گفت : و براى هيچ كس ‍ از اعراب اين زيبايى و نمكى كه در ماست وجود ندارد. حجاج خنديد و گفت : اى ابوهانى از اين يكى درگذر و عبدالله مردى سيه چرده بود و آبله رو و بر سرش چند برآمدگى وجود داشت و چانه اش كژ و لوچ و بسيار زشت بود.
عبدالله بن زبير هم على عليه السلام را دشمن مى داشت و همواره بر او عيب مى گرفت و دشنام مى داد. عمربن شبه و ابن كلبى و واقدى و ديگر مورخان نقل كرده اند كه عبدالله بن زبير به روزگارى كه مدعى خلافت بود چهل نمازجمعه گزارد و در آن بر پيامبر (ص ) درود نفرستاد و گفت : هيچ چيز مرا از بردن نام پيامبر (ص ) باز نمى دارد مگر اينكه گروهى باد به بينى خود مى اندازند.
محمد بن حبيب و ابوعبيدة معمر بن مثنى در رواى خود گفته اند: ابن زبير گفته است به اين جهت كه پيامبر (ص ) را خاندانكى بد است كه چون نام او برده مى شود سر مى جنبانند.
سعيد بن جبير مى گويد: عبدالله بن زبير به عبدالله بن عباس گفت : اين چه حديثى است كه از تو مى شنوم ؟ ابن عباس گفت : كدام را مى گويى ؟ گفت : نكوهش و سرزنش من . عبدالله بن عباس گفت : من شنيدم پيامبر (ص ) مى فرمود: چه بد مردى است آن كس كه سير باشد و همسايه اش ‍ گرسنه . عبدالله بن زبير گفت : چهل سال است كه كينه شما اهل بيت را در سينه نهان داشته ام . سعيد بن جبير ⁽²³⁸⁾ آن گاه تمام حديث گذشته را نقل مى كند.
همچنين عمر بن شبه ، از سعيد بن جبير نقل مى كند كه مى گفته است : عبدالله بن زبير مشغول سخنرانى بود و به على عليه السلام دشنام داد. اين خبر به محمد بن حنفيه رسيد. در همان حال كه ابن زبير خطبه مى خواند آمد. براى او تختى نهادند او خطبه ابن زبير را قطع كرد و گفت : اى گروه اعراب ، چهره هايتان زشت باد! آيا بايد على نكوهش شود و شما حضور داشته باشيد! همانا كه على دست خدا براى كوبيدن دشمنان خدا بود، و به فرمان خداوند صاعقه يى بود كه آن را بر كافران و منكران حق خود فروفرستاد. او آنان را به سبب كفرشان كشت و بازماندگان ايشان از او كينه به دل گرفتند و در انديشه خود براى او حسد و شمشير فراهم ساختند. هنوز پسر عمويش كه درودهاى خدا بر او باد زنده بود و نمرده بود و چون خداوند او را به جوار خود ببردو آنچه نزد خود داشت براى او برگزيد، مردانى كينه هاى خود را براى او آشكار ساختند و خود را تسكين دادند. برخى از آنان حق او را در ربودند و برخى كسانى را براى كشتن او گماشتند و برخى او را دشنام دادند و با مطالبى ياوه او را متهم ساختند؛ و اگر براى ذريه و ناصران دعوت علوى دولتى فراهم شود استخوانهاى آنان را بيرون خواهد آورد و گورهاى آنان را خواهد شكافت هر چند بدنهاى آنان امروز پوسيده است و زندگان ايشان كشته شده اند و گردنهايشان را خوار و زبون خواهد ساخت . خداى بزرگ آنان را به دست ما عذاب داد و زبون ساخت و ما را برايشان پيروزى بخشيد و دلهاى ما از آنان تسكين يافت . همانا به خدا سوگند على را هيچ كس دشنام نمى دهد مگر اينكه دشنام پيامبر (ص ) را در دل نهان مى دارد و مى ترسد آن را بر زبان آورد و با دشنام دادن به على عليه السلام به پيامبر (ص ) كنايه مى زند. همانا هنوز ميان شما كسانى هستند كه مرگ آنان را فرونگرفته و عمرشان دراز است و اين سخن پيامبر (ص ) را درباره على (ع ) شنيده ايد كه فرموده است : ترا جز مومن دوست نمى دارد و جز منافق كسى به تو كينه نمى ورزد ⁽²³⁹⁾ و آنان كه ستم مى كنند بزودى خواهند دانست به چه كيفر گاهى باز مى گردند. ابن زبير سخنرانى خود را ادامه داد و گفت : پسران فاطمه ها اگر سخن بگويند آنان را معذور مى دارم ولى پسر مادر حنفية را چه رسد كه سخن گويد! محمد به او گفت : اى پسر ام رومان ! چرا سخن نگويم مگر از همه فاطمه ها جز يكى ديگران مادر من نيستند آن يكى هم كه مادر من نيست افتخارش به من مى رسد، زيرا مادر دو برادر من است . من پسر فاطمه دختر عمران بن عاند بن مخزوم هستم كه مادربزرگ رسول خدا(ص ) است و من پسر فاطمه بنت اسد هستم كه سرپرست رسول خدا و همچون مادر او بوده است . به خدا سوگند اگر حفظ احترام خديجه دختر خويلد نبود هيچ استخوانى در خاندان اسد بن عبدالعزى باقى نمى گذاشتم مگر آنكه آنرا در هم مى شكستم . و برخاست و رفت . ⁽²⁴⁰⁾
درباره احاديث جعلى در نكوهش على عليه السلام 
شيخ ما ابوجعفر اسكافى ⁽²⁴¹⁾كه خدايش رحمت كناد از كسانى است كه به حقيقت معروف به دوستى على عليه السلام و مبالغه كنندگان در تفضيل او بر ديگران است .هر چند اعتقاد به تفضيل ميان عموم اصحاب بغدادى ما شايع است ولى ابوجعفر اسكافى از همگان در اين عقيده استوارتر و عقيده اش خالصانه تر است . او مى گويد: معاويه گروهى از صحابه و گروهى از تابعين را وادار كرد كه اخبار زشتى را درباره على عليه السلام كه مقتضى طعن و تبرى او باشد جعل كنند و براى ايشان پاداشى مقرر داشت كه قابل توجه بود و آنان چيزهايى كه او را راضى كند ساختند. از جمله اصحاب ابوهريره ، عمروعاص و مغيرة بن شعبه هستند و از تابعين ، عروة بن زبير است . زهرى نقل مى كند كه عروة بن زبير مى گفته است . عايشه برايم نقل كرد كه در خدمت پيامبر (ص ) بودم . در اين هنگام عباس و على آمدند پيامبر فرمود اى عايشه ! اين دو بر ملتى غير ملت من يا غير دين من خواهند مرد!
عبدالرزاق ، از معمر نقل مى كند كه مى گفته است دو حديث را كه عروة بن زبير از عايشه در نكوهش على عليه السلام نقل كرده بود زهرى مى دانست . روزى درباره آن دو حديث از زهرى پرسيدم . گفت : ترا با عايشه و عروه و احاديث آن دو چه كار و با آن مى خواهى چه كنى ! خداوند به آن دو داناتر است من آن دو را در مورد احاديثى كه درباره بنى هاشم نقل مى كنند متهم مى دانم .
گويد: حديث نخست همان بوده كه ما آن را آورديم . حديث دوم اين است كه عروه مدعى است كه عايشه براى او چنين نقل كرده كه گفته است : من در حضور پيامبر (ص ) بودم ناگاه عباس و على آمدند پيامبر به من فرمود: اى عايشه اگر از اينكه به دو مرد دوزخى بنگرى خوشحال مى شوى به اين دو كه آمدند بنگر.
من نگريستم و ديدم عباس بن عبدالمطلب و على بن ابى طالب هستند.
و اما از عمروبن عاص حديثى نقل شده است كه آن را بخارى و مسلم هر دو در صحيح خود با ذكر سلسله سند كه به عمروعاص مى رسد آورده اند كه مى گفته است : شنيدم پيامبر (ص ) مى فرمود: همانا خاندان ابوطالب ، اولياى من نيستند، همانا ولى من خداوند و مومنان صالح هستند.
اما از اوهريره حديثى نقل شده كه معناى آن چنين است كه على عليه السلام در زمان زندگانى پيامبر (ص ) از دختر ابوجهل براى خود خواستگارى كرد. اين كار پيامبر (ص ) را خشمگين كرد و بر منبر خطبه ايراد كرد و ضمن آن چنين گفت : خداوند اين كار را نخواهد، ممكن نيست دختر ولى خدا و دختر ابوجهل دشمن خدا با هم جمع شوند. همانا فاطمه پاره تن من است هر چه او را آزار دهد مرا آزار مى دهد و اگر على مى خواهد با دختر ابوجهل ازدواج كند از دختر من حتما جدا شود و آن وقت هر چه مى خواهد انجام دهد. يا سخنى فرموده است كه معناى آن چنين است ، و اين حديث از قول كرابيسى ⁽²⁴²⁾مشهور است . مى گويم [ ابن ابى الحديد ] اين حديث هم در هر دو صحيح مسلم و بخارى از قول مسورين مخرمة زهرى نقل شده است و سيد مرتضى آنرا در كتاب خويش كه نامش تنزيه الانبياء و الائمة است آورده و گفته است روايت حسين كرابيسى است و او مشهور به انحراف از اهل بيت عليهم السلام و دشمنى و ستيز با ايشان است و روايتش پذيرفته نمى شود. ⁽²⁴³⁾
و به مناسبت شايع بودن و پراكنده شدن اين خبر، مروان بن ابى حفصة ⁽²⁴⁴⁾ آن را در قصيده يى كه در مدح هارون سروده آورده است و در آن قصيده از فرزندان فاطمه عليهم السلام نام برده و برايشان تاخته و آنان را نكوهش ‍ كرده است و على (ع ) را بيشتر نكوهش كرده و بر او دشنام داده و ضمن آن چنين گفته است :
پدرتان على را كه از شما برتر بود اهل شورى كه همگى با فضيلت بودند به حكومت نپذيرفتند و او با خواستگارى كردن دختر ابوجهل لعين ، دختر رسول خدا را ناراحت كرد كه پيامبر هم از آن ناراحت شد...
و اين خبر به صورتهاى گوناگون و با افزونيهاى مختلف نقل شده است . برخى از مردم ضمن همين خبر اين عبارت را هم آورده اند بر فرض كه از هر دامادى نكوهش شده باشيم از دامادى ابوالعاص بن ربيع نكوهش ‍ نشده ايم . برخى از مردم هم ضمن همين خبر اين موضوع را هم نقل مى كنند كه پيامبر فرموده است : همانا خاندان مغيرة به على پيام فرستاده اند كه دختر ايشان را به همسرى خود در آورد و چيزهاى ديگر .
به عقيده من [ ابن ابى الحديد ] بر فرض كه اين خبر من صحيح باشد، در آن مورد بر اميرالمومنين هيچگونه اعتراض و سرزنشى وارد نيست زيرا اين مسئله مورد اجماع امت است كه بر فرض على عليه السلام دختر ابوجهل را بر فاطمه عليها السلام به همسرى مى گرفت جايز بود و داخل در حكم عمومى آيه يى بود كه اجازه گرفتن چهار همسر را داده است ، و اين دختر ابوجهل كه به آن اشاره شد مسلمان بوده است زيرا اين افسانه بر فرض ‍ صحت مربوط به پس از فتح مكه است كه مردمش خواه و ناخواه مسلمان شده بودند و راويان خبر همگى در اين موضوع موافق هستند، و چيزى جز اين باقى نمى ماند كه اگر اين خبر صحيح باشد پيامبر (ص ) چون حالت عيرت و خشم فاطمه (ع ) را ديده اند على (ع ) را بر اين كار مورد عتاب خانوادگى قرار داده اند آن چنان كه هر پدرى فرزند خود را وادار مى كند كه رضايت همسر خود و آشتى با او را مورد نظر داشته باشد و ممكن است گفتگوى اندكى در اين مورد صورت گرفته باشد و سپس آن را تحريف كرده و بر آن افزوده باشند، و اگر در اين باره به احوال پيامبر (ص ) با همسرانش ‍ دقت كنى كه گاه ميان آنان خشم و قهر و گاه آشتى بود و گاه نارضايى و گاه رضايت تا آنجا كه يك بار كار تا مرحله طلاق كشيد و از همبستر شدن با آنان خوددارى كرد و گاه كار به قهر و ترك آمد و شد با آنان منجر شد و اگر در روايات صحيحى كه در مورد چگونگى برخورد زنان پيامبر با آن حضرت و آنچه به او مى گفتند بينديشى خواهى دانست آنچه كه حاسدان و كينه توزان و عيبجويان بر على (ع ) خرده گرفته اند در قبال احوال پيامبر (ص ) با همسرانش همچون قطره يى از اقيانوس است و اگر در اين باره هيچ داستانى جز داستان ماريه قبطيه [ مادر جناب ابراهيم پسر رسول خدا ] و آنچه كه در آن ميان پيامبر (ص ) و دو همسرش [ حفصه و عايشه ] بوجود آمد و سخنانى كه گفته شد نبود كافى خواهد بود و چنان شد كه درباره آن دو همسر پيامبر قرآن فرود آمد كه در محراب ها خوانده و در مصاحف نوشته مى شد و خطاب به آن دو چيزى گفته شده است كه اگر اسكندر با آنكه پادشاه همه جهان بوده است زنده مى بود و با پيامبر (ص ) جنگ و ستيز مى كرد به او چنان گفته نمى شد و آن آيه اين است كه و اگر براى آزار پيامبر با يكديگر اتفاق كنيد، خدا يار اوست و جبريل و مومنان صالح و فرشتگان هم يار و مددكار اويند و پس از آن وعيد و تخويف داده و فرموده است : اميد است كه اگر شما را طلاق دهد... ⁽²⁴⁵⁾تا آخر آيات سپس براى آنان زن نوح و زن لوط را مثل زده است كه نسبت به همسر خود خيانت كردند و براى آنان در پيشگاه خدا كارى ساخته نيست و تمام آيات معلوم است .
بنابراين اگر آنچه در اين خبر از تعصب فاطمه (ع ) بر على (ع ) و غيرت آن بانوى گرامى از اينكه خاندان مغيره پيشنهاد كرده اند دخترشان را على (ع ) به همسرى خود درآورد آمده است با اين اخبار مقايسه شود همچون مقايسه نوعى سرزنش با جنگ بسوس ⁽²⁴⁶⁾است ولى كسى را گرفتار خواسته دل و تعصب است علاجى نيست .
اينك به دنباله سخنان شيخ خود، ابوجعفر اسكافى كه خدايش رحمت كناد، بر مى گرديم . او مى گويد: اعمش نقل مى كرد كه چون ابوهريره در سال جماعت ⁽²⁴⁷⁾همراه معاويه به عراق آمد به مسجد كوفه درآمد و چون كثرت كسانى را كه به استقبال او آمده بودند ديد بر روى دو زانوى خود نشست و چند بار با دست خويش بر جلو سر و پيشانى خود زد و گفت : اى مردم عراق آيا تصور مى كنيد كه ممكن است من بر خدا و رسول خدا دروغ ببندم و خويشتن را در آتش افكنم ؟ به خدا سوگند شنيدم كه پيامبر (ص ) مى فرمود: براى هر پيامبر حرمى است و حرم من در مدينه است ميان عير تا ثور و هر كس در آن كار تازه و بدعتى پديد آورد لعنت خدا و فرشتگان و همه مردم بر اوست و خدا را گواه مى گيرم كه على در آن بدعت نهاد. چون اين سخن ابوهريره باطلاع معاويه رسيد او را گرامى داشت و به او جايزه داد و به حكومت مدينه گماشت .
گويم [ ابن ابى الحديد ]: گفتار ابوهريره كه گفته است ميان عير تا ثور ظاهرا غلطى است كه از راوى اين سخن سرزده است ، زيرا ثور نام كوهى در مكه سات كه به آن ثور اطحل هم مى گويند و غارى كه پيامبر (ص ) و ابوبكر در داخل آن شدند در آن كوه قرار دارد و به آن اطحل گفته مى شده است ، زيرا اطحل بن عبدمناف بن ادبن طابخة بن الياس بن مضر بن نزار بن عدنان در آن كوه ساكن بوده است و گفته اند اطحل نام اصلى كوه است و ثور به آن افزوده شده و او ثور بن عبد مناف است و صحيح آن اين است كه ميان عير تا كوه احد.
اما اين سخن ابوهريره كه گفته است على عليه السلام در مدينه بدعت نهاده است پناه بر خدا از اين دروغ ، كه اميرالمومنين على بن ابى طالب عليه السلام پرهيزگارتر و خدا ترس تر از اين بوده است و به خدا سوگند او عثمان را چنان نصرت و يارى داد كه اگر جعفر بن ابى طالب هم محاصره شده بود براى او هم نظير همين را انجام مى داد.
ابوجعفر اسكافى مى گويد: ابوهريره در نظر مشايخ ما غيرقابل اعتماد است و روايات او پسنديده و مورد قبول نيست . عمر او را تازيانه زد و گفت : بسيار روايت نقل مى كنى و اگر بر رسول خدا(ص ) دروغ بسته باشى با تو جنگ خواهم كرد.
سفيان ثورى ، از منصور، از ابراهيم تيمى نقل مى كند كه مى گفته است : آنان [ بزرگان علم حديث ] از ابوهريره فقط احاديثى را مى پذيرفته اند كه در آن سخنى از بهشت و دوزخ باشد.
ابواسامه ، از اعمش نقل مى كند كه مى گفته است : ابراهيم مردى بود كه حديث او صحيح بود و هرگاه حديثى مى شنيدم پيش او مى رفتم و آن را به او عرضه مى داشتم . روزى چند حديث را به او عرضه داشتم كه از ابوصالح ، از ابوهريره بود. گفت : مرا از قضاوت درباره احاديث ابوهريره آزاد بگذار كه بزرگان ما بسيارى از احاديث او را رها مى كردند.
و از على عليه السلام روايت شده كه فرموده است : دروغگوترين مردم با دروغگوترين قبايل بر رسول خدا(ص ) ابوهريره دوسى است .
ابويوسف هم مى گويد: به ابوحنيفه گفتم ممكن است خبرى از پيامبر (ص ) برسد كه با مبانى قياس ما مخالف باشد، با آن چه مى كنى ؟ گفت : اگر آن حديث را راويان مورد اعتماد نقل كرده باشند راءى خود را رها و به آن عمل مى كنيم . گفتم : در مورد رواياتى كه ابوبكر و عمر نقل كرده اند چه مى گويى ؟ گفت : بر تو باد كه از آن دو بپذيرى . گفتم : على و عثمان چگونه اند؟ گفت : همچنانند، و همين كه ديد من صحابه را مى شمرم ، گفت : همه اصحاب جز چند مرد عادلند و از جمله كسانى كه عادل نيستند ابوهريره و انس بن مالك را شمرد.
سفيان ثورى ، از عبدالرحمان بن قاسم ، از عمر بن عبدالغفار نقل مى كند كه مى گفته است : چون ابوهريره با معاويه به كوفه آمد، شامگاهان كنار باب كنده مى نشست و مردم هم گرد او مى نشستند. جوانى از مردم كوفه پيش او آمد و نشست و گفت : اى ابوهريره ترا به خدا سوگند مى دهم آيا شنيده اى كه رسول خدا(ص ) براى على بن ابى طالب فرموده است : بارخدايا دوست بدار هر كس كه او را دوست مى دارد و دشمن بدار هر كس كه او را دشمن مى دارد؟ گفت : آرى به خدا سوگند شنيده ام . آن جوان گفت من خدا را گواه مى گيرم كه تو با دشمن او دوستى ورزيدى و با دوست او دشمنى كردى و از جاى خود برخاست .
و راويان روايت كرده اند كه ابوهريره ميان راه و در كوچه و بازار با كودكان بازى مى كرد و غذا مى خورد و در حالى كه امير مدينه بود خطبه مى خواند و مى گفت : سپاس خداوندى را كه دين را قيام و ابوهريره را امام قرار داده است و مردم را مى خنداند و در حالى كه امير مدينه بود در بازار حركت مى كرد و چون به مردى مى رسيد كه جلو او حركت مى كرد با هر دو پاى خود بر زمين مى كوبيد و مى گفت : راه راه ! كه امير آمد و مقصودش خودش ‍ بود. مى گويم [ ابن ابى الحديد ] تمام اين موارد را ابن قتيبه در كتاب المعارف خود ضمن بيان شرح حال ابوهريره آورده است ، و گفتار او در اين مورد حجت است زيرا در اين باره ابن قتيبه متهم به بدخواهى او نيست . ⁽²⁴⁸⁾
ابوجعفر اسكافى مى گويد: مغيره بن شعبه هم بر منبر كوفه همواره آشكارا على عليه السلام را لعن مى كرد و اين بدان سبب بود كه به روزگار عمربن خطاب به او خبر رسيده بود كه على (ع ) فرموده است : اگر مغيره را ببينم او را با سنگهاى خودش سنگباران خواهم كرد. يعنى زناى محصنه يى كه مغيره انجام داده بود و ابوبكره در آن باره شهادت داده ولى زياد از گواهى دادن خوددارى كرده بود و مغيرة بدين سبب و امور ديگرى كه در نفس او جمع شده بود على را دشمن مى داشت . ⁽²⁴⁹⁾
اسكافى همچنين مى گويد: روايات مكرر رسيده است كه عروة بن زبير هرگاه از على عليه السلام ياد مى كرد از شدت خشم پره هاى بينى او تكان مى خورد و دست بر هم مى زد و به على دشنام مى داد و مى گفت : اين موضوع كه از آنچه نهى شده است خوددارى مى كرد براى او با آن همه خونهاى مسلمانان كه ريخته است بهره يى ندارد.
اسكافى مى گويد: ميان محدثان هم كسانى بوده اند كه احاديث بسيار زشت و ناروا درباره او نقل كرده اند. از جمله حريز بن عثمان است كه على (ع ) را دشمن مى داشت و بر او عيب مى گرفت و اخبار دروغ در مورد او روايت مى كرد و محدثان ديگر روايت كرده اند كه حريز را پس از مرگ او در خواب ديدند و به او گفتند: خداوند با تو چه كرد؟ گفت اگر دشمن داشتن من على را نبود نزديك بود كه مرا بيامرزد.
مى گويم : ابوبكر احمد بن عبدالعزيز جوهرى در كتاب السقيفه گفته است ابوجعفر بن جنيد، از ابراهيم بن جنيد، از محفوظ بن مفضل بن عمر، از ابوالبهلول يوسف بن يعقوب ، از حمزة بن حسان كه وابسته و از بردگان آزاد كرده بنى اميه بود و بيست سال مؤ ذن بود و چند بار حج گزارده بود و ابوالبهلول بسيار او را مى ستود نقل مى كرد كه حمزه مى گفته است . نزد حريز بن عثمان رفتم از على بن ابى طالب ياد كرد و گفت : او همان كسى است كه حرم رسول خدا(ع ) را براى خونريزى حلال كرده است و نزديك بود [ آنجا ويران و ] آن كار انجام شود.
محفوظ مى گويد: به يحيى بن صالح وحاظى گفتم تو از مشايخى كه نظير حريز هستند روايت نقل مى كنى ! ترا چه شود كه از حريز حديث نقل نمى كنى ؟ گفت : وقتى پيش او رفتم نوشته يى به من داد كه در آن نوشته بود. فلان كس از فلان براى من حديث كرد كه چون مرگ پيامبر (ص ) فرا رسيد وصيت نمود كه دست على بن ابى طالب عليه السلام قطع و بريده شود! من آن نوشته را به او پس دادم و ديگر روا نمى دارم از او چيزى بنويسم .
ابوبكر جوهرى مى گويد: ابوجعفر از ابراهيم ، از محمد بن عاصم صاحب كاروانسراها نقل مى كرد كه مى گفته است : حريز بن عثمان به ما گفت : اى مردم عراق ! شما على بن ابى طالب را دوست مى داريد و ما او را دشمن مى داريم ، به او گفتند: به چه سبب ؟ گفت : چون او نياكان مرا كشته است .
محمد بن عاصم مى گفته است حريز بن عثمان پيش ما منزل كرده بود.
ابوجعفر اسكافى ، كه خدايش رحمت كناد، مى گويد: مغيرة بن شعبه مردى دنيادار بود و دين خود را در قبال درآمدى اندك مى فروخت و او معاويه را با بدگويى از على (ع ) راضى مى كرد، آن چنان كه روزى در مجلس معاويه گفت : رسول خدا دختر خود را به سبب محبت به على نداد بلكه مى خواست با آن كار نيكى هاى ابوطالب را نسبت به خود جبران نمايد. ابوجعفر مى گويد: در نظر ما اين موضوع ثابت است كه مغيره چند بار كه بيرون از شمار است على (ع ) را بر منبر عراق [ كوفه ، بصره ] لعن كرده است و روايت شده است كه چون مغيره مرد و او را به خاك سپردند مردى كه سوار بر شترمرغ نر بود آمد و كنار گور او ايستاد و اين دو بيت را خواند: اين نشان خانه مغيره است كه آن را مى شناسى . همه زناكاران آدميان و پريان بر آن پايكوبى مى كنند. اى مغيره ! اگر پس از ما با فرعون و هامان ملاقات كردى بدان كه خداى صاحب عرش انصاف دهنده است .
گويد به جستجوى آن شخص برآمدند. از نظر ايشان پوشيده ماند و هيچ كس را نديدند و دانستند كه او از پريان بوده است .
اسكافى مى گويد: اما مروان بن حكم كمتر و كوچكتر از آن است كه در شمار اين اشخاص از صحابه كه نام برديم و سوء نيت آنان را توضيح داديم به حساب آيد، كه او و پدرش حكم به ابى العاص الحاد خود را آشكارا بيان مى كردند و آن دو ملعون و رانده شده بودند. پدرش دشمن پيامبر (ص ) بود، راه رفتن آن حضرت را مسخره و تقليد مى كرد و چشمهاى خود را بر آن حضرت كج مى كرد و زبانش را به استهزاء بيرون مى آوردو ريشخند مى زد و بر آن حضرت خرده مى گرفت ، و اين در حالى بود كه زير دست و در قبضه تصرف پيامبر و در مدينه بود و مى دانست كه پيامبر (ص ) براى كشتن او قدرت دارد و در هر ساعت از روز و شب كه بخواهد مى تواند او را بكشد، و آيا ممكن است چنين كارى از غير كسى كه سخت خرده گير و كينه توز و دشمن است سربزند؟ و كار او به آنجا كشيد كه پيامبر (ص ) او را از مدينه بيرون راند و به طائف تبعيد نمود، اما مروان پسرش از لحاظ عقيده خبيث تر و از لحاظ الحاد و كفر بزرگتر است و او همان كسى است كه روزى كه سر حسين عليه السلام را به مدينه بردند و او در آن روز امير مدينه بود، آن سر را بر دستهاى خود حمل مى كرد و چنين مى خواند:
اى خوشا اين خنكى تو در دو دست و اين سرخى [ خونى ] كه بر دو گونه ات روان است ، گويا ديشب را ميان دو لشكرگاه گذرانده اى .
آن گاه سر را به سوى مرقد پيامبر (ص ) پرتاب كرد و گفت اى محمد! امروز به جاى روز بدر؛ و اين سخن او ملهم از شعرى است كه يزيد بن معاويه هم روزى كه سر امام حسين (ع ) پيش او رسيد به آن تمثل جست و آن خبر مشهور است ⁽²⁵⁰⁾ مى گويم : هر چند شيخ ما ابوجعفر اسكافى چنين گفته است ولى صحيح آن است كه مروان در آن هنگام امير مدينه نبوده است و امير مدينه در آن زمان عمروبن سعيد بن عاص بوده است و سر امام حسين (ع ) را نزد او نبردند. عبيدالله بن زياد نامه يى به او نوشت و او را به كشته شدن امام حسين مژده داد. او آن نامه را روى منبر خواند و آن رجز را خواند و در حالى كه به مرقد پيامبر اشاره مى كرد مى گفت : امروز در قبال روز بدر. گروهى از انصار بر سخن او اعتراض كردند و آنرا سخت ناپسند دانستند. اين موضوع را ابوعبيدة در كتاب المثالب آورده است .
گويد: واقدى آورده است كه معاويه پس از صلح امام حسن (ع ) و اجتماع مردم بر حكومتش از شام به عراق آمد، خطبه خواند و گفت : اى مردم ! پيامبر (ص ) به من فرمود: تو بزودى پس از من به حكومت مى رسى ، سرزمين مقدس را برگزين كه در آن ابدال هستند. من اينك شما را برگزيدم ، ابوتراب را لعنت كنيد. آنان او را لعنت كردند، فرداى آن روز معاويه نامه يى نوشت و آنان را جمع كرد و آنرا براى ايشان خواند و در آن چنين نوشته بود: اين نامه يى است كه آنرا اميرالمومنين معاويه ، صاحب وحى خداوندى كه محمد را به پيامبرى مبعوث فرموده نوشته است . محمد (ص ) امى بود، نه مى خواند و نه مى نوشت و از ميان اهل خود وزيرى كه نويسنده امين باشد برگزيد. وحى بر محمد نازل مى شد و من آنرا مى نوشتم و او نمى دانست كه من چه مى نويسم و ميان من و خدا هيچيك از خلق او نبودند. همه حاضران گفتند: اى اميرالمومنين راست مى گويى . ⁽²⁵¹⁾
ابوجعفر اسكافى مى گويد: همانا روايت شده است كه معاويه براى سمرة بن جندب صدهزار درهم فرستاد تا روايت كند كه شاءن نزول اين دو آيه در مورد على بن ابى طالب است . گفتار پاره يى از مردم در زندگى دنيا ترا به تعجب مى آورد و خداى را بر آنچه در دل اوست گواه مى گيرد و او سخت خصومت است ، و چون برگردد با شتاب در زمين حركت مى كند تا تباهى در آن كند و كشت و زرع و نسل را نابود گرداند و خداوند تباهى را دوست ندارد و [ همچنين روايت كند ] كه آيه از مردمان كسى هست كه جان خود را براى طلب خشنودى خدا بفروشد درباره ابن ملجم نازل شده است . سمرة آن مبلغ را نپذيرفت . معاويه دويست هزار درهم فرستاد نپذيرفت . سيصد هزار درهم فرستاد نپذيرفت و چون چهارصد هزار درهم فرستاد پذيرفت و همانگونه روايت كرد.
اسكافى مى گويد: اين صحيح و درست است ، كه بنى اميه از اظهار فضايل على عليه السلام جلوگيرى مى كردند و كسى را كه در اين مورد روايتى مى كرد شكنجه مى دادند و چنان شد كه هرگاه كسى مى خواست حديثى از على (ع ) نقل كند كه مربوط به فضايل او نبود و مربوط به شرايع دين بود باز هم جراءت نداشت كه نام او را ببرد، بلكه مى گفت از ابوزينب چنين نقل مى كنم .
عطاء از عبدالله بن شداد بن هاد نقل مى كند كه مى گفته است : دوست مى دارم آزادم بگذارند كه يك روز تا شب درباره فضائل على بن ابى طالب عليه السلام حديث نقل كنم و در قبال آن ، گردنم را با شمشير بزنند.
اسكافى مى گويد: اگر احاديث وارده در فضل على (ع ) در كمال شهرت و فراوانى و بسيارى نقل آن نمى بود كه در اين باره به كمال غايت رسيده است ، بدون ترديد نقل آنها از بيم و تقيه از خاندانهاى اموى و مروانى با توجه به طول مدت حكومت و شدت دشمنى آنان متوقف مى ماند؛ و اگرنه اين است كه خداوند را در اين بزرگمرد رازى نهفته است كه آنرا فقط كسانى كه بايد بدانند مى دانند، هرگز يك حديث هم در فضيلت او نقل نمى شد و يك منقبت هم براى او شناخته نمى شد. مگر نمى بينى كه اگر سالار شهرى بر يكى از مردم آن شهر خشم بگيرد و مردم را از نام بردن و ياد كردن از او به خير و صلاح بازدارد نخست گمنام مى شود و سپس نام او هم به فراموشى سپرده مى شود و او در حالى كه موجود است معدوم و در حالى كه زنده است مرده پنداشته مى شود.
اين خلاصه يى بود از آنچه شيخ ما ابوجعفر اسكافى كه رحمت خدا بر او باد در اين باره در كتاب التفضيل آورده است .