از بهترين شعرهايى است كه عرفا در باب وحدت وجود گفته اند. حافظ در اين زمينه دارد ولى نه مانند مسائلى كه به شكل يك جهان بينى روى آن تكيه كرده باشد، اما به شكل يك سلوك اين مطلب را زياد گفته (كه اين را ما در فصلهاى بعد خواهيم گفت )، به شكل جهان بينى كم گفته است . از جمله شعرهايى كه گفته اين شعر معروفى است كه مى گويد:

مصراع اول يعنى ((به هيچ چيزى هيچ كس نگاه نمى كند الا اينكه به تو نگاه مى كند)). تقريبا از جهتى آن تعبير كلام حضرت صادق است و به حضرت امير هم منسوب است : ما راءيت شيا الا و راءيت الله قبله و بعده و معه .

(از غزلهاى بسيار خوب حافظ است ).

حاجى سبزوارى همين غزل را استقبال كرده و خيلى عالى استقبال كرده . البته حاجى سبزوارى بعضى اشعارش خيلى خوب و در سطح بسيار عالى است ، در مجموع البته به پاى حافظ كه نمى رسد ولى چند غزل بسيار عالى دارد در فارسى ، يك همانجاست كه به استقبال اين غزل آمده است . مفهوم او هم از اين غزل همين معنا بوده و خيلى هم خوب استقبال كرده ، و چند تا بيت در آن پيدا مى شود كه (بسيار عالى است ، از جمله ) يك شعر خيلى معروفى دارد كه مى گويد:

يك غزل ديگر دارد حافظ كه به نظر من - اين را من بطور جزم نمى گويم ولى جورى كه من معنى مى كنم - همين در مى آيد (يعنى ناظر به وحدت وجود است )؛ غزل بسيار عالى اى هست و ماده گراها آن را خيلى عجيب معنى كرده اند؛ مى گويد:

تركيب ((اينهمه نيست )) را دو جور مى شود معنى كرد، يكى اينكه بگوييم : ((اينهمه )) نيست (يعنى ((نيست )) را به اصطلاح طلبه ها ((ليسه تام )) بگيريم )، همه شان ((نيست ))اند، باطلند، كه مى شود همان : ((الا كل شى ء ما خلا الله باطل )) و ممكن است بگوييم ((اينهمه نيست )) يعنى اينهمه زياد نيست ، ولى اين با ((اينهمه نيست )) مخصوصا در همه قافيه ها درست نمى خواند:

همه چيز در نظر عارف نيست است و نيست جز او، ((هست )) مطلق و شايسته مطلوبيت و محبوبيت فقط اوست . در جاى ديگر ابتدا مى گويد:

تا آنجا كه مى گويد:

يعنى ماه و خورشيد هم آينه هستند كه او را دارند نشان مى دهند. آن شعر معروفش :

تا مى رسد به اينجا:

معمولا خيال مى كنند مقصودش اين است كه محبوبى غير از او ندارم . اين از نظر عارف شرك است . (مى گويد) براى غير او وجودى قائل نيستم . شبسترى در اوايل گلشن راز خيلى عالى اين موضوع را بحث كرده . از اشعار حافظ كه از همه صريحتر به اين معنا دلالت دارد غزلى است كه با اين شعر شروع مى شود:

تا آنجا كه مى گويد:

خودش محب است ، خودش هم محبوب است . از نظر عارف غيرى در كار نيست .

يعنى وقتى تحقيق بكنى ، وجود ما اصلا خيال محض است ، ظهور است ، حقيقت نيست ، باطل است .

وحدت تجلى
مطلب دوم - عرض كرديم - مساءله تجلى واحد است . در مساءله خلقت (حالا ما مكتب الهيون را داريم مى گوييم ) از نظر متكلمين خدا فاعل اشياء است و به عدد اشياء هم فاعليت خداوند كثرت دارد: خدا اين شى ء را خلق كرده ، آن شى ء را خلق كرده ،... يك دفعه اين را خلق كرده ، يك دفعه آن را خلق كرده ... به خلقتهاى متعدد به عدد اشياء، و همه مستقلا و بلاواسطه آفريده شده اند. حكما قائل به خلقتهاى متعددند اما طولى ، يعنى مى گويند خداوند عقل اول را خلق كرد، از عقل اول عقل دوم را خلق كرد، از عقل دوم عقل سوم را... يا به تعبير ديگر خدا عقل اول را آفريد، عقل اول عقل دوم را آفريد، عقل دوم عقل سوم را، تا مى رسد به عقل فعال و بعد مى رسد به جهان . البته ((عقل اول عقل دوم را آفريد)) به اين معنا نمى خواهند بگويند كه آن بى نياز از خالق خودش ‍ است ، به تعبير ديگر معنايش اين است كه به وسيله عقل اول و با عقل اول يا از مجراى عقل اول عقل دوم را آفريد ولى به هر حال قائل به كثرت در فاعليت حق هستند تكثر فاعليت براى حق قائلند، منتها متكلمين تكثر را بلاواسطه مى دانند اينها مع الواسطه و بلاواسطه ، يك خالقيت بلاواسطه و خالقيتهاى غير متناهى مع الواسطه قائل هستند. عرفا بر عكس معتقدند تمام عالم يك تجلى بيشتر نيست ، از ازل تا به ابد با يك جلوه حق پيدا شد و بس ، و آيه و ما امرنا الا واحدة ⁽⁶⁷⁾ را همين طور تعبير و تفسير مى كنند.
حكما مى گويند ((علت و معلول )) عرفا اصلا علت و معلول را غلط مى دانند، مى گويند علت و معلول در جايى است كه ثانى براى حق وجود داشته باشد، اينجا بايد گفت تجلى و متجلى ، ظهور و مظهر. ولى در فلسفه صدرا اين قضيه حل شده يعنى او تحقيق در ((علت و معلول )) را رسانده به آنجا كه نتيجه اش با تجلى يكى شده . حافظ در اينجا خيلى عالى و شيرين داد سخن داده ، يكى آن غزل معروفش است ، مى گويد:

اين يك مطلب خيلى دقيقى است در عرفان ، يعنى به اصطلاح ((غلطه عارف )) كه يك تجلى بر عارف مى شود و او در آن تجلى گاهى اشتباه مى كند، يعنى مثلا به حقيقت هنوز نرسيده بين راه است ، خيال مى كند كه به حقيقت رسيده ، و آنهايى كه پخته هستند مى فهمند كه به قول حافظ اين طمع خام است ، هنوز به حقيقت نرسيده اند.
يكى از بزرگان بسيار بزرگ عصر ما كه البته از مجتهدين و مراجع تقليد بود. چندين سال است كه فوت كرده (چون نمى دانم راضى هست يا نه ، اسمش را نمى برم )، بسيار مرد بزرگوارى بود، در نجف بود؛ آن مرد بزرگ حالات خيلى خوبى داشته ، اين حالت كه براى خيلى ها پيدا مى شود و خيلى ها كه اشتباه مى كند همين است (براى او نيز رخ داده بود) يك كسى كه با ايشان بيشتر رفت و آمد داشته (از قول وى نقل كرده بود) كه از حرم حضرت امير عليه السلام بيرون آمدم و يكمرتبه احساس كردم كه مثل اينكه تمام جان از من ريزش مى كند، يك ولايت كلى بر همه جهان دارم و همه چيز از من فيض مى گيرد. فهميدم كه من شايسته چنين مقامى نيستم و اين هر جا هست خلاصه يك غلطى و يك اشتباهى رخ داده كه من چنين چيزى هستم . زمستان بود. از آنجا حركت كردم مشرف شدم كاظمين (روى حسابى كه پيش خودش داشته ) و روى سنگهاى پاى ضريح حضرت آنقدر سرم را به زمين زدم و گريه كردم و اشك ريختم تا آخر حقيقت بر من روشن شد و فهميدم چه بوده است كه من آن را اينجور خيال كردم .
((عكس روى تو چو در آينه جام افتاد))
اينجا آينه جام خود انسان است ، قلب انسان است (اين تعبير دومى است كه مى خواستم بگويم . در اين حكايتى كه نقل كردم ممكن است مقصود اين باشد.
((عارف از خنده مى در طمع خام افتاد))
((مى )) خنديد براى او، اشتباه كرد، خيال كرد خودش است ؛ جلوه اش پيدا شد، خيال كرد خودش است ، خيال كرد رسيده . محل شاهد من در اين مطلب نبود، مطلب ما اين بود كه تجلى ، واحد است . مى گويد:

خيلى عجيب است ، واقعا اين بيان در حد قريب به اعجاز است .

عارف وقتى كه به آن مقام كمال خودش مى رسد، يكمرتبه مى بيند تمام اشياء با او همزبان اند (با خود مى گويد) از كجا همه او را مى شناسند؟ تنها من عارف نيستم . همه عارف هستند.

غزل ديگرى دارد كه با اين شعر شروع مى شود:

بعد چند شعر دارد كه اين شعر محل بحث ماست :

غزل ديگرى دارد مى گويد:

عرض كرديم اينها مى گويند نيروى به وجود آورنده عالم عشق است يعنى خداوند از آن جهت كه عاشق و معشوق است نه از آن جهت كه عالم و معلوم است (جهان را آفريد) و جمال و زيبايى اوست كه ظهور كرده . در اين زمينه جامى قطعه اى دارد كه از آن قطعات عالى اوست ، مى گويد:

شايد سى سال پيش بود در قم كه من اينها را نوشتم . بله ، مى گويد:

در واقع به منزله يك دامى است كه انداخته براى كشيدن ، چون ((فاحببت ان اعرف )) براى اينكه موجودات را بيافريند و بكشد به سوى (خود)، كمال اشياء در اين است كه به سوى او برگردند.

خيال نكن كه محبت چيزى است كه بعدها پيدا شده ، مثل اين حرفهايى كه طبيعيون مى گويند.

اين هم يك مساءله . حالا مى رويم سراغ يك مساءله ديگر.

عشق و عقل
گفتيم كه در پيدايش خلقت ، عارف به عشق تكيه مى كند نه به علم عنايى و عقل و اين حرفها. اينها از آن جهت عقل را مى كوبند و عشق را تقديس ‍ مى كنند كه (اين تعبيرى است كه من مى كنم ، كس ديگر چنين تعبيرى نكرده ) عقل يك نيروى محافظه كارانه است و عشق يك نيروى انقلابى ، يعنى عقل ماءموريتش حفظ است ، آدم عاقل هميشه مى خواهد احتياط كند، مى خواهد خودش را نگهدارد و همه چيز را براى خودش ‍ مى خواهد. اصلا كار عقل اين است ، مثل اينكه در نيروهاى اجتماعى مى گويند حزب محافظه كار و حزب كارگر (كه معمولا مى گويند انقلابى است ) نيروى عقل يك نيروى محافظه كار است كه حكيم روى آن خيلى تكيه دارد. عشق بر عكس است ، اصلا نيرويى است كه مى خواهد از خود بيرون بيايد، چه در ذات حق كه مى خواهد تجلى كند و چه در مخلوق كه مى خواهد به سوى او پرواز كند. اين است كه عارف تكيه اش بر نيروى عشق است كه نيروى انقلابى است نه بر نيروى عقل كه نيروى محافظه كارانه است . مى گويد عالم را عشق به وجود آورده نه علم و عقل . يكى از بهترين شعرهاى حافظ اين شعر است :

وقتى خواست ذاتت تجلى كند عشق پيدا شد يعنى اين عشق بود كه ظهور كرد. ((آتش به همه عالم زد)) يعنى همه اشياء را عاشق تو كرد.

(بحث آدم را بخوانيد ببينيد چه مى گويند) يعنى وقتى كه ظهور كرد بر همه ماهيات و اعيان ثابته ، نه در ملك عشق بود (و نه در آسمانها و زمين و كوهها) انا عرضنا الامانة على السموات و الارض و الجبال فابين ان يحملنها و اشفقن منها و حملها الانسان )⁽⁷²⁾ تنها موجودى كه اين استعداد را داشت انسان بود.

به عقل گفتند اينجا جاى تو نيست ، تو برو عقب .

من خيال مى كنم مقصود از ((مدعى )) همان عقل يا نفس يا قواى شيطانى و يا اينجور چيزها باشد. در غزل ديگرى ابتدا مى گويد:

تا به اينجا مى رسد:

باز تقدم عشق بر خلقت و آفرينش را بيان مى كند. در اين زمينه البته باز مسائلى كه اين آقايان گفته اند زياد است .

سريان عشق
مساءله ديگر ((سريان عشق )) است ، يعنى عشق از طرف مخلوقات كه در اينجا حافظ فوق العاده بحث كرده و زياد گفته و من فقط به يكى از آنها اشاره مى كنم ، آنجا كه مى گويد:⁽⁷³⁾

تا آنجا كه مى گويد (خيلى عالى و لطيف است ، عجيب هم هست )

بعد خطاب مى كند به عارفى كه هنوز مرحله اش نرسيده و نبايد طمع خام داشته باشد، مى گويد:

باز خطاب به معشوق است :

نسخه اى كه الان من مى خوانم حافظ چاپ قزوينى است در حافظهاى ديگر اين شعر را اضافه دارد:

راجع به اينكه طريق عشق راه خطرناكى است ، مكرر حافظ بحث كرده . بعد شعرى در تخلصش دارد كه گويا اشاره به اين است كه يك وقتى برايش تجلى اى رخ داده و به اميد بازگشت آن است ، مى گويند:

در موضوع انسان باز هم سخن زياد است . در جلسه بعد موضوع بحث ما عرفان عملى حافظ است كه بيشتر هم حافظ در آن باره سخن گفته و مسائل هم در آنجا خيلى زيادتر است و حافظ را بيشتر هم حافظ در آن باره سخن گفته و مسائل هم در آنجا خيلى زيادتر است و حافظ را بيشتر در آن قسمت مى شود شناخت بر خلاف ابن فارض كه شايد بيشتر در اين قسمت شناخته مى شود. آن را هم خيال نمى كنم در يك جلسه بتوانيم به پايان برسانيم اگر مقتضى بود راجع به انسان در حافظ و در عرفان بازهم بحث مى كنيم .

اصول جهان بينى عرفانى (2)

نظام احسن
يكى از مباحثى كه در جهان بينى عرفانى مطرح است و قبلا اشاره كرديم مساءله اى است كه فلاسفه آن را به عنوان مساءله ((نظام احسن )) عنوان مى كنند مساءله اى است در فلسفه و براى فيلسوفان كه آيا نظام موجود نظام احسن است ؟ معنى نظام احسن اين نيست كه در مقابل اين نظام ، نظام ديگرى وجود دارد، اين احسن است يا آن ؟ معنايش اين است كه از آنچه كه در حد امكان هست آيا (اين نظام ) نيكوترين نظام ممكن است و يا اينكه نظامى احسن از اين نظام هم ممكن است ؟ البته فلاسفه با ادله قاطع بيان مى كنند كه نظامى احسن و اكمل از نظام موجود ممكن نيست و محال است ؛ هر چه را كه انسان ((احسن )) فرض كند، يك خيال بيش نيست و تازه فرض يك امر محال است . اين جمله مى گويند مال غزالى است : ليس فى الامكان ابدع مماكان يعنى بديعتر از آنچه هست امكان ندارد، و مى گويند بعد از او دويست سال درباره اين جمله بحث مى كردند كه آيا همين طور است يا نه ؟ اين يك مساءله اى است كه در ميان فلاسفه مطرح است و بعضى از فيلسوفان يا نيمه فيلسوفان هم بوده اند كه اين مطلب را قبول نداشته اند جمله هايى گفته اند كه از آن جمله ها اعتراض به آنچه كه هست استشمام مى شود كه غالبا اينها به زبان شعر است نه به زبان فلسفه و زبان جد. در عربى در اشعار ابوالعلاء معرى از اينجور مطالب هست و در فارسى در اشعار منسوب به خيام ، كه بعضى از اهل تتبع و تحقيق مدعى هستند كه اين اشعار مال خيام منسوب به خيام ، كه بعضى از اهل تتبع و تحقيق مدعى هستند كه اين اشعار مال خيام رياضى كه نامش ((ابوالفتح عمر خيام )) است نيست و مال شخص ‍ ديگرى است به نام على خيامى ، حالا هر چه مى خواهد باشد. ما در عدل الهى قسمتهايى از شعرهاى خيام را در همين زمينه نقل كرده ايم :

همه حرفها آخرش به يك چيز خيلى پستى منتهى مى شود: ((كآزاده به كام دل رسيدى آسان )). البته اينها بيشتر زبان به اصطلاح هزل و شوخى است نه زبان جد. خود همين خيام رساله اى دارد به نام ((الكون و التكليف )) كه موضوع آن همين است كه نظام عالم نظام احسن است ، يعنى موضوع رساله فلسفى اش ضد همان حرفهايى است كه در اين شعرها از او نقل شده و نقل مى شود، اگر شعرها از او باشد.

در ميان فلاسفه - البته فلاسفه لااقل مادى ، نيمه مادى - افرادى بوده اند كه همين حرفهايى كه از ظاهر اشعار خيام مفهوم مى شود از كلماتشان مفهوم مى شود. در اروپا زياد بوده اند، در دنياى خودمان هم - همين طور كه عرض كردم - كم و بيش افراد بوده اند.

در ميان عرفا اصلا نمى توانسته چنين چيزى وجود داشته باشد، يعنى نمى توانسته يك كسى عارف باشد و در عين حال نظام را نظام احسن و نظام اجمل نداند. اين اساسا تناقض است ، مگر كسى اصلا عارف نباشد، و الا با عرفان جور در نمى آيد. عرفا كه اين نظام را زيباترين نظام و احسن نظامهاى ممكن مى دانند، نه از آن راه وارد مى شوند كه فلاسفه و فيلسوفان وارد شده اند چون فلاسفه بيشتر از راه خود عالم وارد مى شوند يعنى نفس نظام عالم را نگاه مى كنند و بعد با تحليلهايى كه مى كنند به اين نتيجه مى رسند كه نظام موجود نظام احسن است . البته فلاسفه از راه برهان لمى هم وارد شده اند كه در مثل اسفار هست يعنى از راه اينكه خداوند متعال كمال مطلق و خير مطلق و جمال مطلق است و آنچه از او پديد مى آيد ممكن نيست غير اينكه حداكثر كمال ممكن را داشته باشد، ولى عرفا اساسا حرفشان همين است . آنها در خلقت ، تعبير به علت و معلول و حتى نظام و اين حرفها نمى كنند، سخنشان سخن تجلى است (كه قبلا صحبت كرديم ). در نظر تمام هستى و تمام جهان يك جلوه حق است :

(تمام جهان ) مظهرى از حسن روى اوست :

يا در تعبيرهاى ديگرى كه از خود حافظ خوانديم ، پرتو حسن است :

يك كرشمه است :

بنابراين در منطقى كه - اگرچه خودشان راضى به به كار بردن كلمه ((منطق )) در اينجا نيستند، در واقع مافوق منطق - در شهودى كه تمام هستى را يكجا به عنوان يك جلوه از ذات كامل الصفات حق تعالى مى بيند اصلا عالم يعنى ((خدا در يك آئينه )). اگر فرض كنيم عارفى در عالم نقض ببيند معنايش اين است كه در خدا نقض مى بيند، چون عالم در نظر عارف درست مثل صورت منعكس در آئينه است در نظر ما كه از خودش چيزى (ندارد)، هرچه هست همان است ، تمام آن است . اگر كسى چنين حرفى بزند او ديگر نمى تواند عارف باشد، چون هيچ عارفى تفوه نمى كند كه ذات حق كه وجود مطلق و كما مطلق است و عدم و نقض ‍ نمى تواند در آن راه داشته باشد ناقص باشد، قهرا در تمام عالم و در مجموع عالم هم در عرفان چنين فرض نمى شود.
در اينكه حافظ مردى است عارف و خودش هم خودش . را به صفت عرفان مى ستايد (بحثى نيست ) گواينكه با ((صوفى )) - كه يك اصطلاح تقريبا عرفى شده بوده يعنى يك تصوف حرفه اى در ميان مردم پيدا شده بود كه آن هم از نظر عارف يك نوع در و دكان بود - و با تصوف احيانا مبارزه مى كند نه هميشه ، يعنى صوفى را تقسيم مى كند به صوفى شايسته و صوفى ناشايسته ، مثلا:

ولى عارف را - چون هنوز مفهوم حرفه اى پيدا نكرده بود - هيچ وقت نقد نمى كند و هميشه ستايش مى كند. بله ، صوفى را يك جا ستايش مى كند، يك جا نه ؛ اين براى آن است كه صوفى در نظر او دو نوع است : صوفى اى كه واقعا همان عارف است ، و يك صوفى حرفه اى كه در و دكان درست كرده . به هر حال در اينكه حافظ خودش را عارف معرفى مى كند بحثى نيست ، و بعلاوه جمله هايش همه جمله هاى عرفانى است ، همين طور كه گفتيم تعبيراتش راجع به عالم عرفانى است . بنابراين در منطق حافظ نمى تواند ناموزونى ، خطا و امثال اينها در كار عالم فرض بشود. اين يك جهت كه اصلا لازمه مكتب حافظ اين است و جز اين نمى تواند باشد. بعلاوه حافظ در بسيارى از اشعارش به اين مطلب تصريح مى كند، مثلا غزل معروفى دارد كه مى گويد:

تا اين شعر كه مى گويد:

تعبيرى عرفانى از آن تعبير فلسفى است كه مى گويد ((ليس فى الامكان ابدع مما كان )). در غزل ديگرى كه با اين بيت آغاز مى شود:

ما تو را كه به عنوان يك جمال مطلق مى بينيم ، ديگر نمى توانيم غير از خوبى ببينيم ، معنى ندارد. در غزل ديگرى كه چنين آغاز مى شود:

يعنى ما خداجو هستيم ، نه دنياجو و نه آخرت جو، (بلكه ) بالاتر.

مى گويد:

باز در غزل معروفى كه با اين بيت آغاز مى شود:

مى رسد به اين بيت :

در جاى ديگر كه ظاهرا ضمن يك مديحه است مى گويد:

و باز هم اشعار ديگرى هست ؛ يك بيتى دارد مى گويد:

يعنى يك عارف اين هستيها و نيستى ها و اين آمدنها و رفتنها را درك مى كند؛ غير عارف مى گويد چرا اين اشيائى كه مى آيند، بعد مى روند و فانى مى شوند؟ ولى يك عارف راز اينها را درك مى كند. اما در حافظ اشعارى هست كه بعضى گمان كرده اند و يا لااقل مستمسك قرار داده اند كه خير، اصلا حافظ معترض بوده به امر خلقت و در امر خلقت تاءمل مى كرده و بعد مى ديده چيزهايى كه نبايد ببيند و نديدنى است و مورد اعتراض بوده ، و هر چه هم كه اين طرف و آن طرف ، به حكمتها و فلسفه ها رو آورد نتوانست راه حلى پيدا كند، اين بود كه به قول آنها به رندى رو آورد، ولى رندى اى كه آنها حافظ را تفسير كرده اند يعنى خلاصه الدنگى و مستى و دم غنيمت شمردن و امثال اينها. آنگاه گفته اند كه در بعضى اشعار حافظ صريحا اعتراض به خلقت هست . يك شعرش شعر معروفى است در آن غزلى كه با اين بيت آغاز مى شود:

مى رسد به اين شعر كه خيلى معروف هم هست و شنيده ام كه مرحوم جلال دوانى از حكما و فلاسفه رساله اى درباره اين شعر نوشته ولى من نديده ام و شايد چاپ هم نشده باشد. مى گويد:

آنها مى گويند اين شعر مى گويد: پير ما، استاد ما، معلم ما (حافظ از پير طريقت خيلى ياد مى كند با چه ستايش عظيمى ) گفت كه در قلم صنع هيچ خطايى صورت نگرفته ، هيچ چيزى كه نبايست باشد وجود ندارد، آفرين بر نظر پاك خطاپوشش ، نظر پاكى كه روى خطا را مى پوشد، يعنى خطا وجود دارد ولى لاى سبيل مى گذارد مى گويد حرفش را نزن ، وجود دارد ولى خوب ، نگوييم ، حرفش را نزنيم ، بگوييم ان شاء الله گربه است . آنهايى كه اين شعر را اينجور معنى كرده اند بعد گفته اند بنابراين با آن شعرهاى ديگر حافظ كه مثلا مى گويد:

اين دو را با همديگر چگونه مى شود توجيه كرد؟ گفتند خوب ، يك وقتى آنجور فكر مى كرده ، يك وقتى هم اين جور فكر مى كرده حالا چه بايد بگوييم ؟ يعنى آنها شك ندارند كه اين شعر با آن اشعار جور در نمى آيد، منتها گفته اند خوب ، يك وقتى آنجور فكر مى كرده ، يك وقتى هم اينجور، ولى نمى دانيم كه اول آن را گفته بعد اين را، يا اول اين را گفته بعد آن را؟ يكى از كسانى كه خيلى دلش مى خواهد حافظ را مثل خودش توجيه كند، مى گويد كه نه ، به نظر من اصلا حافظ اين شعر را در دوره پختگى اش گفته ، چرا؟ به چه دليلى ؟ براى اينكه او در حد كفر يك حرفى زده و اگر اين حرف در ديوانش مى بود آنوقت شاه شجاع كه به او اعتراض كرد كه تو چرا گفتى :

به اين شعر نيز اعتراض مى كرد. معلوم مى شود اين شعر را آنوقت نگفته بوده ، بلكه در آخر عمر و بعد از مرگ شاه شجاع گفته است .
با آن بيانى كه در باب ((نظر عارف )) عرض كرديم جواب اين حرف خيلى واضح و روشن است . مى خواهد بگويد كه در ديد عارف خطا اساسا وجود ندارد و نمى تواند وجود داشته باشد، چطور؟ عارف از خدا عالم را مى بيند و تمام نظام را يكجا نمى تواند ببيند. در يك مجموعه ، اجزاء را ديدن ، يك جزء را انسان ببيند و تنها بخواهد روى آن قضاوت كند يك حكم دارد، در مجموع چهره را بپوشند، فقط دو رشته دندان پيدا باشد، با سر مرده هيچ تفاوتى ندارد، آدم از ديدنش وحشت مى كند؛ يا فقط يك چشم را انسان ببيند، يا فقط يك ابرو را ببيند. حالا ذهن انسان از باب اينكه وقتى يك عضو را مى بيند اعضاى ديگر مجسم مى كند نمى گذارد كه خيلى زشت به نظر جلوه كند ولى اگر انسان به آن قسمتهايى كه در زير پرده هست توجه نداشته باشد قهرا آنچنان لااقل زيبا بايد ببيند نمى بيند؛ وقتى زيبايى اش آنچنان كه هست جلوه مى كند كه همه را با يكديگر ببيند. آن كه از بالا نگاه مى كند ديدش كامل است ، آن كه از پايين نگاه مى كند ديدش ناقص است . در ديد ناقص خطا مى آيد. وقتى كه ((ديد)) كامل شد، ديگر در اين ديد تمام آنچه كه خطا در ديد ناقص ‍ وجود داشت از بين مى رود. البته حافظ رسمش هم اين است كه هميشه مخصوصا دو پهلو حرف مى زند كه اين خودش داستان مفصلى است . ولى منظورش همين است كه با ديد پاك ((كامل )) (نقصى وجود ندارد). پير يعنى كامل (قرينه اش در خودش است ). پس غير كامل نقص ‍ مى بيند ولى كامل است كه هرگز نقصى نمى بيند. چرا نمى تواند نقص ‍ ببيند؟ از باب اينكه او همه را باهم مى بيند، مجموع نظام را مى بيند و در مجموع نظام همانى است كه خودش تعبير كرده به جلوه ذات حق ، سايه ذات حق ؛ و به قول خودشان ظل ((جميل )) جميل است ، سايه ((زيبا)) زيباست ، عكس ((زيبا)) زيباست . آن كه ديدش ‍ جزئى است نمى تواند عكس زيبا را ببيند، او قطعه اى از عكس را مى بيند، جزئى از عكس را مى بيند. مخصوصا كه در يكى دو بيت بعدش اشعارى دارد كه باز حكايت مى كند از نهايت زيبابينى و خوش بينى ؛ مى گويد:

يعنى در چشم من آنچه كه مى بينم خط و خال مى بينم ، اشاره به :