دفاع از حقوق زنان بر اساس دو مبنا  
اگر قرار باشد كه از حقوق زنان دفاع شده و از اين جنس حمايت شود، اين بنا محكم دارد، كه بناى بدون مبنا، سست و لرزان است . از اين رو در بحث حاضر، ابتدا دو مبناى اساسى (يكسان بودن هويت انسانى زن و مرد بررسى قرار گرفته ، سپس بحث از تاسيس بنايى در دفاع از حقوق زن به ميان خواهد آمد:
1) يكسان بودن هويت انسانى زن و مرد  
در اين جا تمام مدعا در قالب يك گزاره قابل ارايه است و آن مدعا اين است كه : زن ، انسان است .
در بدو امر، شايد به نظر برسد كه اين مفروض ، بديهى است . ولى اولا: چنانچه اشاره شد، ملاصدرا، فيلسوف نامدار جهان اسلام و تشيع و بنيان گذار حكمت متعاليه ، در مهم ترين اثرش اسفار ⁽⁸⁸⁾، از زنان در ذيل اقسام حيوانات بحث مى كند و انسانيت آن ها را نمى پذيرد؛ ثانيا: ممكن است كسى ادعاى انسان بودن زنان را نيز داشته باشد، اما با مدعيات ديگرى ، مدعاى قبلى را مخدوش كند و يا حتى با مبناى نسبتا محكمى در موضوع ، بناهاى سست و لرزان تعريف كند. ⁽⁸⁹⁾ از اين رو به نظر مى رسد كه تاملى در مدعاى ياد شده (زن ، انسان )، ضرورى است .
در انسان بودن زن ، به عقل و نقل مى توان استشهاد نمود. از جمله دلايل عقلى آن است كه هويت تشخيص بدن ، به نفس روح است . نه به جسم و بدن او، روح نيز نه مذكر است و نه مونث بلكه مجرد است و شامل زن و مرد هر دو مى گردد و آنچه فارق بين زن و مرد است ، مسايل مربوط به بدن است نه روح .
از جهت نقلى نيز، براساس آيات قرآنى كه هم خلقت ما را بر اساس مرد و زن در كنار هم مى داند، نه جنسيت ، مى توان حكم به يكسان بودن هويت انسانى زن و مرد نمود:
من عمل صالحا من ذكر اوانثى و هو مومن فاولئك يدخلون الجنة (غافرا/ 40)
هر كس عمل صالحى انجام داده ، اعم از آن كه زن باشند، در بهشت جاويدان داخل مى شوند.
از آن جا كه در اين زمينه فراوان داد سخن داده شده كم تر توقف مى گردد و توقف جدى تر بر مباحث قابل تاءمل خواهد شد.
1-1) زنان و نقص عقل  
مدعاى نقص عقل زنان ،از جهت عقلى و نقلى جاى طرح و بحث دارد:
اول ، از جهت عقلى
بسيارى در حالى كه ادعاى هويت يكسان براى زن و مرد در انسانيت دارند اما، بر ناقص بودن زن از جهت عقلانى ، استدلال نموده اند. مثلا نوشته اند كه :
در مبحث تفاوت و مقايسه زن و مرد از حيث قواى دماغى و عقلانى و عاطفى ، مقصود از عقل ، عقل تجريدى و تدبيرى مى باشد (عقل تئوريك و تحليل گر و فرضيه باف و فلسفه پرداز و عقل سياسى و ادارى و اجتماعى )، كه در مردان ، دامنه و قدرت بيشتر و گسترده تر دارد. ⁽⁹⁰⁾
و حتى قبول مسئوليت هاى بالاى اجرايى توسط زنان (مثلا ريس دولت ) را براى زمينه سازى بيش تر دخالت عوامل پشت پرده و صحنه گردان هاى پنهان كار در اداره و سياست كشور از داخل و خارج مى داند! ⁽⁹¹⁾
ديگرى با پيچاندن مطلب مى گويد، چون عقل به صورت اشتراك بر معانى گوناگون اطلاق مى شود، يك عقل است كه معيار قرب الى الله است و عقل ديگرى كه زن و مرد در آن تفاوت دارند، و در عقل اولى زن و مرد يكسان اند و بالاخره معتقد است آن عقلى كه ممكن است در مرد بيش از زن باشد، عقل علوم و عقل سياست و عقل كارهاى اجرايى است ، ⁽⁹²⁾ و حال آنكه كه همين مولف ، هويت انسانى زن و مرد را واحد مى داند.
در پاسخ به اين گونه اظهار نظرها، مى توان قياسى بدين شكل تنظيم نموده و نوشت كه :
عقل (عقل ناطقه )، فصل انسان از حيوانات است (كبراى قضيه ).
زن ، ناقص العقل (عقل ناطقه ) است (صغراى قضيه ).
پس : زنت فصل انسان از ساير حيوانات را ندارد (نتيجه ). يعنى زن انسان نيست .
حاصل آن كه ، نمى توان هم مدعاى هويت يكسان زن و مرد در انسانيت را داشت وهم بر ناقص العقل بودن زنان استدلال نمود و اين دو مدعا با يكديگر سازگارى ندارد؛و با جاخالى دادن و فرار از بحث نيز مشكلى حل . نمى شود. ⁽⁹³⁾ و شايد مواضع آنانى كه از امتيازات مردان بر زنان ، از جمله در عقل و دين دفاع مى كنند، بدون تناقض تر و شفاف تر باشد. ⁽⁹⁴⁾
بود تا اين جا سخن در اين كه گرچه مدعاى زن ، انسان است ، ابتدا بديهى به نظر مى رسد، اما مساءله به اين سادگى نيست و مدعيان اين مفروض را بايد بر اساس ساير مدعياتشان ، از جمله در باب عقل زنان ، آزمود و آنگاه به راحتى مى توان به اين جا رسيد كه كثيرى نمى توانند مدعاى انسانيت زن را داشته باشند و ادعاى عدالت خواهى و دموكراسى را داشته باشند. بايد اين مدعا را از جهت نظرى و عملى (در عمل چه مى كنند؟) آزمود و سپس به داورى نشست .
دوم ، از جهت نقلى
مساءله مهم بحث نقص عقل زنان ، از سوى ديگر به نقل و روايات باز مى گردد. در مواردى در نهج البلاغه و نيز در جاهاى ديگر، به صراحت زنان ناقص العقل معرفى شده اند. مثلا در نهج البلاغه (خطبه 80) مى خوانيم كه : معاشر الناس ، ان النساء نواقص الايمان ، نواقص الخطوط، نواقص العقول ... و اما نقصان عقولهن فشهادة امراتين كشهادة الرجل الواحد .
جمع مردم ، همانا زنان ، ناقص الايمان و ناقص البهره و ناقص العقل اند... اما ناقص العقل اند، چون شهادت دو زن ، مثل شهادت مرد و واحد است .⁽⁹⁵⁾ در رابطه با رواياتى از اين قبيل ، بر نكات چندى مى توان تاءكيد نمود:
1) ممكن است خدشه در سند و يا دلالت اين گونه روايات نمود: نگارنده از بين بررسى روايى ، شيوه كار مولف كتاب زن و پيام آورى را كه 9 روايت در مذمت زن و نفى حقوق آن ها را از نظر سند و دلالت به بحث گذاشته و رد نموده است ، مطلوب مى بيند. ⁽⁹⁶⁾
در رابطه با كلام نقل شده از حضرت امير درباره زن ، نيز از جمله گفته شده كه اين كلام ، به پس از جنگ جمل و نقش عايشه در آن باز مى گردد و در اصل ، اين روايت ، مصداقى چون عايشه دارد، نه همه زنان . ⁽⁹⁷⁾
2) بعضى خواسته بگويند كه مراد از نقص عقل ، مراتب در عقول است . ولى اين مدعا ضمن اين كه صحيح است ، يعنى شايد دو انسان كه عقل كاملا برابر داشته باشند، نيز نداشته باشيم (تفاوت فردى در بخش عقل )، اما اين مطلب نتيجه تفاوت عقل در ميان دو جنس زن و مرد را ندارد و عقل زنان و مردان مجموعا همسان نيست و از عقل هيولائى به سوى عقل بالمستفاد مى تواند در جريان باشد و رشد كند. ⁽⁹⁸⁾
3) اين روايات با نصوص ديگر سازگارى ندارد. خصوصا اين كه در تعارض بين قرآن و روايات ، در مبانى شيعى ، اصل قرآن مجيد است . قرآن در مواردى زنان صالحه را به عنوان الگوى زنان مردان معرفى مى كند و چگونه است كه زن از نظر خلقت ، ناقص العقل آفريده شده ، اما مى تواند الگوى مردان و افراد داراى عقل كامل گردد؟ مثلا در سوره تحريم / 2 - 11 مى خوانيم كه :
و ضرب الله مثلا للذين آمنوا امرات فرعون ... و مريم ابنت عمران ...
و خدا براى مومنان ، زن فرعون (آسيه ) را مثل آورد... و مريم ، دختر عمران را...
و يا در تحف العقول از امام كاظم (ع ) منقول است كه :
ان الله على الناس حجتين حجة ظاهره و حجه باطنة . فاما الظاهره ، فالرسل و الانبياء و الائمه و اما الباطنه فالعقول ⁽⁹⁹⁾
همانا براى مردم دو حجت (از سوى خدا) وجود دارد: حجت ظاهرى و حجت باطنى . حجت ظاهر، رسولان ، پيامبران وا مامان اند و حجت باطنى ، عقل است .
اگر به زن ، چراغ درونى به اندازه مردان داده نشده و ناقص العقل اند، پس چرا به اندازه مردان و گاه بيش از مردان از آن ها تكليف خواسته مى شود؟ اگر چنين است ، بايد بسيارى از كج روى ها و ضعيف هاى زنان در جامعه و خانواده و... را ناديده گرفت ، و حال آن كه در قوانين شرعى و بشرى ، در. مواردى كه به هويت انسانى باز مى گردد، وظايف يكسان از زن مرد خواسته مى شود. و اگر گفته شود كه مراد، عقل نظرى و عقل ناطقه نيست ، اولا: پرسيده مى شود اين كه مدار تكليف ، بالغ بودن است ، كدام عقل است ؟، آيا جز آن است كه انسان هاى فاقد عقل ناطقه و انسانى (سفيهان و ديوانگان )، تكليف افراد واجد عقل را ندارد؟؛ ثانيا: به چه دليلى ، عقل ناطقه و نظرى را در اين گونه نصوص ، مى توان انكار نمود؟
4) با قبول سنديت اين گونه احاديث (نقص عقل در زنان )، ممكن است آن ها را به عنوان آن را به عنوان آن كه بيان واقعيت حاكم بر زنان عصرشان را مى كردند، پذيرفت .اين كه در كارهاى عقلانى و عملى ، خصوصا در عصر صدور روايات ، نقش زنان قريب به صفر بوده است . به عبارت ديگر، اين روايات اشعار به اين ندارد كه زنان ذاتا و ماهيتا از مردان در عقل پايين ترند و ناقص العقل به اين معناى اند، بلكه بدين معنا ناقص العقل اند كه اگر با مردان سنجيده شوند، در اكثر كارهاى عقلانى ، زنان عقب ترند و اين نكته حكايت از نقص عقل آنان دارد. با اين توجيه ، نقص ، عقل زنان تكوينى نيست ، بلكه بيرونى و عارضى است اين كه سهم زنان در عقل ، باسهم مردان - از آن رو كه در هويت انسانى مشترك اند- همسان است ، اما عوامل اجتماعى ، فرهنگى ، سياسى ، حقوقى ، فرهنگى ، اقتصادى و... بيرونى ، سبب ضعف و نقص عقل زنان مى گردد.
در راستاى اين برداشت ، مى توان مثلا به حديث زير استناد كرد كه از حضرت على عليه السلام آمده است : ⁽¹⁰⁰⁾
اياك و مشاوره النساء الا من جربت بكمال عقل ⁽¹⁰¹⁾
از مشاوره با زنان پرهيز، مگر آن كه كمال عقل آنان ، آزموده شده باشد.
اين گونه زن مى تواند از نظر على عليه السلام هم ناقص العقل باشد وهم كمال عقل برسد؟ وجه آن است كه اگر عوامل بيرونى مساعد باشد، چون نقص عقل زن ذاتى نيست ، جبران شده و در حد مشاوره و مستشار رشد مى كند (معمولا امور پيچيده ، مورد مشورت قرار مى گيرند و مستشار بايد نخبه و كارشناس در موضوع باشد، نه فرد معمولى ). اگر اين برداشت درست باشد، اهتمام جدى افراد مسلمان بايد آن باشد كه موانع رشد عقل زنان و دختران را براى اعاده قسط كه هدف رسولان است ، از راه برداشته و در يك رقابت عادلانه ، دختران و پسران و زنان و مردان در جامعه اسلامى ، به رقابت در جهت كمالات حركت كنند.
1-2) جمع بندى و نتيجه گيرى  
در جمع بندى بحث از مبناى اول (مشترك بودن زن و مرد در هويت انسانى ). به اين جا مى رسيم كه :
اول : با پذيرش اين مبناء هر گونه امتياز و فضيلت جنس مرد و زن در مقابل هم نفى مى شود.
دوم : با پذيرش اين مبنا، مى توان از نقص ذاتى عقل زن دفاع نمود، بلكه بحث نقص عقل وارده در روايات نيز، به نوعى حكايتگرى از واقعيت بيرونى تعبير شد، كه هم جنبه طفيلى و عرضى داشته وهم قابل درمان است وهم به جهت مبانى دينى ، براى برقرارى قسط، بايد موانع خارجى براى رقابت منصفانه بين زن و مرد برداشته شود. ⁽¹⁰²⁾
سوم : در هيچ متفكرى نمى تواند هم مدافع هويت انسانى مشترك براى زنان و مرد باشد وهم از نقصان ذاتى عقل در زنان دفاع كند، زيرا كه عقل ، وجه مميز انسان و اكثريت موجودات ديگر است .
چهارم : مواردى كه بعضى از متفكران به عنوان امتيازات مرد نسبت به زن نقل مى كنند، يا با قرائت ديگر از دين ، قابل فهم و استنباط جديد به نفع زنان است ⁽¹⁰³⁾ و يا از مقوله تكليف و وظيفه است نه مقوله حقوق ، كه عدم پرداختن و اعاده ها آن ها، تضييع حقوق بانوان باشد.
پنجم : اگر پذيرفته شود كه زن و مرد، هويت انسانى يكسان دارند، مى توان به به سوى اين بنا و نظريه رهنمون شد كه حقوق انسانى زن و مرد نيز برابر است . وبا امام خمينى (ره ) هم عقيدتى بود كه :
از نظر حقوق انسانى ، تفاوتى بين زن و مرد نيست ، زيرا كه هر دو انسان اند و زن حق دخالت در سرنوشت را هم چون دارد. ⁽¹⁰⁴⁾
ششم : نهايتا در بحث عقل زنان ، با پذيرش اين مبنا كه از جهت ماهيت ، عقل زنان و مردان تفاوتى ندارد، يكى از نكات مطرح شده در سابق كه ممكن است عواطف قوى زن ، سبب شود كه در مواردى زن به جاى تبعيت از فرمان عقل ، تابع دل و عواطف باشد، جاى توضيح دارد. اولا: اين كه ممكن است جدال بين عقل و دل پيش آيد و در اين عرصه ، دل پيروز و غالب شود، بحثى خاص زنان نيست و دعواى عقل و عشق ، در ادبيات عرفانى و غير عرفانى ما بسيار مشهور است . به عنوان : در معنى حريت اسلامية و سر حادثه كربلا مى گويد: