به سوى بغداد

چون مأمون عبّاسى به بغداد رخت بركشيد، همواره ميان او و آل‏عبّاس به خاطر اعطاى مقام ولايت عهدى از سوى او به امام رضا ستيزونزاع برقرار بود. آنان به وى يادآورى مى‏كردند كه بنى فاطمه مخالفانى‏هستند كه بايد بيشتر از هر مخالف ديگرى از آنها بيمناك بود. زيرا آنان‏در شرق و غرب كشور داراى ياران و هوادارانى هستند.

مأمون نيز در توجيه كار خود و دادن منصب ولايت عهدى به امام رضافضايل او را كه زبان وى و ديگران از بر شمردن آنها عاجز بود، بيان‏مى‏كرد و مى‏گفت : اين خاندان علم و دانش را از پدران خويش به ميراث‏برده‏اند چنان كه مكارم و اخلاقِ والا را از آنها به ارث گرفته‏اند!

شيعيان در آن هنگام بواسطه وجود امام رضا از شوكت و قدرت‏بسيارى بر خوردار شدند و مبلغان فداكارى در هر گوشه‏اى از كشوراسلامى داشتند و مردم نيز به خاطر فضايل و كمالاتى كه در صحنه سياسى‏از حضرت رضا ديده بودند، به شيعيان تمايل نشان مى‏دادند.

از طرفى دعوت آنان به امامت فرزندان فاطمه بيش از هر زمان ديگرانتشار يافته بود، زيرا بسيارى از شيعيان پستها و موقعيّتهاى حساسى درحكومت به دست آورده بودند و به خاطر اختلافاتى كه ميان عبّاسيّان‏روى داده بود به تحرّكات مثبت و مستّمرى دست مى‏زدند.

دستگاه حكومت پى برده بود كه گروههاى بسيارى از عبّاسيّان باحكومت راه نيرنگ و فريب را پيش گرفته‏اند و قدرت را براى خودمى‏خواهند. از اين رو مجبور شده بود گروهى مخالف با آنان را از شيعيان‏روى كار آورد.

از طرف ديگر موجى از نا خشنودى عمومى به خاطر كشته شدن امام‏رضاعليه السلام به دست مأمون، جهان اسلام را فرا گرفته بود. مأمون براى‏سرپوش نهادن بر خيانت خود در حقّ امام رضا و براى رويارويى با خواصّ‏عبّاسيّان و نيز به خاطر دلجويى از عموم مردم، فرستاده‏اى را به مدينه‏روانه كرد و طى يك دعوت رسمى امام جواد را به سوى خود طلبيد.

اين واقعه در سال 211 هجرى و در زمانى كه تنها 16 سال از عمر امام‏جواد سپرى مى‏شد، اتفاق افتاد.

چنان كه از تاريخ به دست مى‏آيد، ورود امام به بغداد آكنده ازنوازشها واحترامات شاهانه‏اى بود كه مأمون آن را براى ورود مقدّم‏ميهمان مبارك خويش تدارك ديده بود.

مردم آمدن امام جواد را كه مدّتها به ديدار و زيارتش مشتاق بودند، به يكديگر نويد مى‏دادند.

مأمون استقبال پرشكوهى از آن‏حضرت به عمل آورد و تصميم گرفت‏دخترش ام الفضل را به همسرى او دهد چنان كه پيش از اين دختر ديگرش‏ام حبيب را به همسرى امام رضا در آورده بود.

عبّاسيان به خاطر اين عمل، مأمون را شديداً مورد اعتراض قرار دادند. زيرا مى‏ترسيدند خلافت به دست فرزندان فاطمه افتد. از اين رو خويشان‏نزد مأمون رفته اظهار داشتند : تو را به خدا سوگند مى‏دهيم كه از دادن‏دخترت به امام جوادعليه السلام خوددارى كنى زيرا، بيم آن داريم كه سلطنتى كه‏خداوند عزّ و جل ما را مالك آن گردانيده، از دست برود و جامه‏اى را كه‏خداوند بر ما پوشانيده از تن ما بيرون آيد و تو خود بر آنچه كه در گذشته‏تا كنون ميان ما و اين قوم روى داده، آگاهى. ما از كارى كه تو با امام رضاانجام دادى (اشاره به ولايت عهدى آن‏حضرت) همواره بيمناك بوديم امّاخداوند ما را در آن مهم يارى فرمود. پس تو را به خدا ما را به اندوه‏وانديشه‏اى كه از ما دور شد، مجدداً وارد مگردان.

مأمون در پاسخ به آنها گفت : آنچه ميان ما و خاندان ابو طالب‏گذشت، مسبّب آن شما بوديد. اگر شما در باره آنها رعايت انصاف رامى‏كرديد آنان از شما سزاوارتر بودند. و آنچه (خليفه) پيش از من درحقّ آنها مرتكب شد، در حقيقت قطع رحم بود و من از اين بابت به خداپناه مى‏برم. به خدا قسم من از اينكه رضا را جانشين خود گردانيدم‏احساس پشيمانى ندارم. . . من از او خواستم كه خود زمام خلافت را به‏دست گيرد و مرا از آن معاف دارد امّا او خود دارى ورزيد و امر خداوندچنان مقدر شده بود!!

امّا امام جواد را به اين خاطر برگزيدم كه با وجود سنّ و سال اندكش برتمام اهل فضل از نظر علم و دانش برتر است و اميدوارم آنچه را كه من درباره او مى‏دانم براى ديگر مردمان نيز آشكار گردد كه در اين صورت‏خواهند دانست كه نظر من در باره او صواب بوده است.

خويشانش گفتند : اگر چه خوى و سيرت اين جوان خوشايند تو افتاده، امّا بچّه است و از دانش و فقه بى بهره. پس او را مهلت ده تا به ادب‏آراسته گردد آنگاه هر تدبيرى را كه در باره او انديشيده‏اى، عملى كن.

مأمون پاسخ داد : واى بر شما! من به اين جوان از شما داناترم. اهل اين‏خانه (خاندان رسول خداصلى الله عليه وآله)، علمشان از سوى خداى تعالى است. پدرانش همواره در دين و ادب از عامه مردم، بى نياز بودند. پس اگرمى‏خواهيد امام‏جواد را بدانچه كه جايگاه ومرتبه اواست براى‏شمااثبات‏كند، اورا بيازماييد.

خويشانش گفتند : ما به اين آزمون رضايت داريم پس ما را با اوواگذار تا كسى را قرار دهيم كه در پيشگاه تو پرسشهايى در مسائل فقهى ازاو بپرسد. اگر او پاسخ صواب داد، ما اعتراضى نخواهيم داشت و راى‏استوار اميرالمؤمنين در مورد او براى خاصّ و عام آشكار خواهد شدوچنانچه او از پاسخ به سؤالات در ماند مانع دامادى او مى‏شويم. مأمون‏به اين قرار راضى شد.

مخالفان قرار گذاشتند يحيى بن اكثم را براى مناظره با امام جوادوپرسش از مسائل پيچيده فقهى برگزينند. يحيى در آن هنگام قاضى‏القضات ديار اسلامى بود.

موعد مقرّر فرا رسيد. امام جواد آمد و يحيى بن اكثم نيز حاضر شدورو به روى امام نشست. مأمون در كنار امام نشسته بود و بر مجلس‏اشراف داشت. ابن اكثم به خليفه نگريست و گفت :

آيا اميرالمؤمنين اجازه ميفرمايد پرسشى كنم ؟ مأمون به او رخصت‏داد. يحيى به امام روى كرد و گفت : فدايت شوم آيا اجازه مى‏دهى سؤالى‏كنم ؟ ابوجعفرعليه السلام فرمود : هر چه مى‏خواهى بپرس.

يحيى پرسيد : فدايت شوم، چه مى‏فرمايى در باره شخصى كه در حال‏احرام شكارى كشته است ؟

امام پرسيد :

آيا اين شخص، شكار را در حل كشته يا در حرم ؟

عالم بوده يا جاهل ؟

عمداً آن را كشته يا به خطا ؟

آن شخص آزاد بوده يابنده ؟

صغير بوده يا كبير ؟

نخستين صيد او بوده يا صيد كردن تكرارى ؟

آن صيد از دسته پرندگان بوده يا غير آن ؟

از پرنده‏هاى كوچك بوده يا بزرگ ؟

شخص محرم باز مصرّ بر صيد است يا پشيمان ؟

در شب شكار كرده يا در روز ؟

محرم براى حج بوده يا عمره ؟ (17)

يحيى بن اكثم شگفت زده شد و آثار درماندگى و عجز در چهره‏اش‏نمايان گشت و چنان به لكنت افتاد كه حاضران حيرت و واماندگى او رادر جواب دريافتند. مأمون گفت : سپاس خدا را بر اين نعمت و توفيقى كه‏در رأى و نظرم ارزانى فرمود. آنگاه رو به خويشانش كرد و پرسيد : حال‏آنچه را كه انكار مى‏كرديد، دانستيد ؟ ! سپس به امام جواد نگريست‏وگفت : اى ابو جعفر آيا خواستگارى مى‏كنى ؟ امام فرمود : آرى. مأمون‏گفت : فدايت شوم براى خود خواستگارى كن كه من تو را براى خويش‏پسنديدم و دخترم ام الفضل را بر خلاف ميل عده‏اى، به همسرى تو درمى‏آورم.

ابو جعفرعليه السلام فرمود : سپاس خداى را به عنوان اقرار به نعمتى كه‏ارزانى فرموده و جز خدا معبودى شايسته نيست به عنوان اخلاص براى‏يكتايى‏اش. ودرود خدا بر محمّد سرور آدميان و برگزيدگان از عترتش. امّا بعد : از جمله نعمتهاى خداوند بر مردم آن است كه آنها را با حلال ازحرام بى نياز كرده وفرموده است :

( وَأَنكِحُوا الْأَيَامَى‏ مِنكُمْ وَالصَّالِحِينَ مِنْ عِبَادِكُمْ وَإِمَائِكُمْ إِن يَكُونُوا فُقَرَاءَيُغْنِهِمُ اللَّهُ مِن فَضْلِهِ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ ) (18)

"زنان بى شوهر از خويش و نيز بندگان و كنيزكان شايسته خود را به‏همسرى گيريد اگر تهيدست باشند، خداوند از فضل خود بى نيازشان خواهدساخت و خدا گشايشگر و داناست. "

همانا كه محمّد فرزند على فرزند موسى، ام الفضل دختر عبداللَّه مأمون‏را خواستگارى مى‏كند و مَهر او را مَهر جدّه‏اش فاطمه دختر محمّدصلى الله عليه وآله كه‏پانصد درهم است، قرار مى‏دهد. پس اى اميرالمؤمنين آيا او را با اين مهربه همسرى من مى‏دهى ؟

مأمون پاسخ داد : آرى او را با اين مَهر به ازدواج تو درمى‏آوردم. آيااين نكاح را مى‏پذيرى ؟

امام نهم محمّد الجواد فرمود : آرى آن را پذيرفته بدان راضى هستم.

جشن ازدواج‏

راوى اين حديث گويد : ديرى نپاييد كه صداهايى شبيه به صداهايى كه‏دريانوردان در گفتگوهايشان به كار مى‏برند، شنيديم. ناگهان پيشكارانى‏را ديديم كه قايقى ساخته شده از نقره را كه با ريسمانهايى ابريشمين بسته‏شده بود، بر چرخى آكنده از غاليه (نوعى عطر) مى‏كشيدند و مى‏آوردند. مأمون دستور داد محاسن خواص را با اين عطر خوشبو سازند. سپس آن‏قايق را به مكانى كه عوّام در آن بودند، بردند و آنها نيز خود را با آن‏غاليه، معطّر ساختند. سفره‏هاى غذا گسترده شد و مردم به خوردن‏مشغول شدند و به هر قومى بنابر ارج و اعتبارشان هدايايى داده شد. چون‏جشن به پايان رسيد و مردم پراكنده شدند و تنها گروهى از خواص مانده‏بودند مأمون به امام جواد عرض كرد : فدايت شوم اگر صلاح مى‏دانى درباره احكام فقهى وجوهى كه در قتل شكار تفصيل دادى، براى ما سخن‏بگويى، ابو جعفرعليه السلام فرمود :

آرى، اگر شخص محرم شكارى از پرنده‏هاى بزرگ را در خارج ازحرم بكشد، بايد به‏عنوان كفّاره يك گوسفند بدهد، اگر در حرم مرتكب‏چنين كارى شود كفّاره او دو چندان است. اگر جوجه‏اى را در خارج حرم‏كشت، كفّاره‏اش برّه‏اى از شير گرفته است و اگر در حرم چنين كارى كرده‏بود بايد علاوه بر آن برّه، بهاى جوجه را هم بپردازد. و اگر صيدى كه‏كشته بود از وحوش باشد، در گورخر وحشى بايد يك گاو به عنوان كفّاره‏بدهد و اگر شترمرغ باشد بايد يك شتر كفّاره دهد. و اگر آهويى كشته‏باشد بايد يك گوسفند كفّاره دهد و اگر چنين حيواناتى را در حرم كشت‏كفّاره‏اش دو برابر است و بايد آن را به كعبه رساند و قربانى كند و اگرمحرم كارى كند كه قربانى بر او واجب گردد و احرامش براى حج باشدبايد شترى در منى به عنوان كفّاره قربانى كند و اگر احرامش براى عمره‏باشد بايد شترى در مكّه نحر كند و كفّاره صيد بر عالم و جاهل يكسان‏است و آن كه عمداً مرتكب چنين كارى شود، گناه كرده است و اگر كسى‏به خطا، صيدى شكار كند كفّاره بر او واجب نيست. و اگر شخص آزاد به‏شكار صيد مبادرت ورزد، دادن كفّاره بر خود او واجب است و چنانچه‏بنده اين كار را بكند آقايش بايد كفّاره او را بپردازد. شخص صغير كفّاره‏اى‏بر او نيست ولى دادن كفّاره بر كبير واجب است و آن كه از چنين كارى‏ندامت حاصل كرده كيفر آخرت از او ساقط مى‏شود، آن كه بر اين كارمصرّ است و بر آن مداومت ورزد، كيفر آخرت بر او واجب مى‏گردد.

مأمون گفت : نكو گفتى اى ابو جعفر كه خدايت نكويى دهد! اگرصلاح مى‏دانى همچنان كه يحيى پرسشى از شما كرد، شما نيز از او پرسشى‏كنيد. ابو جعفرعليه السلام از يحيى پرسيد : آيا بپرسم ؟ يحيى پاسخ داد : فدايت‏شوم بپرس اگر پاسخ سؤال شما را دانستم جواب مى‏گويم و گرنه از شمااستفاده مى‏كنم.

امام از او پرسيد : مرا از مردى خبر ده كه در آغاز روز به زنى مى‏نگرددر حالى كه نگاهش به آن زن حرام است و چون روز برآمد نگاهش‏حلال مى‏شود و به وقت زوال آفتاب آن زن بر او حرام گردد و چون عصرفرامى‏رسد بر او حلال مى‏شود به وقت غروب خورشيد بر او حرام‏ميگردد و به وقت شب بر او حلال مى‏شود و در نيمه شب بر او حرام‏مى‏گردد و چون سپيده مى‏دمد بر او حلال مى‏شود ؟ حكم اين زن چيست ؟ و چگونه پيوسته بر او حلال يا حرام مى‏گردد ؟

يحيى پاسخ داد : به خدا سوگند جواب اين سؤال را نمى‏دانم اگر صلاح‏مى‏دانيد خود پاسخ آن را بيان فرماييد.

امام جواد فرمود : اين كنيزى است كه متعلّق به مردى است كه در آغازروز بدو مى‏نگرد و نگاهش بر او حرام است و چون روز بر مى‏آيد او را ازآقايش مى‏خرد و بر او حلال مى‏شود و به هنگام ظهر او را آزاد مى‏كندوبروى حرام مى‏گردد و به هنگام عصر او را به همسرى مى‏گيرد و براى اوحلال مى‏شود و به هنگام مغرب ظهارش مى‏كند و بر او حرام مى‏گردد وبه‏هنگام شب كفّاره ظهارش را مى‏دهد و براى او حلال مى‏شود و به هنگام‏نيمه شب او را يك طلاق مى‏گويد بر او حرام مى‏شود و به هنگام سپيده به‏او رجوع مى‏كند و براى وى حلال ميگردد!

مأمون با شنيدن اين پاسخ رو به خويشان حاضر در جمع كرده وپرسيد :آيا در شما كسى هست كه به اين سؤال چنين پاسخى بدهد يا جواب سؤال‏پيشين را بداند ؟

حاضران گفتند : نه به خدا . . اميرالمؤمنين خود داناتر است.

آنگاه مأمون گفت : واى بر شما! اين خاندان به فضلى كه خود نظاره‏گرآن هستيد از ساير مردم متمايز شدند و كم‏سالى آنها، از كمال بازشان‏نمى‏دارد. آيا مگر نمى‏دانيد كه رسول خداصلى الله عليه وآله رسالتش را با دعوت‏اميرالمؤمنين على بن ابى طالب كه در آن هنگام 10 سال داشت آغاز كردوعلى اسلام را پذيرا شد و براى او به اسلام حكم كرد و كودكى جز على رابه اسلام فرا نخواند و با حسن وحسين‏عليهما السلام كه در آن هنگام كمتر از6 سال داشتند بيعت كرد و با كودكى جز آن دو دست بيعت نداد ؟ آيا ازآنچه خداوند ويژه اين قوم كرد آگاه نيستيد ؟ آيا نمى‏دانيد كه اينان از نژاديكديگرند و حكم آخر آنها حكم اوّل آنهاست ؟

حاضران گفتند : راست گفتى اى اميرالمؤمنين. آنگاه برخاستندورفتند.

هدايا و جشن شادباش

روز بعد، مردم حاضر شدند و امام جواد نيز حاضر شد. لشكريان‏ونگهبانان و خواص و كارگزاران براى عرض شادباش پيش مأمون و امام‏جواد آمدند. سه سينى نقره‏اى كه در آن گلوله‏هائى آميخته از مشك‏وزعفران بود آوردند. در ميان هر گلوله برگه (كاغذى كوچك) نهاده‏وبر روى آنها رقم اموال فراوان و نام هداياى گرانبها و زمينهاى بخششى‏نگاشته شده بود. مأمون دستور داد اين گلوله‏ها را در مجلس خواص‏پرتاب كنند. هر يك از اين گلوله‏ها كه به دست كسى مى‏افتاد، مالك آن‏چيزى مى‏شد كه درون آن نوشته بودند. آنگاه كيسه‏هاى زر را به ميان‏آوردند و محتويات آنها را بر لشكريان و (كارگزاران بلند مرتبه) نثاركردند.

پس از پايان اين مراسم، مردم در حالى كه هدايا و عطاياى بسيارى به‏دست آورده بودند راه بازگشت پيش گرفتند.

مأمون به ميمنت اين پيوند به تمام مساكين صدقه داد. او همواره امام‏جواد را مورد اكرام خود قرار مى‏داد و در طول حيات خويش دربزرگداشت آن‏حضرت مى‏كوشيد و او را بر فرزندان و بستگانش مقدّم‏مى‏داشت. (19)

چون امام جوادعليه السلام با دختر مأمون ازدواج كرد، مدّت تقريباً زيادى‏در رفاه ونعمت در بغداد زيست. در اين مدّت مسلمانان با وى رفت‏وآمد مى‏كردند، از درياى فيض او سيراب مى‏شدند و از باران علم و دانش‏حضرتش عطش خود را فرومى‏نشاندند.

امّا آن‏حضرت اينكه در كاخهاى عبّاسيّان به آسودگى و رفاه زندگى كندو امور دينى شيعيان و مسلمانان را به فراموشى سپارد، چندان خوشدل‏وراضى نبود و چنين به نظر مى‏رسد كه اگر شرايط براى ترك اقامت دربغداد نا مساعد نمى‏بود، آن‏حضرت در آن شهر مدّت درازى اقامت‏نمى‏كرد.

يكى از يارانش در اين باره نقل مى‏كند كه در بغداد بر امام جوادعليه السلام‏وارد شدم و به آسودگى و رفاهى كه در آن به سر مى‏بردانديشيدم و با خودگفتم : اين مرد هرگز به وطن خويش باز نمى‏گردد! امام سر به زير افكندوآنگاه در حالى كه رنگ رخسارش زرد شده بود، سر بلند كرد و فرمود :اى حسين! (خوردن) نان جوين و نمك نيمكوب در حرم رسول خداصلى الله عليه وآله‏براى من خوشتر از اين رفاهى است كه اكنون مرا در آن مى‏بينى! (20)

امام جواد از راه كوفه به مدينه رفت. چون به كوفه وارد شد شيعيان به‏گرد او جمع شدند و استقبالى پرشكوه از وى به عمل آوردند. سپس‏آن‏حضرت با آنان وداع كرد و به سوى مدينه جدّش رهسپار شد تا باقى‏روزهاى حيات خويش را در آن شهر سپرى كند و به مسئوليّتهاى خطيرخود كه از جمله آنها پديد آوردن مكتب فكرى جامعى بود، بپردازد. امام جوادعليه السلام در مدينه بود تا آنكه مأمون عبّاسى از دنيا رفت.

بازگشت مجدّد به مدينه‏

امام جواد از راه كوفه به مدينه رفت. چون به كوفه وارد شد شيعيان به‏گرد او جمع شدند و استقبالى پرشكوه از وى به عمل آوردند. سپس‏آن‏حضرت با آنان وداع كرد و به سوى مدينه جدّش رهسپار شد تا باقى‏روزهاى حيات خويش را در آن شهر سپرى كند و به مسئوليّتهاى خطيرخود كه از جمله آنها پديد آوردن مكتب فكرى جامعى بود، بپردازد.امام جوادعليه السلام در مدينه بود تا آنكه مأمون عبّاسى از دنيا رفت.

پس از مأمون

مأمون به برادرش معتصم عبّاسى وصيّت كرد و خود در قريه‏اى از نواحى طرسوس. (21) چشم از جهان فروبست. طرسوس از نواحى مرزى‏ميان سرزمين اسلام و كشور روم بود كه در آن هنگام امواج درگيرى‏وكشمكش در آن بالا گرفته بود و مأمون براى فرونشاندن اين درگيريهاشخصاً بدانجا رهسپار شده بود تا آنكه سرانجام مسلمانان پيروز شدند.

مأمون، خصوصاً در مورد علويها به برادرش معتصم سفارشها كرد و به‏او گفت : اينان پسران عموى تو از نسل اميرالمؤمنين على هستند. با آنهاخوش‏رفتار باش و از گنهكارشان بگذر و به آنان توجّه كن و در هر سال‏صله‏هاى آنها را قطع مكن كه حقوق اينان از چند جهت واجب مى‏شود.

در اواخر تابستان و در شب دوازدهم ماه رجب از سال 218 ه مأمون‏عبّاسى جهان را بدرود گفت و در ناحيه طرسوس به خاك سپرده شدومعتصم زمام حكومت را به دست گرفت. او كه از هر وسيله ممكن درجهت تثبيت پايه‏هاى حكومت خويش استفاده مى‏كرد، در اين انديشه‏افتاد كه امام جواد داماد خليفه سابق و سرور شيعيان است و شيعه نيز درميان مردم از قدرت بسيارى بهره‏مند است. بنابر اين شايد از ناحيه اوخطرى متوجّه حكومت شود. در پى اين انديشه، معتصم امام جواد را ازمدينه به بغداد آورد. تنها به اين علّت كه آن‏حضرت تحت مراقبت‏شخصى وى قرار گيرد.

بدين ترتيب امام براى بار دوّم به بغداد آمد و به دور از سياست و كاخ‏وپادشاهى به رتق و فتق امور مردم همّت گماشت.

اين اقامت امام جوادعليه السلام در بغداد از تاريخ 28 محرم سال 220 هآغاز شد وتا تاريخ 29 ذى القعده همان سال ادامه يافت. در اين تاريخ‏بواسطه زهرى كه به اشاره معتصم باللَّه، خليفه عبّاسى، به آن‏حضرت‏خورانيده شد امام به شهادت رسيد.

داستان اين حادثه بنابر آنچه كه نويسنده توانا، عيّاشى از "ونان" پيشكار و محرم اسرار ابن ابى داوود، قاضى مشهور بغداد نقل كرده، چنين است :

روزى ابن ابى داوود، غمگين از نزد معتصم بازگشت. علّت اندوه راجويا شدم و او پاسخ داد : از آنچه امروز از اين سياه (اشاره به امام جواد كرد) در پيشگاه اميرالمؤمنين بر من رسيد، اندوهگينم. پرسيدم : مگرچه پيش آمده است ؟ گفت : دزدى را آنجا آوردند كه به دزدى خود اقراركرده بود و خليفه خواست بر او حد جارى كند. لذا فقها را گردآورد وامام‏جواد را نيز حاضر كرد واز ما پرسيد كه دست دزد را از چه ناحيه‏اى بايدقطع كرد ؟ من گفتم : بايد از بند دست قطع كرد. پرسيد : چه دليلى براى‏اين سخن دارى ؟ گفتم : چون دست از انگشت است تا كف و خداوند درآيه تيمّم فرموده است :

( فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُم مِنْهُ ) (22)

"پس از آن (خاك) بر رويها و دستهاى خود بماليد. "

عدّه‏اى از حاضران نيز با من هم عقيده شدند. برخى ديگر از فقهاگفتند : بايد دست دزد را از آرنج قطع كرد. چون خداوند در آيه وضومى‏فرمايد :

( وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ ) (23)

". . ودستهاى خويش را تا آرنجها بشوييد. "

اين آيه دلالت مى‏كند كه دست تا آرنج است. در اين لحظه معتصم به‏امام جواد رو كرد و پرسيد : اى ابو جعفر. شما چه مى‏گوييد ؟ آن‏حضرت‏گفت : حاضران در اين باره سخن گفتند. معتصم گفت : من با سخن آنهاكار ندارم، شما چه مى‏گوييد ؟ امام جواد فرمود : مرا از پاسخ به اين‏پرسش معذور بدار. معتصم گفت : تو را به خداى تعالى‏ سوگند مى‏دهم كه‏آنچه را كه در اين باره مى‏دانى بگويى.

امام جواد فرمود : حال كه مرا به خدا سوگند دادى بايد بگويم كه‏حاضران در باره كيفر اين دزد، راه سنّت را خطا رفتند. در اجراى حدّ دزدبايد مفصل انتهاى انگشتان او را قطع كنند و كف را باقى گذارند. معتصم‏پرسيد : دليل اين سخن چيست ؟

آن‏حضرت پاسخ داد : فرمايش رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله كه‏گفت : در سجده بايد هفت عضو بر زمين باشد : صورت، دو دست، دوزانو و دو پا. بنابر اين اگر دست دزد : از مچ يا آرنج جدا شود، ديگر دستى‏ندارد تا هنگام سجده آن را بر زمين گذارد. از طرفى خداوند فرموده‏است : ( وَأَنَّ الْمَسَاجِدَ للَّهِ‏ِ ) (24)

"و اينكه سجده گاهها از آن خداست. "

مقصود از مساجد همين اعضاى هفت گانه است كه در هنگام سجده برزمين قرار مى‏گيرند و آنچه براى خداست، قطع نمى‏شود.

معتصم از اين پاسخ در شگفت شد و فرمان داد فقط انگشتان دزد راقطع كنند.

ابن ابى داوود در دنباله اين سخنان مى‏گويد : در اين هنگام حالتى بر من‏رفت كه گويى قيامت من بر پا شد و آرزو كردم كه اى كاش مرده بودم‏وچنين روزى را نمى‏ديدم.

آنگاه پس از سه روز نزد معتصم رفته به او عرض كردم، نصيحت‏اميرالمؤمنين واجب است و من سخنى به او مى‏گويم كه مى‏دانم بواسطه آن‏وارد آتش مى‏شوم. معتصم پرسيد : كدام سخن ؟ گفتم : وقتى اميرالمؤمنين‏در مجلس خويش فقها و علماى مردم را براى يكى از امور دينى جمع‏مى‏كند و از آنها حكم مسأله‏اى را مى‏پرسد و آنان وى را پاسخ مى‏دهند، در حالى كه لشكريان و وزيران و دبيران در مجلس حضور دارند و تمام‏گفتگوها را از پس در مى‏شنوند. آنگاه نظر آنها را نمى‏پذيرد و تنها سخن‏مردى را قبول ميكند كه نيمى از اين امّت به امامت و پيشوايى او اعتقاددارند و ادعا مى‏كنند كه او از خليفه بدين مقام سزاوارتر است اين كارپسنديده‏اى نيست!!

در اين هنگام رنگ سيماى خليفه دگرگون شد و تنبّهى براى او حاصل‏گرديد و گفت : خدا تو را پاداش دهد كه مرا نصيحت خوبى كردى آنگاه درروز چهارم فلانى را (نام شخصى را مى‏برد كه برخى از مؤلفان يا راويان‏اسم او را حذف كردند) كه از نويسندگانش بود امر كرد كه امام جواد را به‏منزل خويش به ميهمانى دعوت كند. آن شخص امام را به منزل خويش‏دعوت كرد امّا آن‏حضرت ‏از اجابت دعوتش پوزش خواست وگفت : مى‏دانى كه من در مجلس شما حاضر نمى‏شوم. امّا او در دعوت خويش ‏اصرار ورزيد و گفت : من شما را براى خوردن غذا دعوت مى‏كنم ودوست‏ دارم كه بر روى لباسهايم پاى گذارى تا متبرك شود. زيرا فلان بن فلان كه ‏از وزيران خليفه است، مايل به ديدار شماست. لاجرم آن‏حضرت دعوت‏ وى را پذيرفت و به خانه‏اش رفت. در غذاى آن‏حضرت زهر ريختند. چون ‏امام از آن غذا خورد احساس كرد كه آغشته به زهر است از اين رو اسب‏ خويش را خواست. ميزبان از آن‏حضرت خواست كه بماند ولى امام به اوپاسخ داد : اگر در خانه تو نباشم براى تو بهتر است. آن‏ حضرت در آن روز و شب رنجور و نالان بود تا آنكه زهر در بدنش پراكنده شد و جان داد.

اى امام به حق بنگر كه پس از اين همه، پاداش تو را چنين دادند! حال‏آنكه تو فقط خير ايشان را مى‏خواستى ولى آنان فقط شرّ و بدى براى تومى‏خواستند!!

به خدا در حقّ تو خيانت و نيرنگ روا داشتند و تو را كه هنوز بهارزندگانى‏ات سپرى نشده بود، زهر خورانيدند. امّا عجب نيست كه پدران ‏و اجداد تو همواره نمونه خوبيها بودند و پدران و اجداد اينان پيوسته ‏نمونه‏هاى گناه و تبهكارى! پس درود بر تو و نفرين و عذاب بر ايشان باد!

آرى، آن مشعل تابان به خاموشى گراييد و امّت اسلامى بار ديگرحسرت زده و گريان، همچون زمين كه پس از غروب خورشيد بانگ آه‏وناله سر مى‏دهد، در سوگ او شيون و فغان سردادند.

امام جواد به هنگام عهده دارى منصب امامت، كم سال‏تر از تمام‏ائمه‏عليهم السلام به جز امام زمان (عج) بود. زيرا زمام خلافت معنوى در آخرماه صفر سال 202 ه، زمانى كه وى تنها هفت سال داشت، به او منتقل‏گرديد. از طرفى‏هنگامى كه آن‏حضرت به شهادت رسيد (ذيقعده‏220 ه). وى در حالى كه فقط 25 بهار از عمرش سپرى مى‏شد و پس از آنكه 18 سال زمام امامت شيعيان را در دست داشت، چشم از جهان فروبست.

شهر بغداد به خاطر وفات ابن الرضا يكسره غرق شيون و ماتم شد. ترديدهايى پيرامون قصر حكومتى، در مورد وفات امام جواد دور مى‏زدتا آنجا كه نزديك بود آتش انقلابى نيرومند، عليه حكومت ستمكاره‏عبّاسى شعله‏ور گردد!

معتصم و ولى عهد او، الواثق باللَّه، بر آن‏حضرت نماز گزاردند، همچنين فرزند بزرگوار آن امام، حضرت امام على النقى‏عليه السلام بر پيكرآن‏حضرت نماز گزارد. و سپس او را در آرامگاهش در كاظميه به خاك‏سپردند كه تا به امروز نيز مشتاقانش به زيارت او نايل مى‏شوند. (درود وسلام بر محمّد بن على‏عليه السلام).

در برخى از احاديثى كه در باره علّت وفات امام جواد وارد شده، آمده‏است : معتصم برخى از وزيران خويش را فراخواند و به آنها دستور داد كه‏عليه محمّد بن على شهادت دهند كه مى‏خواسته به همراه پيروان خود ازشيعيان اماميّه، انقلابى بر ضدّ حكومت به راه‏اندازد. معتصم قصد داشت‏بدين وسيله براحتى بر امام دست‏يابد و او را روانه زندان كند و يا به قتل‏برساند.

چون امام جواد را حاضر كردند معتصم به او نگريست و گفت : تومى‏خواستى بر من خروج كنى ؟ امام پاسخ داد : به خدا قسم من چنين كارى‏نكردم. معتصم گفت : فلانى و فلانى بر اين امر گواهى داده‏اند. شاهدان راحاضر كردند و آنها پاسخ دادند : بلى تو قصد خروج داشته‏اى و اين‏نامه‏هايى است كه از برخى از غلامانت گرفته‏ايم!

امام جواد كه در ايوان كاخ نشسته بود، دست خود را بالا برد گفت : خدايا اگر اينان بر من دروغ مى‏بندند، به كيفرشان برسان.

راوى حديث گويد : ناگهان ما به ايوان نگريستيم كه چگونه مى‏لرزيدمى‏رفت و مى‏آمد و هر كس بر مى‏خاست، دو باره به زمين مى‏افتاد.

معتصم با ديدن اين صحنه گفت : اى فرزند رسول خدا من از آنچه‏كردم توبه ميكنم. پس از پروردگارت بخواه كه اين لرزه را آرام كند. آنگاه امام جواد گفت : خداوندا اين لرزه را آرام گردان تو خود مى‏دانى كه‏اينان دشمنان تو و دشمنان منند.

چون سخن امام پايان يافت، ايوان از لرزش باز ايستاد. (25)

دوران زندگى و امامت

امام جوادعليه السلام با دو تن از خلفاى عبّاسى هم دوران بود. در دوران‏خلافت مأمون، جواد الأئمّه در شرايطى آرام زندگى را سپرى كرد. مى‏دانيم كه مأمون در صدد بر آمد تا خود را به علويها و سرور آنان امام ‏رضا نزديك كند. چرا كه در اين بُرهه حكومت عبّاسى با فشارهايى كه ازجانب توده‏هاى مردم اعمال مى‏شد، رو به رو بود. در حقيقت وجود زنجيرهائى از قيامها و انقلابها در نقاط مختلف سرزمين اسلامى، يكى ازويژگيهاى عصر خلافت مأمون به شمار مى‏رفت.

برخى از تاريخ نگاران مى‏نويسند : مأمون عبّاسى شيعه و معتقد به ‏حقانيّت فرزندان على ‏عليه السلام بود و به امامت على اعتقاد داشت. امّا به عقيده ‏ما مأمون فاقد چنين اعتقادى بود. زيرا شيعه بودن مقامى است كه يك‏خليفه غاصب سزاوار برخوردارى از آن نيست.

نكته‏اى كه باقى مى‏ماند اين است كه پس از شهادت امام رضا به دست‏ مأمون، محمّد بن على الجواد در واقع به عنوان امام و پيشواى قانونى افرادمكتبى در آمد. و مى‏دانيم كه مأمون عبّاسى آن‏حضرت را به دامادى خودبرگزيد.

چرا امام دامادى مأمون را پذيرفت ؟

ممكن است كه بپرسيم چرا امام جوادعليه السلام قبول كرد با دختر مأمون‏ازدواج كند ؟ براى پى بردن به جواب اين سؤال بايد به جنبش مكتبى‏اى كه‏ائمه‏عليهم السلام آن را رهبرى مى‏كردند و نيز به مرحله‏اى كه اين جنبش درروزگار امام رضا و فرزندش امام جواد رسيده بود، نگاهى بيفكنيم.

در دوران خلافت مأمون، جنبش مكتبى به نهضتى مبدّل شده بود كه‏مى‏توانست خود را در حكومت وارد كند و با قرار گرفتن در زير چترحكومت از آن بهره‏بردارى نمايد و حتّى حكومتى ايجاد كند كه امروزه‏بدان حكومت ائتلافى گفته مى‏شود. ائمه‏عليهم السلام بدون آنكه رسالت خود رابه فراموشى بسپارند، هر گونه حمايتى را از جانب حكومت مى‏پذيرفتند.

پيشوايان معصوم ما دست از حركت خويش برنمى‏داشتند. به تعبيرديگر، آنان خلافت را نمى‏پذيرفتند و با آن همكارى نمى‏كردند. گواه مابر اين ادعا موضع امام رضا در قبال مسأله ولايت عهدى بود كه آن‏حضرت‏آن را به شرط عدم دخالت در امور حكومتى پذيرفت.

امّا حضرت جواد هنگامى كه از دختر مأمون خواستگارى كرد و او رابه همسرى خويش گرفت، داماد خليفه شد و از اين فرصت براى انجام‏رسالت خويش بهره‏بردارى كرد. براستى داماد خليفه شدن چه معنايى‏مى‏توانست داشته باشد ؟

هر كس كه قدم به كاخ حكومتى مى‏گذارد ممكن است والى يك منطقه‏يا حكمران يك شهر و يا دست كم به مقام قاضى القضات دست يابد. لكن‏امام جواد در پى هيچ يك از اين مشاغل نبود و تنها كارى كه كرد آن بود كه‏دست همسرش را گرفت و به مدينه رفت و تا هنگام مرگ مأمون درمنطقه‏اى به نام رقّه، در مدينه ماند.

بنابر اين امام جواد از رهگذر اين پيمان خويشى، به چه دستاوردهايى‏نايل شد ؟

در حقيقت آن‏حضرت از اين رهگذر به دو مقصد رسيد :

اوّلاً : با پذيرفتن ازدواج با دختر مأمون، وى را از انديشه قتل خودمنصرف كرد.

ثانياً : دست دستگاه خلافت ومأموران آنرا از رساندن هرگونه‏گزندى به رهبران واعضاى نهضت مكتبى (شيعه) با اين ازدواج بست.

اين شيوه در بسيارى از دورانهاى ائمه‏عليهم السلام نيز به اجرا گذارده شد. بهترين نمونه براى اثبات اين سخن، ماجراى على بن يقطين بغدادى است‏كه در آغاز مشاور مهدى خليفه عبّاسى بود و سپس تا وزارت هارون‏الرشيد ارتقاى مقام يافت.

او هنگامى كه به اين مقام رسيد، با توجّه به گرايش‏هاى مكتبى خودنزد امام كاظم آمد و عرض كرد : "اى فرزند رسول خدا من ياور اين‏ستمگر شده‏ام". وخواست از مقام خود استعفا دهد. حال آنكه اگر كسى‏مى‏توانست در آن روزگار به چنين مقامى برسد، در حقيقت بر تمام اموربزرگترين حكومت جهان تسلط مى‏يافت.

با اين وجود امام كاظم از وى خواست كه در مقام خود همچنان باقى‏بماند ووظايف خويش را پيگيرى كند. على بن يقطين در قصر هارون به‏وظيفه خود مشغول مى‏شود. امّا دو باره از امام‏عليه السلام تقاضا مى‏كند كه به اواجازه كناره‏گيرى از امور حكومتى را بدهد. باز هم آن‏حضرت چنين‏اجازه‏اى به او نمى‏دهد. كارهايى كه على بن يقطين در ارتباط با جنبش‏انجام داد بسيار بزرگ بود تا آنجا كه امام موسى كاظم در روز (عيد قربان) هنگامى كه داوود رقى بر آن‏حضرت وارد شد، در باره على بن‏يقطين فرمود :

"در حالى كه در عرفات بودم هيچ كس جز على بن يقطين در قلب من‏خطور نكرد. او همواره با من بود و از من جدا نشد تا آنكه به مشعررفتم. " (27)

دوره خلافت معتصم

امام جواد همچنين با خليفه ديگرى كه تأثير مستقيمى در زوال‏حكومت عبّاسى داشت، معاصر بود. اين خليفه معتصم باللَّه نام داشت.

معتصم فرزند كنيزى ترك بود. و همين امر موجب شد كه وى به‏بستگان مادرش گرايش بيشترى پيدا كند. او تمايل شديدى به جمع كردن‏تركها و خريد آنها از صاحبانشان داشت. نتيجه اين اقدامات آن شد كه‏چهار هزار ترك در دربار او گردآيند. وى لباسهاى فاخر و كمربندهاى‏زرين به آنها مى‏پوشانيد. و آنها را با زر و زيورها مى‏آراست و از سايرسپاهيان ممتازشان مى‏كرد. (28)

او همچنين مناصب و مشاغل فرماندهى در سپاه را به تركها اختصاص‏مى‏داد تا آنجا كه اين امر موجب تحريك احساسات نظاميان عرب شد. بر همين اساس "عجيف" (يكى از نظاميان عرب) كوشيد تا به حكومت‏معتصم پايان دهد و عبّاس بن مأمون را بر سر كار آورد. امّا اين حركت‏سركوب شد و معتصم او را كشت.

زمانى كه پاى تركها به ديار اسلام باز شد، كوشيدند آرام آرام‏حكومت را به دست گيرند و خلفا را از قدرت كنار بزنند. آنها به اصطلاح‏امروز در صدد ايجاد كودتاهاى نظامى بودند.

كار اينان تا بدانجا بالا گرفته بود كه اگر يكى از خلفاى عبّاسى، آنها راناديده مى‏انگاشت او را بناگهان مى‏كشتند و كسى ديگر از خاندان عبّاسى‏را بر جاى او مى‏نشاندند. بسيارى از خلفاى عبّاسى از متوكّل گرفته تامستعين و مهتدى وبالاخره مقتدر، از جمله كسانى بودند كه به دست‏همين رهبران نظامى تركها از پاى در آمدند.

آنها هر خليفه‏اى را كه با تمنيّات و خواسته‏هاى خود هماهنگ‏نمى‏ديدند يا از كار بركنار مى‏كردند و يا مى‏كشتند. اين مسأله را البته‏نمى‏توان به سرشت نژادى مربوط دانست بلكه اين امر ثمره حالت سقوطى‏است كه جامعه اسلامى به خاطر از هم گسيختگى و فساد گسترده اخلاقى‏بدان گرفتار شده بود.

امام جوادعليه السلام با بهره بردارى از اين اوضاع در تغذيه جنبشهاى مكتبى‏كه شالوده آنها براى آينده پى ريزى مى‏شد، اقدامات مهمى انجام داد. درهمين هنگام قيامى كه توسط محمّد بن قاسم بن على الطالبى، بر پا شددستگاه حكومت را با ترس و نگرانى رو به رو كرد.