گفتار يازدهم : تقابل «غدير» و «سقيفه» در تاريخ اسلام (178)

غدير، حادثه اى بسيار مهم و درخور توجه

مسأله غدير ابعاد مختلفى دارد كه هر كدام از آنها درخور بحث هاى گسترده و فراوان است. زحمت هاى زيادى در اين زمينه كشيده شده، بحث هاى فراوانى انجام گرفته و كتاب هاى متعددى به رشته تحرير در آمده است. در اين جا حتى نمى توان به فهرست كارهايى كه در اين زمينه انجام گرفته اشاره كرد. به همه عزيزان توصيه مى كنم كه بخشى از اوقات خود را، دست كم در ايام تعطيلى، به مطالعه اين مسايل اختصاص دهند. بزرگان ما در طول چهارده قرن، در اين زمينه زحمات فراوانى كشيدند كه ما حتى از اجمال آن زحمات هم اطلاع درستى نداريم. آنان با خون دل كتاب هايى را در باره اين مسأله فراهم كرده اند. گاهى سال ها براى پيدا كردن يك مدرك و منبع زحمت مى كشيدند و رنج سفرهاى طولانى را بر خود هموار مى كردند تا به كتابخانه يا منبع و مدركى معتبر دست رسى پيدا كنند.

از جمله اين تلاش ها، تأليف دو دايرة المعارف در اين زمينه است كه در نوع خود شاهكار است. يكى از آنها كتاب شريف «عبقات الانوار» تأليف مرحوم مير حامد حسين هندى است كه اخيراً خلاصه شده آن نيز در 12 جلد به نام «نفحات الازهار خلاصة على عبقات الانوار» منتشر شده است. اين بزرگوار در شرايطى كه وسايل چاپ و نشر و تجهيزات پيشرفته امروزى وجود نداشت، زحمت فراوانى كشيد تا اين كتاب را تهيه كرد. وى در هندوستان با خون دلى بسيار كتابخانه اى را فراهم نمود تا توانست اين كتاب عظيم را تأليف كند. تأليف اين اثر خدمتى بسيار بزرگ به تشيع و اهل بيت (عليهم السلام) و اسلام محسوب مى شود؛ لكن مطالعه آن، فرصت و حوصله زيادى مى خواهد و تلخيص آن، كار را آسان تر مى كند.

دايرة المعارف ديگر در اين زمينه، كتاب شريف «الغدير» است كه مرحوم علامه امينى تأليف كرده است. اين كتاب نيز با زحمات بسيار فراوانى تهيه شده است. بزرگان ما، براى پيدا شدن يك كتاب گاهى مدت ها زحمت مى كشيدند و حتى به ائمه (عليهم السلام) متوسل مى شدند و در اين توسلات گاهى كراماتى نيز براى آنها ظاهر مى شد. در جريان تأليف الغدير نيز براى علامه امينى مواردى از اين دست اتفاق افتاد. براى نمونه، علامه امينى (رحمه الله) توسلى به اميرالمؤمنين (عليه السلام) يا موسى بن جعفر (عليه السلام) داشت و حاجتش دست پيدا كردن به كتابى بود كه براى تأليف الغدير به آن نياز داشت. روزى مسافرى از آذربايجان شوروى مى آيد و كتابى را براى ايشان مى آورد و مى گويد در بازار پيرزنى اصرار كرده كه آن كتاب را بخرد! او نيز به احتمال اين كه شايد علامه (رحمه الله) بتواند از آن كتاب استفاده كند، آن را براى علامه آورده است. مرحوم علامه امينى وقتى نگاه مى كند، مى بيند همان كتابى است كه سال ها به دنبال آن بوده است!

كتاب الغدير نيز نسبتاً مفصل است. يكى از فضلاى بزرگوار اين كتاب را تلخيص كرده و چكيده اى از آن را به نام «فى رهاق الغدير» در يك جلد نوشته است. اين كار خدمتى است براى كسانى كه حوصله و فرصت خواندن تمام كتاب الغدير را ندارند، تا دست كم اين خلاصه را مطالعه كنند و به طور اجمالى ببينند بزرگان ما چه زحماتى براى اثبات حقايق دين كشيده اند، تا اين دين و مذهب به اين صورت دست ما رسيده است.

شايد بسيارى از ما تصور كنيم كه تحقيق در اين مسايل ضرورتى ندارد و اين مسايل آن قدر روشن است كه احتياج به مطالعه در اطراف آن نيست. چنين تصورى نادرست و غفلت از فعاليت هاى دشمنان است. در همين كشور جمهورى اسلامى، كه مذهب رسمى آن تشيّع است، در بعضى از شهرهاى مرزى، اقدامات عجيبى از طرف مزدوران بعضى از بيگانگان انجام مى گيرد و افراد بسيارى در اثر كم اطلاعى گمراه مى شوند. كسانى از روحانيون كه براى تبليغ به اين گونه استان ها و شهرها مى روند بايد در اين زمينه آمادگى كامل و دلايلى روشن و قابل قبول داشته باشند. مسأله كاملا جدى است و بايد با آن آگاهانه برخورد كرده و از سطحى نگرى و ساده انگارى بپرهيزيم. در غير اين صورت ممكن است روزى چشم باز كنيم و ببينيم جمعيت فراوانى از شيعيان، بر اثر ناآگاهى مذهب خود را از دست داده اند.

غدير در مسلخ سقيفه!

در مورد خلافت و ولايت اميرالمؤمنين پس از پيامبر (صلّى الله عليه وآله)، خداى متعال آيات متعددى در قرآن نازل فرموده است. پيامبر اكرم (صلّى الله عليه وآله) نيز در طول دوران زندگى خود با تمهيدات و بيان هاى مختلفى اين مسأله را به مردم گوشزد نمود و سعى كرد در رفتار و گفتار خود آن را در اذهان تثبيت كند. در آخرين اقدام نيز هفتاد روز قبل از رحلتش، در روز غدير آن را در بين انبوه مسلمانان اعلام كرد تا مسأله براى امت اسلامى روشن باشد و بعد از پيامبر (صلّى الله عليه وآله) دچار اختلاف و پراكندگى نشوند. اما تاريخ مى گويد كه پس از رحلت آن حضرت، مسلمانان غير از اين عمل كردند. در بين آن مسلمانان كسانى بودند كه در ركاب پيغمبر (صلّى الله عليه وآله) در جنگ هاى متعدد شركت كرده و حتى مجروح نيز شده بودند. برخى از آنان خود، سرمايه زيادى را در راه ترويج اسلام صرف كرده بودند، و برخى ديگر از خانواده شهدا بودند. عجيب تر از همه آن كه، بسيارى از آنان خود در آن روز در غديرخم حاضر بودند و جريان معرفى اميرالمؤمنين (عليه السلام) را با چشم و گوش خود ديده و شنيده بودند، اما پس از هفتاد روز گويا همه را فراموش كردند! آنان زمانى كه پيغمبر اكرم (صلّى الله عليه وآله) از دنيا رفت، چنان رفتار كردند كه گويا اصلا چنين چيزى نبوده است! هنوز جنازه پيغمبر (صلّى الله عليه وآله) روى زمين بود كه كسانى جمع شدند تا جانشينى براى پيغمبر (صلّى الله عليه وآله) تعيين كنند! اصل اين تفكر كه امت اسلامى بايد رهبرى داشته باشد و حتى يك روز هم مردم نبايد بدون رهبر بمانند صحيح بود، اما در اين مسأله كه چگونه بايد اين رهبر را شناخت و تعيين كرد، دچار اشتباه شدند. آنان در سقيفه جمع شدند و با يكديگر بحث كردند كه چه كسى را بايد به جاى پيامبر (صلّى الله عليه وآله) برگزيد.

بحث هاى زيادى شد و حتى گاهى گفتگوها به كشمكش و مشاجره نيز منجر شد، ولى آنچه كه صحبتى از آن نشد ـ يا دست كم در تاريخ اشاره اى به آن نگرديده، و اگر در مورد آن صحبت شده بود قطعاً تأثيرى در جلسه مى گذاشت و در تاريخ نقل مى شد ـ اين بود كه، خود پيغمبر (صلّى الله عليه وآله) چه كسى را تعيين كرده است! هيچ كس نگفت ماجراى هفتاد روز پيش در غدير چه بود و چرا پيامبر (صلّى الله عليه وآله) حضرت على (عليه السلام) را بلند كرد و فرمود: مَنْ كُنْتُ مَوْلاهُ فَهذا عَلِىٌّ مَوْلاهُ. (179) هيچ سخنى در اين باب گفته نشد. يكى گفت جانشين پيامبر (صلّى الله عليه وآله) بايد از مهاجران باشد، ديگرى گفت بايد از انصار باشد، سومى گفت بايد از قريش باشد، و در نهايت رأى گيرى شد. اما در مورد اين كه خود پيغمبر (صلّى الله عليه وآله) چه كسى را تعيين كرد و يا لااقل تمايل داشت چه كسى جانشين او بشود، هيچ صحبتى نشد. پس از آن نيز در طول چهارده قرن، بر سر غدير آن آمد كه امروزه بسيارى از مسلمانان از داستان غدير هيچ اطلاعى ندارند و بسيارى از علماى اهل سنّت ادعا مى كنند كه اصلا اين ماجرا واقعيت ندارد! اين در حالى است كه بزرگانى مثل صاحب عبقات و صاحب الغدير با زحماتى كه كشيده اند نشان داده اند كه اين ماجرا از معتبرترين روايات شيعه و سنى است. اگر رواياتى را كه اين بزرگان در اين باره نقل كرده اند با وجود كثرت و اعتبار راويان آنها نپذيريم، معلوم نيست در مجموع احاديث شيعه و سنى چند حديث باقى مى ماند كه قابل قبول باشد! با اين حال برخى از علماى اهل سنّت مدعى اند كه «چنين ماجرايى رخ نداده است» و يا «ساختگى است و شيعه آن را درست كرده است»! اين در حالى است كه عمده روايات مربوط به غدير، از مدارك اهل سنّت نقل شده است.

در هر صورت، مسأله مهم در اين زمينه، حل اين معما است كه چگونه آن همه تمهيدات و نزول آيات در مورد مسأله ولايت بى ثمر ماند و به فراموشى سپرده شد؟! مسأله اى كه خداوند درباره آن، خطاب به پيامبر (صلّى الله عليه وآله) مى فرمايد: يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ. (180) از نظر خداى متعال اين مسأله به اندازه اى مهم بود كه ابلاغ نكردن آن، حكم ترك رسالت را داشت! «اِنْ لَمْ تَفْعَلْ»، يعنى اگر اين مسأله را تبليغ نكنى، «فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ»، اصلا رسالت خود را تبليغ نكرده اى! روشن است كه منظور از ابلاغ رسالت، فقط رساندن همين يك پيام خاص (ابلاغ ولايت و خلافت اميرالمؤمنين (عليه السلام) ) نيست؛ چرا كه در اين صورت معناى آيه اين مى شود كه، اگر اين پيام را نرسانى، همين پيام را نرسانده اى! بديهى است كه گفتن چنين مطلبى لغو و غيرحكيمانه است. از اين رو معناى آيه اين است كه، اگر اين پيام خاص (جانشينى على (عليه السلام) ) را ابلاغ نكنى، مأموريت نبوت و رسالت الهى را به انجام نرسانده اى و تمام زحمات 23 سال گذشته تو نيز ناديده انگاشته خواهد شد؛ يعنى اعتبار كل رسالت پيغمبر اكرم (صلّى الله عليه وآله) به اين مسأله بستگى دارد و اگر اين مطلب نباشد، اصل رسالت از بين مى رود. سرّ آن نيز اين است كه اگر حضرت على (عليه السلام) بعد از پيغمبر اكرم (صلّى الله عليه وآله) نبود، تحقيقاً اسمى از اسلام باقى نمى ماند. گرچه اكثريت مسلمانان تا 25 سال زير بار ولايت اميرالمؤمنين (عليه السلام) نرفتند، با اين حال وجود آن حضرت (عليه السلام) و تعليمات ايشان بود كه موجب گرديد اسلام درهمين حد باقى بماند.

تكرار سقيفه

معماى بزرگ اين فراموشى را چگونه بايد حل كرد؟ از اين ماجرا چه درسى بايد بگيريم؟ آيا اين امر حادثه اى منحصر به فرد در تاريخ است و هيچ مشابهى نخواهد داشت؟ اصولا آيا حوادث اجتماعى منحصر به فرد است و قابل تكرار نيست؟

دست كم از نظر قرآن اين گونه نيست و حوادث تاريخى قابل تكرار است و مشابه آنها در زمان هاى بعد نيز ممكن است اتفاق بيفتد. اصولا فلسفه مهم ذكر جريان هاى تاريخى اين است كه از آنها براى زندگى امروزمان پند بگيريم، و گرنه قضيه تاريخى كه در گذشته اتفاق افتاده و خاتمه يافته است.

اين روايت را، هم شيعه و هم سنّى نقل كرده اند و مضمون آن در قرآن نيز آمده است كه پيامبر اكرم (صلّى الله عليه وآله) فرمود: هر جايى كه بنى اسرائيل قدم گذاشتند شما نيز قدم خواهيد گذاشت، همان راهى را كه آنها رفتند شما نيز خواهيد رفت؛

حَتّى لَوْ دَخَلُوا جُحْرَ ضَبّ لَدَخَلْتُمُوهُ؛ (181) اگر بنى اسرائيل داخل لانه سوسمارى شده باشند شما نيز داخل آن مى شويد!

اين هم كه قرآن در موارد متعددى داستان بنى اسرائيل را ذكر مى كند به اين دليل است كه مشابه آن براى ما نيز اتفاق خواهد افتاد. از اين رو ما بايد مراقب باشيم اشتباه آنها را مرتكب نشويم. اگر در بنى اسرائيل سامرى پيدا شد و آنها را فريب داد، بدانيم در امت اسلامى هم سامرى ديگرى خواهد بود و بلكه هر عصرى سامرى خاص خود را خواهد داشت. ساير داستان هاى بنى اسرائيل نيز به همين ترتيب است. داستان غدير را نيز اگر امروزه نقل مى كنيم براى اين است كه مراقب باشيم مشابه داستان غدير ممكن است در اين زمان براى ما نيز اتفاق بيفتد. بايد مراقب باشيم كه اشتباه مسلمانان صدر اول را در اطاعت نكردن از پيغمبر (صلّى الله عليه وآله) تكرار نكنيم. حوادث تاريخى قابل تكرار است و مشابه هر يك از آنها ممكن است اتفاق بيفتد.

به راستى چگونه كسانى كه حاضر بودند جان خويش را بر كف گرفته با پيغمبر (صلّى الله عليه وآله) به جنگ بروند، چنين از فرمان پيامبر (صلّى الله عليه وآله)، مبنى بر خلافت اميرالمؤمنين (عليه السلام) پس از خود، سرپيچى كردند؟ بسيارى از افرادى كه در سقيفه جمع شدند و براى پيغمبر (صلّى الله عليه وآله) جانشين تعيين كردند همان كسانى بودند كه در بدر و حنين و جنگ هاى ديگر شركت داشتند. هنوز آثار جراحات جنگ در بدن بسيارى از آنها مشاهده مى شد. اينان چگونه فراموش كردند كه پيامبر (صلّى الله عليه وآله) چه كسى را به عنوان جانشين خود معرفى كرد؟! و چرا كسانى كه اين گفته پيامبر (صلّى الله عليه وآله) را به خاطر داشتند با ماجراى سقيفه مخالفت نكردند؟

آيا اين جريان براى ما قابل تكرار نيست؟ آيا در زمان ما اگر كسانى چند سال به جبهه جنگ رفتند، اشتباه نمى كنند و خطرى آنها را تهديد نمى كند؟ آيا ديگر در تشخيص راه دچار غفلت و هوا و هوس نمى شوند و فريب دجال ها و سامرى ها را نمى خورند؟ قرآن مى فرمايد اين گونه نيست، بلكه ممكن است فريب بخورند: أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ وَ لَمّا يَأْتِكُمْ مَثَلُ الَّذِينَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِكُمْ؛ (182) گمان مى كنيد به بهشت مى رويد و داستان گذشتگان براى شما پيش نمى آيد؟ همان مشكلاتى كه براى گذشتگان بود، مشابه آن نيز بايد براى شما پيش بيايد. بايد امتحان شويد؛ خدا دست از امتحان برنداشته است. امتحانى كه براى امت پيغمبر (صلّى الله عليه وآله) بعد از وفات حضرت رسول (صلّى الله عليه وآله) پيش آمد، مشابه آن براى ملت انقلابى مسلمان ايران، بعد از رحلت امام (قدس سره) خواهد بود. همان خطرى كه مسلمانان را بعد از رحلت پيامبر (صلّى الله عليه وآله) تهديد مى كرد، ما مسلمانان انقلابى را بعد از وفات امام (قدس سره) تهديد مى كند. اگر آن روز مردمى فراموش كردند كه چه كسى لياقت دارد بعد از پيامبر (صلّى الله عليه وآله) به جاى او بنشيند، و به جاى عمل بر طبق حكم خدا، طبق نظر و سليقه و رأى خود عمل كردند، اين خطر ما را نيز تهديد مى كند. آن روز كسانى گفتند على (عليه السلام) هنوز جوان است، فعلا پيرمردها هستند، بعداً نوبت على (عليه السلام) هم مى رسد. در آن زمان اين منطق عده اى بود؛ امروز هم ممكن است كسانى چنين منطقى داشته باشند. مراقب باشيم و از تاريخ پند بگيريم. ببينيم آنچه موجب سقوط مسلمانان شد چه بود؟ چه مطلبى موجب شد مسأله ولايت فراموش شود؟

آن روز كسانى بودند كه با اميرالمؤمنين (عليه السلام) مسأله و كينه شخصى داشتند، يا نسبت به آن حضرت حسادت مى ورزيدند، و يا مى گفتند، چگونه مى شود ما تابع او باشيم؟ مى گفتند اگر او قريشى است ما هم قريشى هستيم، اگر به قريشى بودن است، نسبت ما به هاشم نزديك تر از او است، پس چرا تابع او شويم؟! كسانى نيز علت مخالفتشان اين بود كه مى دانستند اگر حضرت على (عليه السلام) در رأس حكومت قرار بگيرد، منافع آنها تأمين نمى شود؛ از اين رو گفتند، خوب است با كسى بيعت كنيم كه مطمئن باشيم با وجود او منافع ما بهتر تأمين مى شود و سهم بيشترى از بيت المال مسلمين به ما اختصاص داده خواهد شد و پول و منفعت بيشترى به ما خواهد رسيد! آيا اين خطرها براى ما نيست و ما از آنها مصون هستيم؟ آيا حب و بغض ها و هوا و هوس ها در تصميمات و قضاوت هاى ما دخالتى ندارد؟ تاريخ ثابت كرده است كه اكثريت قريب به اتفاق ما مصون از اشتباه نيستيم. در بين ما بسيار كم هستند كسانى كه پيرو واقعى معصوم و در درجات بسيار عالى ايمان و تقوا باشند. كدام يك از ما معصوم هستيم؟ كدام يك مى توانيم ادعا كنيم كه تحت تأثير هواى نفس واقع نمى شويم؟ كدام يك مى توانيم بگوييم، آن گاه كه رأى مى دهيم فقط مصلحت اسلام را در نظر داريم؟ آيا به راستى ما هنگامى كه شخصى را براى مقامى تعيين مى كنيم و به كسى رأى مى دهيم فقط مصلحت اسلام را در نظر مى گيريم؟ آيا اين گونه است كه به مصلحت شخص، حزب، صنف و يا به مسايلى نظير سن، مرد يا زن بودن، جوان يا پير بودن، روحانى يا غير روحانى بودن افراد نگاه نمى كنيم و تنها ملاكمان اين است كه مصالح اسلام چه اقتضايى دارد؟

غدير و سقيفه، عبرت هايى بزرگ براى ما

توجه به مسأله غدير و خلافت اميرالمؤمنين (عليه السلام) براى اين است كه هشيار شويم و ببينيم گذشتگان چرا و چگونه فريب خوردند، تا از آن پند بگيريم و سعى كنيم ما ديگر آن فريب را نخوريم. آن روز اين مسأله كه على (عليه السلام) خليفه باشد يا كسى ديگر، چندان مسأله مهمى به نظر نمى آمد. مگر پهنه حكومت اسلام چه اندازه وسعت داشت و جمعيت مسلمانان چقدر بود؟ مگرچه مقدار ثروت در اختيار مسلمانان بود و پايتخت اسلام، شهر مدينه، چقدر جمعيت داشت؟ به جز چند خانه خشت و گلى و چند درخت خرما چه چيز ديگرى داشت؟ آيا غير از اين بود؟ هر كس جانشين پيغمبر (صلّى الله عليه وآله) مى شد، مگرچه عايدش مى گرديد؟ اندك درآمدى حاصل از زكات در اختيار او قرار مى گرفت كه بين فقرا تقسيم كند!

در آن زمان شايد بسيارى از آن مردم فكر نمى كردند كه چه انحراف بزرگى را در اسلام و تاريخ پايه گذارى مى كنند. گمان مى كردند با مسأله اى ساده روبرو هستند و با خود مى گفتند، چون ابوبكر و عمر، پدر همسران پيامبر (صلّى الله عليه وآله) هستند، احترامشان بيشتر است! فعلا اينها حكومت كنند، بعد از چندى نوبت به على (عليه السلام) هم خواهد رسيد!

اما كسانى كه اين چنين ساده انگارانه به مسأله نگاه مى كردند، جاى اين بود كه فكر كنند، مگر خود پيامبر (صلّى الله عليه وآله) متوجه نبود كه پدر همسرش عايشه مسن تر از دامادش است؟ چرا او را تعيين نكرد؟ چه سرّى در اين بود كه روز غدير، آن انبوه جمعيت را در آفتاب نگه دارد و آن همه اهتمام و مقدمه چينى درباره اين مسأله داشته باشد و از مردم اقرار بگيرد؟ پيامبر آن روز فرمود:

أَلَسْتُ أَوْلى بِالْمُؤْمِنينَ مِن أَنْفُسِهِم؛ (183) آيا من نسبت به مؤمنان سزاوارتر از خود آنها نيستم؟

آيا من وظيفه پيامبرى را خوب و درست انجام دادم يا خير؟ آيا مرا قبول داريد و اطاعت مرا لازم مى دانيد؟ اين همه مقدمه چينى براى چه بود؟ چرا مسلمانان صدر اسلام اصلا به اين مطالب فكر نكردند؟

در ماجراى سقيفه، چند نفر كه به خيال خود خيلى زرنگ، فرصت طلب و موقع شناس بودند و راه فريب دادن مردم و تبليغات را خوب مى دانستند، جلو افتادند و برخى از مردم از روى سادگى و كم تجربگى و ضعف شناخت، و عده اى نيز براى هوا و هوس، به دنبال آنها به راه افتادند و با اين كار آنها مسير اسلام عوض شد.

بايد بدانيم شبيه اين جريانات در آينده زندگى ما نيز محتمل است. ما تافته جدا بافته نيستيم و از عرش نازل نشده ايم! جبهه رفته هايمان از كسانى كه در جنگ احد و بدر شركت كردند بالاتر نيستند. اكثريت جامعه ما مثل اكثريت آنها است. انقلابيون ما نيز از كسانى كه صدر اسلام به پيغمبر (صلّى الله عليه وآله) ايمان آوردند، چندان محكم تر نيستند. مگر پدر عايشه، همسر پيامبر (صلّى الله عليه وآله)، از جمله كسانى نبود كه همان اوايل به آن حضرت ايمان آورد؟ بعضى از اصحاب سقيفه از «سابقينِ مهاجرين» و برخى از آنها از «اصحاب رضوان» و «عشره مُبشّره» و جزو بيست نفر اولى بودند كه به پيامبر (صلّى الله عليه وآله) ايمان آوردند. اما همين افراد مسير انقلاب پيامبر (صلّى الله عليه وآله) را به انحراف كشاندند و از پيش خود براى آن حضرت جانشين تعيين كردند و اسمى از على (عليه السلام) نبردند!

اين وقايع براى ما آموزنده است. فكر نكنيم هر كسى محاسنش سفيد بود يا در اسلام سابقه بيشترى داشت حتماً بهتر از ديگران مى فهمد. نبايد تصور كنيم كه هر چه منافع شخصى ما، و يا گروه و حزب و صنف ما را تأمين مى كند حتماً به نفع اسلام است. بايد با ديد وسيع نگاه كنيم. مبادا همان گونه كه در صدر اسلام اين چنين شد، ما نيز با سرنوشت ميليون ها انسان كه بعد از ما خواهند آمد، بازى كنيم. كارهاى ما علاوه بر اين كه بر سرنوشت نسل حاضر اثر مى گذارد، در زندگى و سرنوشت نسل آينده نيز تأثيرگذار خواهد بود. كسانى كه اين انقلاب را به وجود آوردند و جان خود را فدا كردند، در هزاران سال آينده تاريخ اثر گذاشتند و تاريخ ايران را عوض كردند. خداوند بر علوّ درجاتشان بيفزايد. ما نيز مى توانيم با رفتار خود مسير تاريخ را در جهت مثبت يا منفى تغيير دهيم. بايد به رفتارها و مسؤوليت هاى خود كاملا توجه داشته باشيم و سعى كنيم در كارهايمان تنها رضاى خدا را در نظر بگيريم و با تشخيص درست وظيفه، به آن عمل كنيم.

اينها بخشى از مسايلى است كه بايد از داستان غدير و ساير داستان ها استفاده كنيم. گرچه همه حوادث تاريخى داراى پندهاى آموزنده است، لكن ماجراى غدير يكى از بزرگ ترين اين وقايع و درخور توجه ويژه است.

رعايت مصالح اسلام و جامعه اسلامى، تنها عامل در موضع گيرى هاى على (عليه السلام)

مسأله ديگر در همين زمينه اين است كه پس از انحراف خلافت از مسير اصلى خود، اميرالمؤمنين (عليه السلام) چگونه رفتار كرد؟ گاهى تعبير بعضى از ما شيعيان اين است كه على (عليه السلام) قهر كرد و در خانه نشست، يا اين كه على (عليه السلام) 25 سال خانه نشين شد. اين گونه تعابير درست نيست. اگر مى گوييم خانه نشين شد، مقصود اين است كه حق خلافت آن حضرت را غصب كردند، اما چنين نبود كه اميرالمؤمنين (عليه السلام) در كارهاى مسلمانان دخالت نكند و قهر كرده، در خانه بنشيند و بگويد، يا همه آنچه كه اسلام گفته، بايد باشد، يا هيچ چيز اسلام نباشد. به عكس، على (عليه السلام) در متن مسايل اجتماعى حضور داشت و خلفا در هر مسأله اى كه به مشكل برخورد مى كردند به سراغ آن حضرت مى آمدند. اهل تسنن در كتب معتبر روايى، در قضاياى متعددى از خليفه اول و دوم اين مضمون را نقل كرده اند كه اگر اميرالمؤمنين (عليه السلام) نبود آنان در اداره امور حكومت در مى ماندند. خود اهل سنّت از خليفه دوم نقل كرده اند كه گفت:

لا اَبْقانِىَ اللّهُ لِمُعْضَلَة لَيْسَ لَها ابوالحَسَن؛ (184) خدا مرا نگه ندارد در مشكلى كه على (عليه السلام) نباشد.

هم چنين نقل شده كه خليفه دوم بارها گفت:

لَوْلا عَلِىٌّ لَهَلَكَ عُمَر، (185) اگر على (عليه السلام) نبود عمر هلاك مى شد.

بسيارى از اوقات، خلفا در مسايل جنگى با حضرت مشورت و طبق نظر ايشان عمل مى كردند. اگر على (عليه السلام) از حكومت و جامعه قهر كرده بود، پس اين روايات چيست؟

بنابراين بايد به اين نكته توجه كرد كه حضرت على (عليه السلام) نفرمود، حال كه خلافت مرا نپذيرفتيد من هم با شما كارى ندارم! آن حضرت (عليه السلام) مصلحت اسلام را رعايت مى كرد، نه آن كه قهر كند و بگويد حال كه خلافت من نشد پس هيچ! شعار «يا همه يا هيچ»، در مكتب اهل بيت (عليهم السلام) در چنين مواردى پذيرفتنى نيست. اگر زمانى ممكن نشد تمام احكام اسلام اجرا شود، آيا بايد قهر كنيم و برويم در خانه بنشينيم، يا بايد سعى كنيم به همان اندازه كه امكان دارد احكام اسلام را اجرا كنيم؟ رويّه درست اين است كه اگر نود درصد ممكن است احكام اسلام پياده شود، به اندازه همان نود درصد، اگر نشد، هشتاد درصد، و خلاصه هر مقدار كه ممكن است، بايد همان را عمل كنيم، نه آن كه كناره بگيريم و هيچ اهتمامى به اجراى احكام اسلام نداشته باشيم. اگر چنين سيره اى از سوى ائمه (عليهم السلام) در پيش گرفته مى شد، اسمى از اسلام باقى نمى ماند. ظلمى كه به اميرالمؤمنين (عليه السلام) شد در تاريخ بى سابقه بود، اما عكس العمل آن حضرت اين نبود كه قهر كند و كنار برود. در هر موردى بايد مصلحت اسلام سنجيده شود. طبق برخى روايات، در داستان فدك وقتى حضرت زهرا (عليها السلام) به خانه برگشتند به اميرالمؤمنين (عليه السلام) عرض كردند كه چرا كمك نمى كنى تا حق خود را بگيرم. حضرت (عليه السلام) فرمود: اگر مى خواهى صداى اذان بلند باشد، بايد تحمّل كنى؛ (186) يعنى اگر مى خواهى اسلام باقى بماند و در همين حدى كه الآن هست به اسلام عمل شود، بايد صبر پيشه كنى. اين مسأله (رعايت و تقدم مصالح اسلام و جامعه اسلامى در همه امور) يكى از درس هاى بزرگى است كه بايد از مكتب غدير و اميرالمؤمنين (عليه السلام) بياموزيم.