حكمت : همان صورت علمى و ذهنى است , به لحاظ استحكام و اتقان آن .

خـبـره : عبارت است از ظهور صورت علمى به گونه اى كه شخص عالم به هرگونه نتيجه اى كه ازمقدمات آن لازم مى آيد آگاهى دارد.
شـهـادت : عـبـارت اسـت از رسـيـدن بـه نـفـس و عـين شي يا از طريق حس ظاهرى چنان كه درمـحـسوسات است و يا به واسطه حس درونى چنان كه در وجدانيات , مانند علم و اراده و حب وبغض و امثال اينها, مى باشد.
واژه هـاى مـذكـور, چـنـان كـه از مـعـانـى آنـهـا مـعلوم مى شود, از همراهى با ماده و حركت و دگـرگـونى مبرا نيستند به همين دليل , به استثناى پنج واژه اخير يعنى علم و حفظ و حكمت و خـبـره وشـهادت , بقيه درباره خداى تعالى به كار برده نمى شوند مثلا گفته نمى شود: انه تعالى يـظن , يايحسب , يا يزعم , يا يفهم , يا يفقه و غيره اما پنج واژه اخير, به دليل اين كه مستلزم نقص و فـقـدان نـيـسـتند, درباره خداى تعالى به كار برده مى شوند مثلا خداوند فرموده است : ((خدا به هـرچـيـزى عـالـم است )) و فرموده است : ((و پروردگار تو بر هر چيزى حفيظ و نگهبان است )) وفـرمـوده اسـت : ((و خدا به آنچه مى كنيد خبير است )) و فرموده است : ((اوست عالم و حكيم )) وفرموده است : ((او بر هر چيزى شاهد است )).
بـرگـرديـم بـه مـوضوع بحث واژه عقل , همان گونه كه دانستيد, بر ادراكى اطلاق مى شود كه هـمـراه بـا تـصديق قلب است به آنچه خداوند سبحان انسان را بر آن سرشته و آفريده است , يعنى ادراك حـق و بـاطـل در امـور نظرى و شناخت خوب و بد و سود و زيان در امور عملى زيرا خداى پـاك انـسان را طورى آفريده است كه در همان ابتداى وجودش خودش را ادراك كند سپس او را هـم بـه يـك رشـتـه حـواس ظـاهرى مجهز كرده است , تا به وسيله آنها ظواهر اشيا را درك كند وبـشـنـاسـد و هم به حواسى باطنى و درونى كه به واسطه آنها معانى روحيى را ادراك مى كند و به كمك اين معانى نفسش با پديده هاى بيرونى ارتباط برقرار مى سازد معانيى مانند اراده ودوستى و دشـمـنـى و بـيـم و اميد و امثال اينها آدمى در اين مفاهيم به نحو ترتيب و تفصيل وتخصيص و تعميم , دخل و تصرف مى نمايد و در نظريات و امور بيرون از حيطه عمل قضاوت نظرى مى كند و در عمليات و امور مربوط به رفتار قضاوت عملى همه اينها در مسيرى حركت مى كند كه فطرت و سرشت اصيل انسان برايش مشخص مى سازد و اين همان عقل است ليكن گاهى اوقات يكى از قوا, مـانـنـد شـهـوت و خشم , با غلبه يافتن بر ديگر قوا, بر انسان چيره مى گردد و تاثير بقيه را از بين مى برد يا ضعيف مى كند و در نتيجه , انسان از راه اعتدال به دره هاى افراط و تفريط سقوط مى كند از ايـن رو, عـامل عقلى , با وجود سالم بودن , در چنين انسانى كارگر نمى افتد, مثلا قاضيى كه بر اسـاس مـدارك يـا شـهـادتـهاى دروغ وتحريف شده داورى مى كند در داورى خود از حق منحرف مى شود, هرچند در قضاوت خود قصد باطل نداشته باشد چنين كسى هم قاضى است و هم قاضى نـيـست و در عين حال كه قضاوت كرده , قضاوت درست نكرده است همچنين است انسانى كه بر اسـاس اطلاعات نادرست قضاوت مى كند گرچه كار او را, با نوعى تسامح , مى توان عقل ناميد, اما در حـقيقت عقل نيست , زيرا آدمى در چنين حالتى از طريق سليم فطرت و راههاى درست خارج شده است .

سـخـن خـداى تـعـالـى نيز به همين منوال است , زيرا خداوند عقل را آن عنصرى تعريف مى كند كـه آدمـى در ديـن خود از آن بهره مند شود و به وسيله آن به معارف حقيقى و كردار شايسته راه بـردو چـنـانچه اين خصلت را نداشته باشد نمى توان آن را عقل ناميد, هرچند فقط در زمينه هاى خـيـرو شـر دنـيـوى كـار آمـد بـاشـد خـداى تـعالى مى فرمايد: ((و گفتند: اگر مى شنيديم يا تـعـقـل مـى ورزيـديـم , در شـمـار دوزخيان نبوديم )) و مى فرمايد: ((آيا در زمين سير نكردند, تا بـرايـشـان دلـهـايى باشد كه به وسيله آنها تعقل ورزند يا گوشهايى تا با آنها بشنوند, زيرا چشمها نيستند كه كور مى شوند بلكه دلهايى كه در سينه ها جاى دارند كور مى شوند)) اين آيات , همچنان كـه مـلاحظه مى شود, عقل را درباره علم و دانشى به كار مى برد, كه انسان مستقلا از آن استفاده مـى كـند و لفظ ((سمع )) به معناى ادراكى است كه به كمك غير از آن بهره مند مى شود, به شرط اين كه هر دو با فطرت سليم همراه باشد.
خـداى تـعـالـى مـى فـرمـايـد: ((چـه كـسـى از كـيش ابراهيم روى برمى تابد جز آن كه خود را بـى خـردسـاخـتـه باشد؟
)) چنان كه گذشت , اين آيه به منزله عكس نقيض اين حديث است كه : ((عقل آن چيزى است كه به واسطه آن خداى رحمان عبادت شود.
از مـجـمـوع آنـچـه گـفتيم , روشن شد كه : مراد از عقل در سخن خداى تعالى , آن ادراكى است كـه هـمـراه بـا فـطـرت سـالـم براى انسان حاصل مى شود با اين تعريف از عقل معناى اين سخن خـداى سبحان روشن مى شود كه : ((اينچنين خداوند آياتش را براى شما روشن مى سازد شايد كه تـعـقـل ورزيـد)), زيـرا بـا بيان و روشنگرى است كه علم حاصل مى شود و علم نيز مقدمه عقل و وسـيـله اى براى رسيدن به آن است خداى تعالى مى فرمايد: ((اين مثلها را براى مردم مى زنيم , اما جزدانايان آنها را به عقل درنمى يابند)).