قرآن .

((اگـر در زمين و آسمان خدايانى جز اللّه مى بود, هر دو تباه مى شدند, پس پاك و منزه است اللّه , خداوندگار عرش , از آن چه درباره اش مى گويند)).
ـ امـام صـادق (ع ) در پـاسـخ بـه ايـن پرسش كه دليل بر يگانگى خدا چيست , فرمود: پيوستگى و هـمـاهـنـگى تدبير و نظام حاكم بر هستى و كامل بودن آفرينش , چنان كه خداى عزوجل فرموده است : ((اگر در زمين و آسمان خدايانى جز اللّه مى بود, هر دوتباه مى شدند)).
ـ امام صادق (ع ) در رساله اهليلجه , مى فرمايد: پس , دل با خرد خود اين نكته را شناخت كه اگر با اوشـريـكـى بـود نـاتـوان و نـاقـص بـود و در صـورت ناقص بودن , انسان آفريده نمى شد و تدابير گوناگون ومتنوع نمى گشت و با وجود تقصيرى كه در خداوندگاران يگانه و مستقل و شريكان همكار هست , دركارها نقص و كاستى راه مى يافت .

در تـفسير الميزان , ذيل آيه ((اگر در زمين و آسمان خدايانى جز اللّه مى بود, هر دو تباه مى شدند پـس پـاك و منزه است خداوند صاحب عرش از آن چه درباره او مى گويند)), آمده است : در تفسير سـوره هـودگفتيم و بعد از آن نيز بارها اشاره شد كه كشمكش ميان بت پرستان و يكتا پرستان بر سـر يـكتايى و چندتايى خدا به معناى واجب الوجودى كه به خودى خود هست و هستى بخش ديگر مـوجودات مى باشد,نيست , زيرا ميان اين دو گروه در اين باره كه خدا يگانه است و شريكى ندارد اختلافى نيست بلكه اختلاف در باب اله به معناى خداوندگار معبود است بت پرستها معتقدند كه تـدبير و اداره جهان با اجزاى گوناگون آن به موجودات شريف و مقرب نزد خداواگذارشده است وبـايـد ايـن مـوجـودات عـبادت وپرستش شوند تا پرستندگان خود را نزد خداى تعالى شفاعت و وسـاطـت كـنـنـد و آنـان را بـه درگـاه اونـزديك گردانند, مانند خداوندگار يا آلهه آسمان و خداوندگار زمين و خداوندگار انسان و اينان آلهه يامعبودان موجودات زير دست خود هستند و يزدان پاك خداى خدايان و آفريدگار همگان است اين آيات حكايتگر همين باور ايشان است , آن جا كـه مى فرمايد: ((و اگر از ايشان بپرسى كه چه كسى آنان راآفريده است ؟
هر آينه گويند: اللّه )) و آيـه ((و اگر از ايشان بپرسى كه چه كسى آسمانها و زمين را آفريده است ؟
هر آينه گويند: خداى عزتمند و دانا آنها را آفريده است )).
آيـه كريمه مورد بحث هم وجود خدايانى جز اللّه را در آسمان و زمين تنها به اين معنا نفى مى كند نـه به معناى آفريدگار هستى بخش كه هيچ كس قائل به تعدد چنين خدايى نيست مراد از بودن الـه در آسـمـان وزمين نيز تعلق الوهيت او به آسمان و زمين است نه ساكن بودنش در آن دو اين مورد نظير آيه ديگرى است كه مى فرمايد: ((اوست كه در آسمان اله است و در زمين نيز اله )).
تـوضـيـح اسـتدلال آيه بدين گونه است كه اگر براى عالم بيش از يك اله و خدا فرض كنيم اين خـدايـان داراى ذات گـونـاگـون و حقيقت متباين و جدا از هم خواهند بود و تباين حقيقت آنها مقتضى تباين وجدايى تدبير آنان است كه در نتيجه , تدبيرها با هم اصطكاك پيدا مى كنند و نظام آسـمـان و زمـين برهم مى خورد اما ما شاهد آنيم كه نظام حاكم بر هستى نظامى يكدست است و اجـزاى آن بـه سـوى هدفهايى هماهنگ در حركتند بنابراين , در عالم بيش از يك اله و خدا وجود ندارد و اين همان چيزى است كه مامى خواهيم .

اگـر اشكال كنيد كه : تزاحم و برخورد اسباب و عللى كه در عالم مشاهده مى كنيم خود گواهى بسنده برنابسامان بودن عالم هستى است , زيرا تضاد و برخورد اسباب و علل در تاثيرگذارى روى مواد همان تفاسد و خنثى شدن اثر يكى به وسيله ديگرى است .

پـاسخ مى دهيم كه : تفاسد دو علت كه تحت تدبير دو مدبر باشند با تفاسد دو علتى كه تحت تدبير يـك مـدبر باشند و يكى از آن علتها تاثير ديگرى را محدود كند ونتيجه اى حاصل آيد, فرق مى كند تزاحم علل و اسباب در نظام هستى از اين قبيل است , زيرا علل و اسباب كه اين نظام كلى را شكل مـى دهند, باوجود اختلاف و تمانع و تزاحمى كه دارند, اثر يكديگر را خنثى نمى كنند, به اين معنا كـه بـرخـى از قـوانين كلى حاكم بر نظام هستى به وسيله برخى ديگر نقض و شكسته شوند و در نـتـيجه , در عين وجود كليه شرايط و نبود موانع , از مورد خود تخلف كنند و تاثير لازم را نگذارند مقصود از تباه و خنثى شدن كاريك مدبر از سوى مدبر ديگر همين است در عالم هستى كشمكش دو سـبـب مـختلف شبيه كشمكش دوكفه ترازو در سبك و سنگين شدن است , دو كفه ترازو, در عـيـن اخـتـلاف و نـاهمخوانى با يكديگر, درتامين خواست ترازودار هماهنگ و متحدند و در راه رسيدن او به هدفش , يعنى برابر كردن اندازه ازطريق زبانه , يارى مى رسانند.
بـازاگـراشـكـال كنيد كه نشانه هاى علم و آگاهى در نظام حاكم بر هستى مشهود است و نشان مـى دهـد كـه خـداونـد اداره كننده عالم , آن را از روى علم و آگاهى مى چرخاند با اين حال , چه اشـكـالـى دارد كه براى عالم چند خدا فرض شود كه همگى كار جهان را از روى تعقل و خردورزى اداره و تدبير كنند و بايكديگر توافق كرده باشند كه به خاطر حفظ مصلحت در كار تدبير خويش با يكديگراختلاف نورزند ومانع يكديگر نشوند؟
در پاسخ مى گوييم : چنين فرضى معقول نيست , زيرا تـدبـيـر تـعـقـلـى و خـردمندانه نزدما آدميان به اين معناست كه افعالى را كه از ما سر مى زند با مـقـتـضـيات قوانين عقلى كه حافظ سازگارى اجزاى فعل و حركت آن به سوى هدفش مى باشد, منطبق و هماهنگ سازيم اين قوانين عقلى بر گرفته از حقايق و واقعيتهاى بيرونى و نظام جارى و حاكم بر آنهاست پس , افعال خرد ورزانه ما پيرو قوانين عقلى هستند و اين قوانين پيرو نظام عالم بـيـرونـى مـى بـاشـنـد, امـا خـداونـد مـدبـر هـسـتـى چـنـيـن نيست , بلكه فعل او همان نظام خـارجى است كه قوانين عقلى تابع آن مى باشد بنابر اين , محال است فعل او كه خودمتبوع است , تابع قوانين عقلى باشد دقت شود.
ايـن بـود تـقـريـر و تـوضـيـح دليل آيه (بر اثبات يگانگى خدا) اين دليل دليلى برهانى است كه از مقدمات يقينى فراهم آمده و دلالت دارد بر اين كه تدبير عام جارى در هستى با همه تدابير خاصى كـه در ضـمـن آن وجود دارد از مبدا واحد و يكدستى سرچشمه گرفته است اما مفسران آن را به عنوان دليلى بر نفى تعدد آفريدگار تقرير كرده اند و در نحوه همين تقرير نيز شيوه هاى مختلفى را پـيموده اند بعضى از آنان مقدماتى بر آن افزوده اند كه از منطوق آيه خارج است و چنان در اين كار پيش رفته اند كه برخى ازايشان گفته اند: آيه شريفه حجتى اقناعى است نه برهانى كه براى اقناع و اسكات عامه مردم آورده شده است .

پيامدهاى اعتقاد به خدايان متعدد(3).