اخـبـارى كـه از ائمـه اهـل بـيـت (ع ) در مـعناى مطالبى كه گفتيم وارد شده , بسيار زياد است وامـيـدواريـم خـداونـد توفيقمان دهد تا, به خواست خداى عزتمند, آنها را در ضمن تفسير سوره اعراف بياوريم وشرح دهيم .

حـاصل سخن آن كه تدبر در آيات انفسى ارزنده تر و پربهاتر است و شناخت حقيقى تنها از اين راه به دست مى آيد اين كه امام (ع ) معرفت نفس را سودمندترين نوع معرفت از دو معرفت دانسته و نه تنهاراه معرفت و شناخت , علتش اين است كه عامه مردم از رسيدن به اين شناخت ناتوانند قرآن و سنت وسيره پاك رسول خدا و نيز سيره اهل بيت طاهرينش , بر پذيرش كسى كه از طريق تدبر در آفاق به خداايمان آورده است و طريقه شايعى ميان مؤمنان است , اتفاق دارند بنابراين , هر دو روش سودمند است اما سودمندى راه خودشناسى كاملتر و بيشتر است .

در كـتاب درر و غرر از على (ع ) روايت شده كه فرمود: عارف كسى است كه نفس خود را شناخت وآزادش كرد و آن را از هر آن چه (از خدا) دورش بدارد, پاك و منزه داشت .

منظور از آزاد كردن نفس رهانيدن آن از بند هوس و بندگى خواهشهاست .

ـ هـمـچـنين در كتاب ياد شده آمده است كه آن حضرت فرمود: بزرگترين نادانى , نادانى انسان به خويشتن است .

ـ نـيـز در هـمان ماخذ از آن حضرت نقل شده است كه فرمود: عاليترين حكمت شناخت انسان از خوداست .

ـ همچنين در همان جا مى فرمايد: خودشناس ترين مردم , خدا ترس ترين آنهاست .

عـلـتـش ايـن اسـت كـه چنين كسى نسبت به پروردگار خويش داناتر و شناختش بيشتر است و خـداى سـبـحـان فـرمـوده اسـت : ((جـز ايـن نيست كه از ميان بندگان خدا, فقط عالمان از او مى ترسند)).
ـ نـيز در درر و غرر از قول اميرالمؤمنين (ع ) آمده است : برترين دانايى شناخت آدمى از خود است پس هر كه خود را شناخت دانا و خردمند است و هر كه خود را نشناخت گمراه شد.
ـ نـيـز در هـمـان جـا آمـده اسـت كه فرمود: در شگفتم از كسى كه در جستجوى گمشده خود برمى آيد, درحالى كه خودش را گم كرده و در جستجوى آن برنمى آيد!.
ـ همچنين در همان كتاب نقل شده كه فرمود: در شگفتم از كسى كه خود را نمى شناسد, چگونه ممكن است پروردگارش را بشناسد؟
.
ـ نـيـز در هـمـان جـا نـقل شده كه فرمود: كمال و منتها درجه شناخت , اين است كه آدمى خود را بشناسد.
پيش از اين گفتيم كه علت آن كه اين شناخت غايت و منتها درجه شناخت مى باشد اين است كه معرفت حقيقى همين نوع معرفت است .

ـ نـيز در كتاب ياد شده از قول امام على (ع ) آمده است : كسى كه خود را نمى شناسد, چگونه تواند ديگرى را بشناسد؟
.
ـ بـاز در هـمـان جـا فـرموده است : آدمى را همين شناخت بس , كه خود را بشناسد, و او را نادانى همين بس كه خود را نشناسد.
ـ نيز در همان جا از ايشان نقل شده است : هر كه خود را شناخت , مجرد شد.
يـعـنـى از علايق و وابستگيهاى دنيا رها و برهنه گشت , يا با كناره گيرى از مردم تنهايى اختيار كرد, يا باخالص كردن عمل خود براى خدا از هر چيز ديگرى مبرا و مجرد شد.
ـ در كـتـاب يـاد شده همچنين از على (ع ) نقل شده كه فرمود: هر كه نفس خود را شناخت , با آن جهاد ومبارزه كرد و هر كه نفس خود را نشناخت , به حال خود رهايش كرد.
ـ نيز در همان جا آمده است كه فرمود: هر كه خود را شناخت , مقام و منزلتش بلند شد.
ـ نـيـز در همان جا آمده كه فرمود: هر كه خود را بشناسد, ديگران را بهتر مى شناسد و هر كه خود رانشناسد, نسبت به ديگران جاهل تر است .

ـ هـم در آن جـا آمـده كـه فرمود: هر كه خود را شناخت , به غايت و منتهاى هر شناخت و دانشى رسيده است .

ـ نـيـز در همان جا آمده كه آن حضرت فرمود: هر كه خود را نشناخت , از راه نجات دور گشت و درگمراهى و نادانيها افتاد.
ـ نـيـز در هـمان جا از ايشان نقل شده كه فرمود: كسى كه موفق به خودشناسى شود, به پيروزى بزرگتردست يافته است .

ـ همچنين در همان كتاب از آن حضرت نقل شده است : نسبت به خود نادان مباش , زيرا كسى كه درزمينه شناخت خود نادان باشد, به همه چيز نادان است .

در تـحـف العقول از امام صادق (ع ) نقل شده كه طى حديثى فرمود: هر كه خيال كند كه خدا را با تـوهـمـات قلبى مى شناسد, مشرك است و هر كه پندارد كه خدا را با نام بدون معنا مى شناسد, به عـيـب (در خـدا) اقراركرده , زيرا نام حادث است و هر كه پندارد كه نام و معنا را با هم مى پرستد, بـراى خـدا شـريـك قـرار داده اسـت و هـر كه خيال كند (خدا را) از طريق توصيف مى پرستد (و مى شناسد) نه از راه ادراك (حقيقت او), خدايى غايب را اثبات كرده است و هر كه پندارد موصوف را بـه صفت اضافه و منتسب مى كند,بزرگ را كوچك شمرده است و چنين كسانى خداى را چنان كه سزد نشناخته اند.
بـه آن حـضـرت عـرض شـد: پس راه شناخت توحيد چيست ؟
امام (ع ) فرمود: باب بحث و كاوش بـازاسـت و راه بـرونشو (از اين مشكلات ) وجود دارد بدين ترتيب كه موجود حاضر عينش قبل از صـفـتـش شناخته مى شود و موجود غايب صفتش پيش از عينش عرض شد: چگونه موجود حاضر عـيـنـش پـيش ازصفتش شناخته مى شود؟
حضرت فرمود: (نخست ) او را مى شناسى و سپس به عـلـمـش پى مى برى و به وسيله او خودت را مى شناسى و خودت را از طريق خودت نمى شناسى هـمـچنين پى مى برى كه آن چه در اوست از خود او و قائم به اوست چنان كه برادران يوسف به او گفتند: ((آيا تو همان يوسفى ؟
)) و اوفرمود: ((آرى من يوسفم و اين برادر من است )) آنها يوسف را به خود او شناختند, نه به واسطه ديگرى و با توهمات قلبى نيز از پيش خود او را نساختند.
در ذيـل دومـيـن روايـت ايـن بـاب كـه از امـام عـلـى (ع ) نـقـل كـرديـم , يـعـنـى ايـن روايت : خـودشناسى سودمندترين شناخت از دو شناخت است , توضيح داديم كه انسان هر گاه به سير در آيـت نفس خويش بپردازد و با آن تنها شود, از هر چيز مى برد و به پروردگارش روى مى كند و در پـى آن شـنـاخـتـى بى واسطه و دانشى بدون بهره گرفتن از اسباب و علل نسبت به خدايش پيدا مى كند, زيرا بريدن از غير هر گونه حجابى را كنار مى زند و در اين هنگام انسان با مشاهده بارگاه عـظـمـت و كبريايى از خود بى خود مى شودسزاوار است كه اين معرفت را شناخت خدا به خدا نام نهاد.
در ايـن هنگام اين حقيقت نفسانى بر او آشكار مى شود كه نفسش فقير و محتاج به خداى سبحان اسـت وچـنـان مـملوك و در تصرف اوست كه بدون او هيچ استقلالى ندارد اين است مقصود امام صادق (ع ) كه فرمود: به واسطه او خودت را مى شناسى و خودت را به خودت نمى توانى بشناسى و بدانى كه آن چه دراوست از آن او و متكى و وابسته به اوست .

در هـمـيـن معنا روايت ديگرى است كه مسعودى در ((اثبات الوصية )) از امير المؤمنين (ع ) نقل كـرده كـه آن حـضـرت در خطبه اى فرمود: پاك و منزهى تو اى خدا كه هر چيزى را (از خودت و آثارت ) پركرده اى و از هر چيزى جدايى بنابراين , هيچ چيزى فاقد تو نيست و تو هر كار كه خواهى مـى كـنـى مـبـارك و خجسته اى تو اى كسى كه هر موجود قابل دركى آفريده اوست و هر موجود مـحـدودى سـاخـته اوست پاك و منزهى تو! كدام ديده است كه در برابر درخشندگى نور تو تاب بـيـاورد و تـا نـور پـرتـو قدرت تو بالارود؟
كدام فهم است كه آن چه را وراى اين است بفهمد مگر ديدگانى كه پرده ها از روى آنها كنار زده شده و حجابهاى ظلمانى از برابرشان دريده شده باشد؟
در اين صورت , ارواح آنان بر كناره بالهاى ارواح صعود كنند و در اركان تو به راز و نياز با تو پردازند و در مـيـان پـرتـوهـاى عـظمت تو فرو روند و ازروى خاك به سطح كبريايى تو نظر افكنند پس , ملكوتيان آنها را ديدار كنندگان نامند و جبروتيان آبادكنندگان .

در بحارالانوار از ارشاد ديلمى حديثى نقل مى كند ـ اين حديث در ارشاد بدون سند ذكر شده و در بحاربراى آن دو سند آورده شده است ـ در اين حديث آمده است : هر كه براى رضا و خشنودى من كـار كند,من سه خصلت به او مى دهم : سپاسگزارى و شكرى به او مى شناسانم كه با جهل و نادانى آميخته نباشد,به او ذكر و يادى مى آموزانم كه با فراموشى همراه نباشد, به او محبتى مى شناسانم كـه محبت مخلوقان رابر محبت من بر نگزيند چنين كسى هر گاه مرا دوست بدارد, من هم او را دوسـت بدارم و چشم دلش را به روى جلال خودم مى گشايم و بندگان خاص خود را از او پنهان نمى دارم و در تاريكى شب و روشنايى روز با او همسخن مى شوم , تا آن جا كه همسخنى با مخلوق و هـمـنـشـينى با آنان را رها كند, سخن خودم وسخن فرشتگانم را به او مى شنوانم و رازى را كه از خـلقم پوشانده ام , براى او فاش مى سازم و جامه شرم وحيا بر او مى پوشانم تا تمام خلايق از او شرم كـنـنـد, روى زمين با مغفرت خدا راه مى رود و دلش را آگاه وبصير قرار مى دهم , هيچ چيزى از بـهـشـت و دوزخ را از او پوشيده نمى دارم , سختيها و وحشتهايى را كه مردم در روز قيامت از سر مـى گـذرانـنـد, به او مى شناسانم , نيز به حسابهايى كه از توانگران و تهيدستان ونادانان و دانايان مى كشم آشنايش مى سازم , او را در گورش مى خوابانم و نكير و منكر را به سراغش مى فرستم , تا از وى پـرسـش كـنـنـد در حالى كه تاريكى گور و لحد و هول و هراس سراشيبى گور و قيامت را احـساس نكند, آن گاه ترازويش را بر پا مى دارم و دفترش را مى گشايم و نامه عملش رادر دست راستش مى نهم و آن را مى خواند ميان خودم و او مترجمى نمى گذارم اين است صفات محبان اى احـمـد! هـم و غمت را يكى كن و زبانت را يكى ساز و بدنت را چنان زنده بدار, كه هيچ گاه غافل نشود,هر كه از من غفلت ورزد ديگر برايم مهم نيست كه در كدام وادى به هلاكت درافتد.
سه روايت اخير, گرچه ارتباط مستقيمى به بحث ما ندارند, اما از اين جهت آنها را آورديم تا افراد نـكـته سنج با بصيرت به درستى اين سخن پيشگفته ما برسند كه شناخت راستين از طريق دانش فـكـرى و نـظـرى چـنـان كه بايد به دست نمى آيد و حق آن كاملا ادا نمى شود, چه اين روايات از مـوهبتهاى الهى مخصوص دوستانش چيزهايى را بر مى شمارد كه هيچگاه از طريق سير و سلوك فكرى حاصل نمى شوند.
ايـن اخـبـار, اخـبـارى درسـت و صـحيح هستند, و همچنان كه به خواست خدا در تفسير سوره اعراف توضيح خواهيم داد, كتاب الهى درستى اين اخبار را گواهى مى كند.