چـنـان كـه از امـثـال ايـن آيـات بـر مـى آيـد, ايـمـان داشتن به يك چيز صرفا علم داشتن به آن نـمى باشد:((بى گمان كسانى كه پس از آن كه (راه ) هدايت بر آنان روشن شد (به حقيقت ) پشت كردند)) و ((كسانى كه كافرشدند و از راه خدا باز داشتند و پس از آن كه راه هدايت بر آنان آشكار شد, با پيامبر در افتادند)) و ((و با آن كه دلهايشان بدان يقين داشت از روى ظلم و تكبر آن را انكار كردند)) و ((و خدا او را با وجود آن كه مى دانست ,گمراه ساخت )) اين آيات , همچنان كه ملاحظه مى كنيد, ارتداد و كفر و انكار و گمراهى را با وجود علم اثبات مى كند بنابراين , صرف علم داشتن بـه چـيـزى و اعتقاد قطعى به حقانيت آن , در حصول ايمان كافى نيست وصاحب چنين علمى را نـمـى تـوان مـؤمن ناميد, بلكه بايد به مقتضاى علم خود نيز پايبند باشد و به مفاد آن اعتقاد وباور قـلبى داشته باشد, به طورى كه آثار عملى آن هر چند فى الجمله در وى بروز كند پس , كسى كه عـلم دارد به اين كه خداوند متعال تنها معبود است و جز او معبودى وجود ندارد و به مقتضاى اين علم خود ـ يعنى عبوديت او و پرستيدن تنها او ـ نيز پايبند است , چنين كسى مؤمن به شمار مى آيد اما اگر چنين علم و معرفتى داشته باشد,ليكن بدان ملتزم و پايبند نباشد و هيچ عملى كه نشانگر عبوديت باشد انجام ندهد چنين شخصى عالم هست امامؤمن نيست .

از اين جا نادرستى اين سخن برخى كه گفته اند: ايمان عبارت از صرف علم و تصديق است , روشن مى شود,چرا كه گفتيم علم و كفر با هم قابل جمع هستند.
نـيـز بطلان اين سخن عده اى كه گفته اند: ايمان همان عمل است , آشكار مى گردد, زيرا عمل با نفاق جمع مى شود, زيرا منافق عمل مى كند و گاهى اوقات هم حق و حقيقت برايش ظهور علمى دارد, ليكن در عين حال ايمان ندارد.
حـال كه ايمان عبارت شد از علم به چيزى همراه با التزام به آن به گونه اى كه آثار عملى آن علم بـر آن مترتب شود و از طرفى علم و التزام قابل افزايش و كاهش و شدت و ضعف هستند, بنابراين , ايـمـان هـم كـه از اين دوعنصر تشكيل شده قابل افزايش و كاهش و شدت و ضعف مى باشد پس , اختلاف مراتب و درجات ايمان ازضرورياتى است كه به هيچ وجه شك بردار نيستند.
ايـن مـطـلـب نـظـر اكثر دانشمندان است و حقيقت هم همين است آيه ((تا ايمانى بر ايمان خود بـيفزايند)) وآيات ديگرى از اين قبيل دلالت بر همين مطلب دارد همچنين احاديثى كه از امامان اهل بيت (ع ) درباره مراتب داشتن ايمان وارد شده است , اين نظر را تاييد مى كند.
عـده اى هـم مـانـنـد ابـوحـنيفه و امام الحرمين و ديگران بر اين باور رفته اند كه ايمان افزايش و كاهش پذيرنيست و براى اين سخن خود چنين دليل آورده اند كه ايمان نام آن تصديقى است كه به مـرحـله جزم و قطع رسيده باشد و افزايش و كاهش پذيرى در چنين معنايى قابل تصور نمى باشد بنابراين , شخص تصديق كننده چه طاعات را به تصديق خود ضميمه كند و چه معاصى را, تصديق او همچنان به قوت خود باقى است و هرگز تغييرنمى كند.
ايـنـان آيـاتـى را كه دال بر افزايش و كاهش پذيرى ايمان است تاويل و توجيه كرده اند و گفته اند ايـمـان عـرضـى اسـت كه بشخصه باقى نمى ماند, بلكه بقاى آن به نحو تجدد امثال است , يعنى بر حـسـب انطباقش بر زمان به نحو امثال متجدده آن است كه افزايش و كاهش مى پذيرد براى مثال در مـورد پـيـامـبـر ايـمـان بـه طور متوالى و بدون فاصله زمانى صورت مى پذيرد و در ديگران با فاصله هاى زمانى اندك يا زياد بنابراين ,مراد از افزايش ايمان , توالى اجزاى ايمان است كه اين توالى يا بدون هيچ گونه فاصله زمانى است و يا بافاصله هاى زمانى اندك .

نـيـز ايـمـان يـك كـثرت ديگر هم دارد و آن منوط به كثرت امورى است كه ايمان به آن ها تعلق مـى گـيرد وچون احكام و شرايع دين تدريجا نازل مى شده و مؤمنان هم بر حسب نزول تدريجى آن هـا تـدريجا ايمان مى آورده اند و شمار احكام نيز هر از چند گاهى اضافه مى شده است , بنابراين ايـمـان آنان نيز تدريجا افزايش مى يافته است و به طور كلى , مراد از افزايش ايمان , زياد شدن عدد آن هاست .

سستى اين نظر كاملا روشن است , زيرا اولا اين كه گفته اند ايمان نامى است براى تصديق جزمى , قابل قبول نيست چون كه همان گونه كه بيان داشتيم , ايمان نامى است براى تصديق جازم توام با التزام و پايبندى , مگر اين كه مرادشان از تصديق , علم همراه با التزام باشد.
ثـانيا: اين كه گفته اند اين تصديق افزايش و كاهش نمى پذيرد, ادعايى بدون دليل و بلكه مصادره بـه مـطـلـوب است و اين استدلال آن ها كه ايمان يك امر عرضى است و بقاى اعراض به نحو تجدد امـثال مى باشد در اثبات مدعاى آنان كار آمد نيست , زيرا ما مى بينيم ايمان هايى هست كه در برابر طوفان حوادث هم از جا تكان نمى خورد و در مقابل ايمان هايى وجود دارد كه با كمترين حادثه اى كه پيش مى آيد يا با سست ترين شبهه اى كه بروز مى كند متزلزل مى شود و از بين مى رود و چنين اخـتـلاف و تـفـاوتـى را نمى شود با مساله تجدد امثال و كمى وزيادى فاصله هاى زمانى , توجيه و تـعليل كرد, بلكه ناچار بايد آن را به نيرومندى و ضعف ايمان نسبت داد,خواه به تجدد امثال قائل باشيم يا نباشيم به علاوه بطلان مساله تجدد امثال در جاى خود روشن شده است .

و ايـن كه گفته اند شخص تصديق كننده , چه اطاعت ضميمه تصديقش كند و چه معصيت , اثرى در تصديق اوندارد و به هيچ وجه تصديق او را تغيير نمى دهد, اين سخن نيز پذيرفتنى نيست , چون نيرومند شدن ايمان در اثرانجام طاعات و ضعيف و سست شدن آن بر اثر ارتكاب معاصى , موضوعى است كه نبايد در آن ترديد داشت ونيرومندى اثر يا ضعف آن , حكايت از نيرومندى مبدا اثر يا ضعف آن دارد خـداونـد مـتعال مى فرمايد: ((سخن پاكيزه به سوى او بالا مى رود و كار شايسته آن را بالا مـى بـرد)) و نيز مى فرمايد: ((آن گاه فرجام كسانى كه بدى كردند (بسى ) بدتر بود (چرا) كه آيات خدا را تكذيب كردند و آن ها را به ريشخند مى گرفتند)).
و امـا ايـن كه آيات دال بر افزايش و كاهش پذيرى ايمان را تاويل و توجيه كرده اند, اين تاويل آن ها درسـت نيست , چون به موجب تاويل نخست آنان بايد كسى كه ايمان كامل ندارد ـ يعنى كسى كه در قـلـبـش فـاصـله هايى است خالى از اجزاى ايمان ـ درحقيقت هم مؤمن باشد و هم كافر و اين مطلبى است كه در كلام خداوند متعال نكته اى كه آن را تاييد كند يا مشعر به آن باشد وجود ندارد.
آيـه ((و بـيشتر آنان به خدا ايمان نمى آورند, مگر اين كه مشرك هستند)) نيز دلالتش برافزايش و كـاهـش پـذيـرى ايمان بيشتر و نزديكتر است تا به دلالت بر نفى آن , چون مدلول آن اين است كه آنـان در حـالـى كـه مـشركند مؤمن هستند, زيرا ايمانشان نسبت به شرك محض ايمان به حساب مى آيد و در مقايسه باايمان محض شرك و اين همان معناى افزايش و كاهش پذيرى ايمان است .

تاويل و توجيه دوم آن ها كه مى گويد افزايش و كثرت ايمان درحقيقت به سبب كثرت متعلق آن , يعنى احكام و شرايع نازل شده از جانب خداوند است و بنابراين , اين افزايش و كثرت صفت ايمان به حـال متعلق آن است و سبب انصاف ايمان به اين وصف در واقع متعلق آن مى باشد, اين نيز صحيح نـيـسـت , زيـرا اگـر مـراد از آيـه شـريفه ((تا ايمانى بر ايمان خود بيفزايند)) اين نوع افزايش بود, مـنـاسب تر آن بود كه افزايش ايمان در اين آيه نتيجه و غايت تشريع احكام فراوان و انزال آن ها قرار داده شود, نه نتيجه و غايتى براى فرو فرستادن آرامش دردل هاى مؤمنان .

بـار خـدايا, بر محمد و خاندان محمد صلوات فرست و ايمان مرا به مرحله كمال آن برسان و يقين مـرابرترين يقين گردان و از من پذيرا شو اى كه گناهان و بدى ها را به نيكى تبديل مى كنى , اى مهربانترين مهربانان .

ستايش خداوندى را كه توفيق به پايان بردن اين كتاب را ارزانيم داشت .

مـصـادف شد با شب بيست و سوم از شب هاى مبارك قدر ماه رمضان سال هزار و چهار صد و پنج هجرى .

ستايش , سراسر, از آن خداست و درود بر سرور ما محمد و خاندان او باد.