1 ـ منزلت موسى نزد خداوند و مقام بندگى او.
موسى (ع ) يكى از پنج پيامبر اولواالعزمى است كه مهتر پيامبران و صاحب كتاب وشريعت هستند.
اين پيامبران نام برده مى فرمايد : ((و (يادكن ) هنگامى را كه از پيامبران پيمان گرفتيم و از تو و از نـوح و ابراهيم و موسى و عيسى پسر مريم و از همه آنان پيمانى استوارگرفتيم )) و نيز مى فرمايد : ((از ديـن , آن چـه راكـه به نوح درباره آن سفارش كرد, براى شماتشريع كرد و آن چه را به تو وحى كرديم وآن چه را كه درباره آن به ابراهيم و موسى وعيسى سفارش نموديم )).
خداوندسبحان بر او و برادرش منت نهاده مى فرمايد : ((و هر آينه بر موسى و هارون منت نهاديم )).
است : ((درود بر موسى و هارون )).
مـوسـى را بـه نـيـكوترين وجه ستوده است : ((ودر اين كتاب از موسى ياد كن زيرا كه اوپاكدل و فرستاده اى پيامبر بود.
راست طور به او ندا داديم و در حالى كه باوى رازمى گفتيم او را به خود نزديك ساختيم )).
و نيز مى فرمايد : ((و نزد خدا آبرومند بود)).
همچنين مى فرمايد : ((و خداوند با موسى سخن گفت سخن گفتنى )).
در سـوره انـعـام (آيـه 88 ـ 84) از آن حضرت دركنار ديگر انبيا نام برده و به اطلاع رسانده است كـه آنـان هـمـگـى مردمانى نيكوكار و صالح بودند وخداوند ايشان را بر جهانيان برترى داد و آنان رابرگزيد و به راه راست هدايتشان فرمود.
مـريـم نـيـز وى را در زمـره پـيـامبران ياد كرده و سپس در آيه 58 همين سوره فرموده كه اينان كسانى هستند كه خداوند نعمت ارزانيشان كرده است .

بنابراين , موسى (ع ) مجموع اين صفات را داشته است : اخلاص , نزديكى به خدا, آبرومندى نزدخدا, نيكوكارى , صلاح و پاكى , برگزيدگى , هدايت ,و برخوردارى از نعمت خدا.
مـعـنـاى اين صفات و نيز معناى نبوت و رسالت وسخن گفتن خدا با موسى , در جاى خود از اين كتاب بحث كرده ايم .

خـداونـد از كـتـابى كه بر موسى نازل فرموده , يعنى تورات , ياد كرده و آن را با صفاتى چون پيشوا ورحـمـت (سـوره احـقـاف / 12), فـرقـان و روشـنايى واندرز (انبيا / 48) و اين كه در آن هدايت وروشـنـايـى اسـت (مائده / 44) وصف كرده و نيزفرموده است : ((و در الواح (تورات ) براى او در هرموردى پندى و براى هر چيزى تفصيلى نگاشتيم )).
مـنـتـهـا, در چـند جا از قرآن كريم فرموده است كه بنى اسرائيل تورات را تحريف كردند و درباره آن اختلاف ورزيدند.
فـلـسـطين به دست او و ويران كردن هيكل (معبدسليمان ) و سوزاندن تورات و كوچانيدن يهود بـه بـابل در سال پانصد و هشتاد و هشت قبل از ميلاد وسپس فتح بابل به دست كورش هخامنشى در سال پانصد و سى و هشت پيش از ميلاد و اجازه دادن به يهود براى بازگشت دوباره به فلسطين و نـوشـتـن تـورات بـه وسـيله عزراى كاهن از حوادث معروف تاريخند و ما در جلد سوم كتاب در قسمت داستان هاو ماجراهاى حضرت مسيح (ع ) به آن ها اشاره كرديم .

2 ـ داستان هاى موسى (ع ) در قرآن .

در قـرآن كـريـم نـام مـوسـى (ع ) بـيش از هر پيامبرديگرى آمده است و به طورى كه شمرده اند, دريـكـصـد و شـصـت و شـش جاى آن از وى ياد شده و درسى و شش سوره از سوره هاى قرآن به ماجراهاى آن حضرت به اجمال يا تفصيل اشاره شده است .

موسى (ع ) از همه پيامبران بيشتر معجزه دارد و درقرآن كريم مقدار زيادى از معجزات درخشان او يادشده است , مانند تبديل شدن عصايش به اژدها, يدبيضا, طوفان , هجوم ملخ ‌ها و شپش و قورباغه وخـون , شـكـافتن دريا و فرو فرستادن گزانگبين وبلدرچين , جوشيدن چشمه ها از سنگ با زدن عصابر آن , زنده كردن مردگان , بلند كردن كوه طور برفراز سر مردم و جز اين ها.
در كـلام خـداى مـتـعـال گـوشـه هايى از داستان هاى موسى (ع ) آمده , وليكن تمامى جزئيات و دقايق آن ها را ذكر نكرده است .

قـرآن كـريـم در اشاره به داستان هاى پيامبران وامت هاى آنان مى باشد, به بخش هايى از آن ها كه يادكردشان در جهت هدف هدايت و ارشاد مردم اهميت دارد, بسنده كرده است .

ايـن بـخـش هـايى كه شامل كلياتى از داستان هاى موسى مى باشد, عبارتند از اين كه وى در مصر دريك خانواده اسرائيلى ديده به جهان گشود و تولد اودر زمانى بود كه به دستور فرعون نوزادان پسربنى اسرائيل را سر مى بريدند.
صـنـدوقـى نهاد و آن را در نيل انداخت و فرعون او راگرفت و به مادرش برگردانيد تا او را شير دهد وبزرگ كند و بدين ترتيب موسى (ع ) در خانه فرعون نشو و نما يافت .

وقـتـى بـه سـن بـلـوغ رسيد, يكى از قبطيان را كشت و از ترس اين كه فرعون و درباريانش او را به قصاص آن مرد بكشند, به مدين گريخت .

او در مـديـن نـزد شـعـيب پيامبر(ع ) ماند و با يكى از دختران او ازدواج كرد و پس از آن كه مدت مـقـرربـراى خدمت به شعيب را به پايان رساند و با خانواده خود راهى مصر شد, از جانب كوه طور آتش ديد وچون در آن شب تار راه را گم كرده بودند, موسى خانواده خود را در همان جا كه بودند مـتـوقف كرد وخودش به طرف آن آتش رفت تا مقدارى آتش برايشان بياورد يا چنانچه كسى كنار آتش باشد راه را از او بپرسد.
سـاحـل راسـت وادى در آن سـرزمـيـن پربركت , ازدرخت به او ندا داد و با وى سخن گفت و به رسـالـتش برگزيد و نه آيت پيامبرى از جمله معجزه عصا و يدبيضا را به او داد و وى را براى ابلاغ پيام الهى به فرعون و فرعونيان و نجات بنى اسرائيل انتخاب كردو دستور داد به سوى فرعون برود.
مـوسـى (ع ) نـزد فـرعـون رفـت و او را بـه آيين حق فراخواند و از وى خواست تا بنى اسرائيل را با وى روانه كند و دست از آزار و شكنجه شان بردارد ومعجزه عصا و يد بيضا را به فرعون نشان داد.
فرعون زيربار نرفت و با حربه جادوى جادوگران به جنگ موسى (ع ) رفت .

جادوگران با جادوگرى هاى خود اژدها و مارهانمودار ساختند.
و ناگاه عصا به اژدهايى تبديل شد و تمامى آن جادوها را بلعيد.
ما به خداى جهانيان , خداى موسى و هارون , ايمان آورديم .

فشرد و جادوگران را تهديد كرد و ايمان نياورد.
موسى (ع ) همچنان فرعون و درباريانش رادعوت مى كرد و نشانه هاى نبوت خويش همچون طوفان و ملخ و شپش و قورباغه و خون را يكى پس از ديگرى به آنان نشان مى داد.
اسـتـكـبـار و گـردنـكـشـى خـود پاى مى فشردند و هرگرفتارى و بلايى كه بر سرشان مى آمد, مى گفتند :اى موسى , پروردگارت را به عهدى كه نزد تو داردبراى ما بخوان .

حتما به تو ايمان خواهيم آورد و بنى اسرائيل را قطعابا تو روانه خواهيم ساخت .

را كه تا مدتى برايشان مقرر شده بود از ايشان برطرف مى كرد دوباره پيمان شكنى مى كردند.
لـذا, خـداونـد به موسى دستور داد بنى اسرائيل راشبانه حركت دهد و آنان حركت كردند و رفتند تااين كه به ساحل دريا رسيدند.
خود به تعقيب آنان پرداخت و همين كه دو گروه يكديگر را ديدند, دار و دسته موسى گفتند : به مامى رسند.
با من است و به زودى راهنماييم مى كند.
فرمان آمد كه با عصايش به دريا بزند و همين كه زدآب شكافته شد و بنى اسرائيل از دريا گذشتند وفـرعون و سپاهيانش به دنبال آنان وارد دريا شدند ووقتى همگى وارد شدند, خداوند آب را از هر طرف سر به هم آورد و همه فرعونيان را غرق كرد.
پـس از آن كـه خـداونـد بـنـى اسـرائيـل را از دسـت فـرعـون و سپاهيانش نجات داد و آنان را به خشكى رساند كه در آن نه آبى بود و نه علفى .

را مـورد لـطـف و كـرامت خويش قرار داد و گزانگبين و بلدرچين برايشان نازل كرد و به موسى دسـتور دادعصايش را به سنگ زد و دوازده چشمه از آن جوشيدو هريك از تيره هاى بنى اسرائيل به دنـبـال آبـشـخورخود رفت و از آن چشمه ها نوشيدند و از گزانگبين و بلدرچين خوردند و ابر بر سرشان سايه افكند.
آن گاه خداوند با موسى وعده گذاشت كه چهل شب به كوه طور برود, تا تورات بر او نازل شود.
موسى از ميان قوم خود هفتاد مرد انتخاب كرد تاسخن گفتن خداى متعال را با او بشنوند.
نـفـر مـكـالـمـه خـدا بـا موسى را شنيدند, اما گفتند : تا خدارا آشكارا نبينيم هرگز به تو ايمان نمى آوريم .

صـاعـقه آنان را در حالى كه مى نگريستند,فروگرفت , ليكن خداوند با دعاى موسى ايشان رازنده كرد و چون ميقات (آن چهل شب مقرر) تمام شد, خداوند تورات را بر موسى نازل فرمود و به اوخبر داد كه بعد از رفتن وى , سامرى قومش را گمراه كرده و گوساله پرست شده اند.
مـوسـى بـا خـشم و اندوه به سوى قوم خود بازگشت و گوساله را آتش زد و خاكسترش را به دريا ريـخت وسامرى را طرد كرد و به او فرمود : برو كه در زندگى هميشه بگويى : ((لامساس (به من دست نزنيد))).
به بقيه مردم هم دستور داد توبه كنند و خودشان را بكشند تا شايد توبه شان قبول شود و قبول شد.
باز از پذيرفتن احكام تورات سرباز زدند تا جايى كه خداوند كوه طور را برفراز سرشان بالا برد.
بـنى اسرائيل , از خوردن گزانگبين و بلدرچين نيز به تنگ آمدند و گفتند : ما تحمل يك نوع غذا رانـداريـم و از آن حـضـرت خـواستند تا از پروردگارش بخواهد كه از روييدنى هاى زمين , مانند سبزيجات وخيار و سير و عدس و پياز برايشان بروياند.
خـداونـد به آنان دستور داد به سرزمين مقدسى كه خداوند برايشان مقرر فرموده است وارد شوند ليكن بنى اسرائيل زير بار نرفتند.
را بـر ايـشـان حـرام كرد و آنان را به سرگردانى گرفتارساخت به طورى كه مدت چهل سال در بيابان سرگردان بودند.
يـكى ديگر از ماجراهاى موسى (ع ) كه خداونددر سوره كهف از آن ياد كرده , رفتن او با آن جوان به مجمع البحرين براى ديدار با بنده صالح وهمراهيش با اوست تا آن كه از وى جدا مى شود.
3 ـ منزلت هارون (ع ) نزد خداوند و مقام عبوديت وبندگى او.
خـداى مـتـعـال در سـوره صـافات هارون (ع ) را درمنت (پيامبرى ) و دادن كتاب و هدايت به راه راست و سلام و درود گفتن از نيكوكاران و از بندگان مؤمن خدا بودن , با موسى (ع ) شريك كرده (صافات / 122ـ 114) و او را مرسل (طه / 47) و نبى (مريم / 53) واز كسانى كه به آنان نعمت داده (مـريـم / 58) شـمـرده و او را در صـفات نيكوى ديگر پيامبرانى كه درسوره انعام نامشان را برده , صـفـاتـى مـانند نيكوكارى و صلاح و برترى و برگزيدگى و هدايت , با آنان شريك قرار داده است (انعام / 88 ـ 84).
در دعاى موسى در شب طور آمده است : ((و ازخاندانم براى من وزير و دستيارى قرار ده .

هارون را.
كارم شريك من گردان .

و بسيار يادت كنيم .

هـارون (ع ) در هـمـه جـا هـمـراه بـرادرش بـود و درعموم كارهايش با او شركت داشت و در راه رسيدن به كليه اهداف و مقاصدش وى را كمك مى كرد.
در قرآن كريم داستان خاصى از هارون نيامده است , مگر همان قضيه جانشينى او براى برادرش در آن چـهـل روزى كـه مـوسـى بـه مـيقات رفت و به برادرش هارون فرمود : جانشين من در ميان قوم باش و اصلاح كن و راه فسادگران را پيروى مكن .

ولـى هنگامى كه موسى با خشم و اندوه به سوى قوم خود كه گوساله پرست شده بودند برگشت , الواح تورات را انداخت و سر برادرش را گرفت و او را به طرف خود كشيد.
مردم مرا ناتوان يافتند و چيزى نمانده بود كه مرابكشند.
ستمكاران يكى قرار مده .

من و برادرم را بيامرز و ما را در پناه رحمت خوددرآور و تو مهربانترين مهربانانى .

4 ـ داستان موسى (ع ) در تورات فعلى .

داستان هاى موسى در اسفار پنجگانه تورات ـ به استثناى سفر اول ـ , يعنى در اسفار خروج ولاويان و عـدد و تـثنيه , آمده است و در اين اسفارجزئيات داستان هاى او از ولادت تا وفاتش و نيزاحكام و شـرايـعـى كـه بـه او وحى شده ذكر شده است ,منتها ميان آن چه كه تورات از سرگذشت موسى نقل كرده با آن چه در قرآن آمده اختلافاتى نه چندان كم وجود دارد.
يـكى از مهمترين موارد اختلاف , اين است كه به گفته تورات , ندا آمدن به موسى و سخن گفتن خـدابـا او از طريق درخت در سرزمين مدين و پيش اززمانى بوده كه وى با خانواده خود به سمت مصرحركت كرد.
يـثـرون   ((17)) , كاهن مديان , را مى چرانيد, گوسفندان رابه آن طرف صحرا راند به حوريب , كوه خـدا, آمد وفرشته خدا در شعله آتش از ميان بوته اى بر وى ظاهر شد و خداوند او را ندا داد و با وى سخن گفت وبراى نجات بنى اسرائيل به سوى فرعون فرستادش .

يـكـى ديـگـر از مـوارد مـهم اختلاف اين است كه به گفته تورات , آن فرعونى كه موسى به سوى اوفـرسـتـاده شـد, هـمان فرعونى نبود كه موسى را از نيل گرفت و تربيتش كرد و موسى پس از كشتن آن مردقبطى از ترس اين كه مبادا به قصاص خون او كشته شود, از چنگ فرعون گريخت .

يـكى ديگر از موارد اختلاف اين است كه تورات از ايمان آوردن ساحران پس از آن كه عصاهاى خود را افكندند و تبديل به مار شدند وعصاى موسى همه آن ها را بلعيد, سخنى به ميان نياورده .

فـرعون بودند و در معجزه هاى خون و قورباغه ها نيزبه مقابله با موسى برخاستند و از طريق سحر وجادوهاى خود همان كارهايى را كردند كه موسى (ع )با معجزه كرد.
يـكـى ديـگر از موارد اختلاف اين است كه تورات مى گويد آن كسى كه براى بنى اسرائيل گوساله ساخت هارون نبى , برادر موسى (ع ) بود,زيرا وقتى بنى اسرائيل ديدند كه موسى در مراجعت از كوه طـور ديـر كـرد, هـمـه نـزد هـارون جـمـع شدند و به او گفتند : برخيز و براى ما خدايانى بساز تاپيشاپيش ما حركت كنند.
ما را از سرزمين مصر بيرون آورد معلوم نيست چه بر سرش آمده است .

گـوشـوارهـاى طـلايـى را كـه در گوش هاى زنان وپسران و دختران شماست بيرون كرده نزد من بياوريد.
در گوش هايشان بود بيرون كرده نزد هارون آوردند و هارون آن ها را از دست ايشان گرفت وآن را با قلم نقش كرد و از آن گوساله اى ريخته شده ساخت .

تو مى باشند كه تو را از زمين مصر بيرون آوردند.
در آيات قرآن به اين موارد از داستان هاى موسى (ع ) كه در تورات آمده گوشه هايى زده شده كه بر شخص متدبر در آيات قرآن پوشيده نيستند.
عـلاوه بر اين موارد, اختلافات جزئى فراوان نيزوجود دارد, مانند داستان كشتن مرد قبطى كه به گفته تورات ,دو طرف دعوا در روز دوم اسرائيلى بوده اند.
هـمـچـنـيـن در تـورات آمـده اسـت كـه آن كسى كه عصا انداخت و همه مارهاى جادوگران را بلعيد,هارون بود كه به دستور موسى عصا را انداخت .

در تـورات , از داسـتـان انـتـخـاب هـفـتاد نفر براى رفتن به ميقات و فرود آمدن صاعقه بر آنان و زنده كردنشان بعد از مرگ سخنى به ميان نيامده است .

هـمـچـنـيـن در تـورات آمـده اسـت كـه الـواحى كه موسى در مراجعت از كوه با خود آورد و به زمين انداخت , دو لوح سنگى به نام لوح شهادت بوده اند.
ايـن هـا و مطالب ديگرى از اين قبيل , مواردى هستندكه در آن ها ميان تورات و قرآن اختلاف وجود دارد.
نبوت 2 / 1    ((خاصه 13)) موسى و خضر.

موسى و خضر(ع ).