اصول فلسفه و روش رئالیسم ، جلد چهارم

متفكر شهيد استاد مرتضى مطهرى

- ۳ -


و با بررسى و كنجكاوى در موارد تغييراتى كه در جهان طبيعت پديد مى‏شود و اتصالى كه به واسطه امكان و فعليت به همديگر پيدا مى‏كنند مى‏توان به نظريه زيرين حدس زد :

همه گونه تحولات جهان طبيعت از راه حركت انجام مى‏گيرد. دو نظريه در باره تحولات طبيعت

«ح (راجع به تحولات طبيعت مخصوصا تحولات جوهرى دو نظريه است :

الف- كون و فساد

طبق نظريه كون و فساد هنگامى كه يك شى‏ء از حالت بالقوه به حالت بالفعل در مى‏آيد ماده صورت اولى را رها مى‏كند پس صورت اولى فاسد و تباه مى‏شود سپس صورت بعدى پديد مى‏آيد مانند اينكه كسى پيراهن خود را بكند و پيراهن ديگرى بپوشد همچنانكه امكان قبلى نيز معدوم مى‏گردد و فعليتى جانشين آن مى‏شود پس در حقيقت در هر تبدل جوهرى تبادل صورت مى‏گيرد صورتى جا خالى مى‏كند و صورتى ديگر جاى آنرا پر مى‏كند امكانى معدوم مى‏شود و فعليتى جانشين آن مى‏گردد از اينرو قهرا نوعى گسستگى ميان صورت پيشين و صورت پسين وجود دارد همچنانكه ميان امكان پيشين و فعليت جانشين او اين گسستگى وجود دارد .

ب- حركت جوهرى

اما طبق نظريه حركت جوهريه تبادل نيست بلكه تبدل است به معنى واقعى كلمه كه ملازم است با پيوستگى و اتصال و وحدت صورت پيشين و صورت پسين و همچنين اتصال و وحدت امكان قبلى و فعليت بعدى .

اگر اين مدعا ثابت بشود كه ميان امكان و فعليت فاصله نمى‏تواند وجود داشته باشد و فعليتها مجموعا يك فعليت را تشكيل مى‏دهند ثابت مى‏شود كه هر چه در جهان رخ مى‏دهد از طريق حركت است.) ح‏» و از اين روى ما از بررسى و كنجكاوى در حقيقت‏حركت و مفهوم آن گريزى نداريم

حركت چيست؟ - هنگام حركت چه چيز انجام يافته و پيدا مى‏شود ؟

حركت و به ويژه حركت مكانى از چيزهائى است كه هر يك از ما از آغاز زندگى با آن سر و كار داشته و هرگز از پيش چشم ما و شايد از انديشه و فكر ما ناپديد نمى‏شود از اين روى با آن كاملا آشنا بوده و آنرا مى‏شناسيم .

نسبت مكان و زمان با حركت

جسمى فرض مى‏كنيم كه از نقطه معينى به سوى نقطه ديگرى كه صد متر از نقطه اولى فاصله دارد حركت مى‏كند جسم مفروض در نقطه اولى مبدا ساكن بود چنانكه در نقطه آخرى مقصد ساكن مى‏باشد و البته اين سكون كه عدم حركت جسم است نسبى است زيرا چنانكه گفته خواهد شد در جهان طبيعت‏ساكن مطلق كه از هر جهت‏ساكن باشد نداريم .

حركتى كه جسم در مسافت ميان دو نقطه مبدا و منتهى انجام مى‏دهد امتدادى يا طولى به امتداد مسافت دارد و امتداد ديگرى نيز به امتداد زمان كه مثلا با ساعت اندازه گيرى مى‏شود دارد .«ح (براى اينكه حركت را تعريف كنيم يك نوع خاص از آن را كه بهتر و بيشتر مى‏شناسيم يعنى حركت مكانى را مورد توجه قرار مى‏دهيم و با يك تجزيه و تحليل عقلى مجموع عناصرى كه در ساختمان آن تشخيص مى‏دهيم به دست آورده آنگاه به تعريف حركت مكانى و سپس به تعريف حركت به طور كلى مى‏پردازيم .

جسمى را در نظر مى‏گيريم كه از نقطه‏اى به نقطه‏اى ديگر كه صد متر با آن فاصله دارد منتقل مى‏شود و اين مسافت را در مدت ده دقيقه طى مى‏كند در اينجا دو كشش امتداد تشخيص مى‏دهيم :

يكى اينكه اين حركت‏يك حركت صد مترى است و البته ممكن بود همين حركت پنجاه مترى بوده باشد به اينكه كندتر از اين باشد كه بود و قهرا از اينكه حالا هست كوتاهتر بود و ممكن بود همين حركت دويست مترى باشد به اينكه سريعتر از اينكه بود باشد و قهرا طويلتر از اين حركت بود .

ديگر اينكه ده دقيقه‏اى است و البته ممكن بود همين حركت پنج دقيقه‏اى باشد يعنى همين مسافت را در پنج دقيقه طى كند به اينكه سريعتر باشد و قهرا كوته مدت تر بود و ممكن است همان را در مدت 20 دقيقه طى كند به اينكه كندتر و بطى‏ءتر باشد و در اين صورت دراز مدت تر بود .

پس چنين مى‏فهميم كه حركت داراى دو كشش و امتداد است كه يكى از آن دو كشش با مسافت منطبق مى‏شود و ديگرى با زمان از آن جهت كشش و امتداد ناميده مى‏شوند كه كميتند و قابل انقسام به اجزاء مى‏باشند .

ما معمولا از اين دو كشش به عنوان دو ظرف تعبير مى‏كنيم ظرف مكان و ظرف زمان مثلا مى‏گوئيم فلان حركت در فلان مسافت و در فلان مدت انجام مى‏شود و چون تصور ما در باره حركت و مكان و زمان از نوع تصور مظروف و ظرف است در تصور ابتدائى خود مى‏پنداريم كه همان طور كه ساير مظروفها و ظرفها نسبت به يكديگر استقلال دارند يعنى ظرف وجودى دارد و مظروف وجودى مثلا آب نسبت به كاسه‏اى كه در آن قرار گرفته استقلال وجودى دارد و كاسه نيز نسبت به آبى كه در آن قرار گرفته وجودى مستقل و مجزا دارد مكان و زمانى هم كه حركت در آنها قرار مى‏گيرد وجودى مستقل و مجزا از خود حركت دارد پس چه حركت واقع بشود و چه واقع نشود ظرفهايش يعنى مسافتى كه در آن مسافت‏حركت واقع مى‏شود و زمانى كه در آن زمان حركت واقع مى‏شود به هر حال وجود دارد .

ولى اينگونه تصور يك تصور ابتدائى و غير علمى است مسافت واقعى حركت و زمان واقعى حركت كه جز دو بعد مختلف براى حركت نيست به هيچ وجه وجودى مجزا و مستقل از حركت نيستند همچنانكه ابعاد سه‏گانه جسم وجودى مجزا از خود جسم ندارند آن مسافت و آن زمانى كه واقعا كششهاى حركتند غير از مسافت و زمانى است كه ما در تصور ابتدائى خود آنها را ظرف مى‏پنداريم مثلا مى‏گوئيم مسافت‏حركت از تهران به قم همين فاصله 144 كيلومترى است كه به هر حال وجود دارد و هر روز صدها وسيله نقليه از آن مى‏گذرد و زمان حركت هم همين دو ساعتى است مثلا از ساعت 10 تا 12 1/1/54 كه به هر حال يك دوازدهم مقدار حركت زمين به دور خود است و در اين زمان خاص ميلياردها حادثه ديگر نيز قرار گرفته است .

اين مسافت و اين زمان كه در تصور ابتدائى ما هست وسيله و واسطه سنجش و كشف مقدار مسافت و زمان واقعى حركت است درست مانند متر يا ذراع كه وسيله سنجش مقدار پارچه يا چيز ديگر است نه عين مقدار آن پارچه آن مسافت و زمانى كه به عنوان دو كشش و دو امتداد براى حركت تشخيص داده مى‏شود ابعاد حركتند و عين وجود حركت مى‏باشند چيزى كه هست بايد ببينيم اين دو كشش كه ذهن ما در باره حركت تشخيص مى‏دهد كششهاى واقعى هستند يعنى مربوط است به وجود عينى حركت و يا ذهنى و خيالى مى‏باشند و مربوط است به كيفيت‏ساختمان ذهن بشر ولى در واقع و از نظر وجود عينى حركت امرى بسيط و بى كشش است نه كشش مكانى دارد و نه كشش زمانى در قسمت بعد در باره اين جهت حث‏خواهد شد) ح‏» و البته اين دو امتداد يا دو مقدار غير همديگر هستند زيرا همان جسم در همان مسافت به واسطه اختلاف تندى و كندى حركت‏سرعت و بطوء دو زمان مختلف لازم دارد چنانكه به واسطه اختلاف سرعت در يك زمان معين دو مسافت مختلف دراز و كوتاه طى مى‏نمايد جسم مفروض در هر لحظه از زمان حركت مكان ويژه و تازه‏اى دارد كه در لحظه بعدى او را ترك خواهد كرد چنانكه اگر همان لحظه را بتوانيم به دو لحظه كوچكتر قسمت كنيم مكان جسم مفروض نيز دو تا خواهد بود و يا اگر دو لحظه را يكى و متحد كنيم مكان نيز يكى مى‏شود تا به جائى كه مى‏گوئيم جسم مفروض در زمان حركت‏خود در ميان دو نقطه مبدا و منتهى مى‏باشد .

دو تفسير در باره حركت

«ح (گفتيم كه ذهن ما در هر حركت دو كشش تشخيص مى‏دهد مثلا حركت صد مترى ده دقيقه‏اى داراى يك كشش مكانى است كه با متر تعيين شده و داراى يك كشش زمانى است كه با دقيقه تعيين شده است پس هر حركت ده مترى در يك دقيقه انجام شده است‏يعنى هر كشش يك دقيقه‏اى با يك كشش ده مترى انطباق دارد به عبارت ديگر جسم در هر قطعه يك دقيقه‏اى از زمان در يك قطعه ده مترى از مكان قرار دارد و بعد از هر يك دقيقه در قطعه ديگر از مكان است و اگر قطعه زمانى را كوچكتر بگيريم مثلا نصف كنيم جسم مفروض در آن قطعه كوچك از زمان در قطعه كوچكتر از قطعه مكانى كه قبلا فرض كرديم قرار دارد و قبل و بعد از آن قطعه زمانى در آن قطعه مكانى قرار ندارد و مى‏توانيم قطعه زمانى را كه از آن به لحظه تعبير مى‏كنيم باز هم كوچكتر كنيم و البته قطعه مكانى كه از آن به مسافت تعبير مى‏كنيم كوچكتر خواهد شد .

آيا به جائى خواهيم رسيد كه ديگر قطعه زمانى لحظه آخرين حد كوچكى باشد و همچنين قطعه مكانى مسافت آخرين حد كوچكى باشد و ديگر از آن كوچكتر فرض نشود .

خير به چنين حدى نخواهيم رسيد هر اندازه زمان را كوچك فرض كنيم بالاخره داراى كشش و امتداد است و به دو جزء متقدم و متاخر قابل قسمت است و همچنين است مسافت پس جسم متحرك در جزء اول از اين زمان در جزء اول از آن مسافت است و در جزء دوم زمان در جزء دوم مسافت .

1- حركت جسم يعنى بودن جسم در قطعه‏اى از زمان ميان مبدا و منتهايى از مسافت (حركت توسطيه)

اينجا است كه مطلب را دو گونه مى‏توانيم تعبير و تفسير كنيم يكى اينكه بگوئيم معنى اينكه جسم در قطعه‏اى از زمان در قطعه‏اى از مسافت قرار دارد اينست كه جسم در آن قطعه از زمان در فاصله ميان مبدا و منتهاى آن مسافت است و اين بودن به اين نحو است كه هر آن در يك حد و در يك نقطه از مسافت است به طورى كه در آن قبل يا آن بعد در آن حد و در آن نقطه نيست جسم مادامى كه ساكن است در آنات متعدد در يك حد معين از مسافت قرار دارد ولى وقتى كه متحرك است هر آن در يك حد است و آنا فانا حدود مسافت كه جسم در آن واقع است تغيير مى‏كند طبق اين تفسير بودن جسم در اين حال كه از آن تعبير مى‏كنيم به توسط يا در ميان مبدا و منتهى بودن نامش حركت است و حقيقت‏حركت جز اين نيست پس حركت جسم يعنى بودن جسم در قطعه‏اى از زمان ميان مبدا و منتهائى از مسافت البته خود اين بودن قهرا امر بسيط است و هيچگونه كشش و امتداد ندارد بلكه اين ذهن ما است كه در مخيله خود براى اين حالت بسيط و بى كشش جسم كه نامش حركت است كشش و امتداد رسم مى‏كند درست مانند قطره باران كه هنگام ريزش در خيال ما به شكل يك شى‏ء عمودى ترسيم مى‏شود .

حركت جسم يعنى بودن جسم در تمام آن قطعه از زمان در تمام آن قطعه از مسافت (حركت قطعيه

ديگر اينكه بگوئيم معنى اينكه جسم در قطعه‏اى از زمان در قطعه‏اى از مسافت قرار دارد اينست كه جسم در تمام آن قطعه از زمان در تمام آن قطعه از مسافت قرار دارد به طورى كه مبدا اين بودن در اين مسافت منطبق است با مبدا آن زمان و منتهايش با منتهاى آن و وسطش با وسط آن و تمامش با تمام آن و حركت عبارت است از بودن جسم در تمام آن قطعه از زمان در تمام آن قطعه از مسافت نه بودن جسم در تمام آن قطعه از زمان در ميان مبدا و منتهاى مسافت .

بنا بر تفسير اول آنچه واقعا وجود دارد امرى بسيط و بى كشش است كه از اول تا آخر زمان باقى است هم در اول است هم در وسط و هم در آخر و معنى اينكه باقى است اينست كه هر آنى از آنات زمان كه در نظر بگيريم او به تمام وجودش در آن آن هست و البته در هر آن در يك حد از مسافت است ولى بنا بر تفسير دوم آنچه واقعا وجود دارد امرى كشش دار است و تمام زمان را اشغال كرده است اولش اول زمان را و وسطش وسط زمان را و تمامش تمام زمان را نه تمامش و نه جزئش از اول تا آخر باقى نيست اصلا مفهوم بقاء در باره خودش يا اجزائش صدق نمى‏كند بنا بر تفسير اول حركت جزء ندارد و تمامش از اول تا آخر زمان وجود دارد و اين چيزى كه از اول تا آخر وجود دارد همان بودن جسم است ميان مبدا و منتهى به نحوى كه جسم در يك آن در دو حد وجود ندارد و اما بنا بر تفسير دوم حركت جزء و كشش و امتداد دارد و اين وجود كشش دار با وجود كشش دار زمان بر يكديگر انطباق يافته‏اند .

حكما حركت به تفسير اول را حركت توسطيه و حركت به تفسير دوم را حركت قطعيه مى‏نامند) ح‏»

پرسشى كه همينجا پيش مى‏آيد اينست كه آيا اين تقسيم واقعيت داشته حركت مكانى مفروض به واحدهاى مكانى جدا از همديگر منتهى مى‏شود و به عبارتى ساده‏تر به دانه دانه‏هاى مكان مى‏رسد كه از چينش و ترتيب آنها حركت پيدا مى‏شود و به واسطه امتدادى كه در حس پيدا مى‏كنند به زمان منطبق مى‏شود و يا اينكه تقسيم نامبرده ذهنى بوده و يا به طفيل انقسامى كه در پيكره مسافت مثلا موجود است پيش آمده مكانهاى دانه دانه پديدار مى‏گردد و گر نه حركت نامبرده يك واحد متصل و سيال روان بيش نيست .

چنانكه در گذشته گفتيم ما در اين بحث با انقسام ماده و انرژى كارى نداريم و نظر ما معطوف به سوى نظريه‏اى است كه نمى‏توانيم او را ناديده انگاريم و آن اينست كه هر يك از اين مكانهاى مفروض به واسطه امكانى كه در مكان سابق بر خويشتن با بيانى كه گذشت دارد با آن يكى و متحد است و در نتيجه ميان نقطه مبدا و نقطه منتهى يكى بوده و نقطه مبدا هنگامى كه دست به حركتى مى‏زند از استقرار و ثبات خود دست مى‏كشد و حال تبدل و سيلان را به خود مى‏گيرد و اين وصف را دارد تا دوباره به حال استقرار و ثبات نقطه منتهى برسد. «ح (قبلا گفتيم كه در باره ماهيت جسم نظريات گوناگونى وجود دارد قدر مسلم و مورد اتفاق اين است كه اجسام محسوس و مشهود داراى ابعاد سه‏گانه مى‏باشند و قابليت انقسام دارند ولى آيا آنچه واقعا موجود است همان است كه محسوس است‏يعنى آنچه در برابر خود به صورت يك تخته سنگ يا قطعه چوب يا يك متر مكعب آب مى‏بينيم و آنرا واحد و پيوسته مشاهده مى‏كنيم در واقع چنين است اگر چنين نيست پس اجزاء منفصلى در كار است اگر اجزاء منفصلى در كار است آيا آن اجزاء منفصل نامحسوس به واسطه كوچكى خود داراى ابعاد سه‏گانه مى‏باشند يا واحدهائى مى‏باشند خالى از بعد و به اصطلاح جوهر فرد مى‏باشند پس مجموعا سه نظريه است .

نظريه سوم همان است كه گروهى از متكلمين اسلامى ابراز داشته‏اند و در اصطلاح علماء اسلامى جزء لا يتجزى ناميده مى‏شود و البته جزء لا يتجزى به اين اصطلاح غير از جزء لا يتجزى به اصطلاح علماء جديد است اصطلاح علماء جديد با نظريه ذيمقراطيس كه قائل به ذرات ريز سفت و نشكن ذرات صغار صلبه ولى داراى ابعاد سه‏گانه است منطبق است .

به هر حال يكى از نظريات در باره جسم اين است كه جسم مركب است از ذرات كوچك دانه دانه خالى از بعد اين نظريه اختصاص به جسم ندارد در باره هر شى‏ء داراى بعد جارى است از قبيل زمان و حركت به عقيده طرفداران جزء لا يتجزى زمان نيز كه خود طول و امتدادى دارد مركب است از مجموع آنها كه عارى از طول و امتداد مى‏باشند حركت نيز كه كششى به امتداد مسافت و كششى به امتداد زمان دارد مركب است از سكونات كوچك عارى از كشش و هر يك از سكونات منطبق است بر يك آن و هر ذره از ذرات جسم در هر آن منطبق است بر يك ذره از مسافت .

ولى اين نظريه باطل است ادله بطلان جزء لا يتجزى و همچنين برهانى كه در اين مقاله بر وحدت و اتصال امكان و فعليت اقامه شد آنرا كاملا رد مى‏كند حقيقت اينست كه حركت‏يك واحد متصل است كه هم منطبق است بر واحد ممتد از مسافت و هم بر واحد ممتد از زمان.) ح‏» بلى ما در هر لحظه از زمان حركت كه به جسم مفروض نگاه مى‏كنيم او را داراى مكان ويژه‏اى مى‏بينيم در حالى كه در لحظه قبل از آن لحظه و در لحظه بعد از آن لحظه در غير اين مكان مى‏ديديم و از همين لحاظ مكان سيال ممتد به مكانهاى دانه دانه منقسم مى‏شود ولى اين انقسام از ناحيه لحاظ و توهم به ميان مى‏آيد نه اينكه واقعيت‏خارجى داشته باشد زيرا با پيدايش آنها جريان حركت قطع گرديده و سيلان مكانى جسم از ميان مى‏رود از بيان گذشته اين نتيجه را مى‏گيريم كه حركت مكانى جسمى اينست كه نسبت مكانى جسم صفت تبدل و سيلان به خود گيرد به نحوى كه اگر امكان واحد را با حفظ وحدت در دو لحظه زمانى بسنجيم مكان در لحظه اول غير از مكان در لحظه دوم با حفظ وحدت باشد .

حركت تدرج وجود است

«ح (از بيانات گذشته روشن مى‏شود حركت پديده‏اى علاوه بر مجموع پديده‏هاى موجود نيست بلكه عبارت است از اينكه يكى از صفات جسم مثلا نسبت مكانى و به اصطلاح فلاسفه اين ثبات خود را متبدل به صفت تبدل و سيلان كند البته نه به اين معنى كه اين و نسبت مكانى يك صفت زائد بر وجود خود دارد و آنرا عوض مى‏كند بلكه به معنى اينكه نوعى از وجود متبدل مى‏شود نه نوعى ديگر از وجود وجود ثابت متبدل مى‏شود به وجود سيال و چنانكه مى‏دانيم وجود عين تحقق و واقعيت‏يك ذات است نه حالتى براى يك ذات اقعيت‏يافته و اگر كلمه صفت در باره آن به كار مى‏بريم بايد بدانيم كه با ساير صفات كه فرع بر تحقق و واقعيت ذات است فرق مى‏كند .

از اينجا مى‏توانيم به بهترين تعاريف حركت دست بيابيم حركت عبارت است از نحوه وجود شى‏ء متدرج الوجود به عبارت ديگر حركت تدرج وجود است اين تعريف فقط روى اصل اصاله الوجود است و بنا بر اصالت ماهيت چنين تعريفى ممكن نيست و حقيقت اينست كه حركت جز با اصاله الوجود قابل تفسير و توجيه و تعريف نيست .

در باره حركت تعريفات زيادى شده است رجوع شود به طبيعيات الشفاء چاپ قديم تهران صفحه 35 و به جلد اول اسفار چاپ قديم ص‏215.

بهترين و جامعترين تعريفات همين تعريف است صدر المتالهين خود در فصل مربوط به تعريفات حركت از اين تعريف ياد نكرده است ولى از ضمن كلماتش در بيان ماهيت‏حركت اين تعريف كاملا به دست مى‏آيد. ح‏»

مراد از سيلان و جريان و تغيير و تبدل تدريجى همين است و چنانكه گفته شد امكان و فعليت در اينجا به هم آميخته شده اجزاى مفروضه حركت هرگز با هم در يك لحظه جمع نمى‏شوند

توسعه مفهوم حركت

مفهومى را كه از براى حركت به دست آورديم اگر چه در مورد حركت مكانى جسم بود ولى پس از كمى دقت مى‏توان حكم كرد كه در همه موارد حدوث تغييرات جسمانى كه ما آنها را به عنوان تغيير در احوال جسم مادى مى‏بينيم و وصف وحدت به آنها مى‏دهيم مفهوم حركت صادق است مانند بالا رفتن سطح حرارت و سطح روشنائى و بوى و تغيير رنگ و بزرگ شدن حجم يك جسم و اشتداد جذب و مقاومت اجسام و بالاخره هر تغييرى كه مى‏تواند صفت و حال جسمى قرار گيرد .

اگر بتوانيم در همه يا در هر كدام از اينها وحدت واقعى اثبات كنيم مفهوم حركت به تغيير تدريجى وى قابل انطباق خواهد بود .

پس در نتيجه بايد گفت كه هر تغيير تدريجى كه براى جسم در يكى از صفات و احوالش دست مى‏دهد حركت است .«ح (تغييرات و انتقالاتى كه براى اشياء اين عالم رخ مى‏دهد منحصر به تغييرات و انتقالات مكانى نيست تغييرات كيفى و كمى و وضعى و جوهرى نيز وجود دارد مانند بالا رفتن سطح حرارت تغيير كيفى و ازدياد حجم تغيير كمى و حركت‏يك جسم به دور خود حركت وضعى و انتقال يك جسم از نوعى به نوع ديگر تغيير جوهرى هر چه در تغيير مكانى گفته شد در اين تغييرات نيز جارى است همان طورى كه تغييرات مكانى جز از طريق حركت و وجود ممتد سيلانى ممكن نيست‏ساير تغييرات نيز چنين است در اينجا دو مطلب است‏يكى اينكه آيا واقعا آنچه آنرا تغيير كيفى يا كمى يا جوهرى مى‏ناميم واقعا در ناحيه كيفيت‏يا كميت‏يا جوهر اشياء پديد آمده است‏يا همه تغييرات كيفى و كمى و جوهرى از دريچه علم چيزى جز تغيير مكانى نيست ديگر اينكه فرضا اين تغييرات را نوعى ديگر دانستيم آيا از مقوله حركت است‏يا خير .

آنچه در اين مقاله اثبات شده مطلب دوم است اما مطلب اول طبق اصول علمى جديد اثباتش خالى از اشكال نيست طبق فلسفه مكانيسم همه تغييرات به حسب اصل و ريشه مكانيكى است .

ما بعدا در باره خصوص تغييرات جوهرى بحث‏خواهيم كرد و خواهيم گفت كه جهان را تنها از دريچه مكانيك نمى‏توان توجيه كرد تغييرات و تحولاتى كه در جهان رخ مى‏دهد قسمتى از آنها تحولات جوهرى است اينكه متن به صورت ترديد مى‏گويد اگر در جهان ماده يك سلسله صورتهاى جوهرى باشد كه روزى معدوم بوده و روزى موجود مى‏شوند اشاره به فلسفه مكانيكى است كه منكر تحولات جوهرى است.) ح‏» همچنين با تامل كمى مى‏توان در يافت كه اگر در جهان ماده يك سلسله صورتهاى جوهرى باشد كه روزى معدوم بوده و روزى موجود مى‏شوند به موارد آنها نيز حركت قابل انطباق خواهد بود و از همين جا يك قانون كلى مى‏توان فهميد حركت در همه شئون جهان طبيعت‏حكمفرما مى‏باشد .

يا به عبارتى كوتاهتر: جهان طبيعت مساوى است با حركت .

فعلا به همين اندازه بحث در اطراف اين قانون كلى قناعت مى‏كنيم و پس از چندى دوباره به بحث و گفتگو مى‏پردازيم .

و نيز از بيان گذشته روشن شد كه در مورد حركت وجود و عدم با هم جمع مى‏شوند و البته نبايد تصور كرد كه اين نظريه ناقض قانون امتناع اجتماع نقيضين مى‏باشد زيرا عدم و وجود مورد بحث ما عدم و وجود تدريجى مى‏باشند و عدم و وجودى كه اجتماع آنها بديهى الامتناع است عدم و وجود مطلق مى‏باشند و اين سخن با كمى تامل روشن مى‏شود .

«ح (در همين مقاله ما بعدا در باره اين مطلب بحث‏خواهيم كرد قبلا در مقاله 1 و 2 نيز مختصر بحث‏شده است) ح‏»