اختلاف ششم: اختلاف دو نسخه در ذكر صلوات‏ها است كه در نسخه قديم بسيار كم است، بر خلاف نسخه معروفه كه در بسيارى از دعاهايش در سر فصول دعاها غالباً صلوات بر محمد و آل محمد مذكور است.

فقط در يك مورد، در دعاى نسخه معروفه صلوات نيست كه در نسخه قديم صلوات ذكر شده است، وآن دعاى «يَا مَنْ تُحَلّ بِهِ عُقَدُ الْمَكَارِهِ» است چون در آخر آن صلوات بر محمد و آلش در نسخه قديمه ذكر شده است در صورتى كه در نسخه مشهوره وارد نشده است همچنان كه در آخر نسخه قديمه صلوات مفصّلى بر محمد صلى الله عليه وآله است كه در نسخه معروفه نيست .

و اين دو مورد نشانگر آن است كه: نبودن صلوات در موارد ديگر نه از روى تعصّب است نه از جهت تقيّه، و احتمال مى‏رود كه إكثار در ذكر صلوات از باب تيمّن و تبرّك بوده كه بر حسب روايات موجب استجابت دعاست... تا آنكه فرموده‏اند: همچنين اضافه كردن كلمه (آل محمد) بر صلوات بر محمد به موجب رواياتى باشد كه از رسول خدا صلى الله عليه وآله حتّى از طريق عامّه نقل شده است كه فرموده: «لاَتُصَلّوا عَلَىّ صَلَوةً بَتْرى‏!» و صَلوة بَتْرى‏ را تفسير فرموده‏اند به آنكه صلوات بر آل محمّد بعد از صلوات بر محمّد ذكر نشود .

لذا در پاره‏اى از موارد، متعلّقات فعل، تناسب با صلوات بر محمد دارد [نه بر آل او] مانند «اللَهُمّ فَصَلّ عَلَى مُحَمّدٍ وَ آلِهِ أكْثَرَ مَا صَلّيْتَ عَلَى أحَدٍ مِنْ خَلْقِكَ، وَ آتِهِ عَنّا أفْضَلَ مَا آتَيْتَ أحَداً مِنْ عِبَادِكَ، وَاجْزِهِ عَنّا أفْضَلَ وَ أكْرَمَ مَا جَزَيْتَ أحَداً مِنْ أنْبِيَائِكَ عَنْ اُمّتِهِ». كه در دعاى صبح و شام وارد است كه اگر كلمه: وَ آلِهِ جزء اصل بود، مناسب تر بود كه ضمائر نيز به صورت جمع باشد و جمله آخر يعنى (أحَداً مِنْ أنْبِيَائكَ عَنْ اُمّتِهِ) بى‏تناسب مى‏نمود .

و اين نوع كه ذكر شد، در موارد بسيارى از صحيفه مشاهده مى‏شود.

و محصّل اين اختلاف كه به حمل شايع صناعى آن را امتياز مهمّى نيز شمرده‏اند گر چه به حمل اوّلى ذاتى تصريح به لفظ امتياز نفرموده‏اند، سقوط صلوات بر محمد و آل محمد در جميع مواضع صحيفه به دست آمده مى‏باشد مگر در دو مورد: اوّل پايان دعاى «يَا مَنْ تُحَلّ» و ثانى پايان خود صحيفه.

زيرا كه در صحيفه مشهوره در بسيارى از مواضع صلوات بدون مورد و بدون محل به نظر مى‏رسد . چرا كه نام محمّد تنها ذكر شده است، و اضافه كردن لفظ آل به او بدون مناسبت مى‏باشد .

و امّا از آنجائى كه رسول اكرم از صلوات بَتْرى‏ (دم بريده) نهى فرموده‏اند، ممكن است ذكر اين صلواتها در مشهوره از باب تيمّن و تبرّك بوده، يعنى چيزى زائد بر اصل دعا بدين منظور آورده‏اند.

و اين حقيقت را تأييد مى‏كند عدم تعصّب و عدم تقيّه نويسنده صحيفه چرا كه در آن صورت بايد آن را در آن دو مورد هم ذكر ننمايد.

پاسخ از اين كلام بايد به چند ناحيه برگردد:

ناحيه اوّل: دعاى يَا مَنْ تُحَلّ در صحيفه مشهوره صلوات ندارد.

پاسخ: در جميع نسخه‏هاى صحيفه مشهوره از جمله صحيفه مطبوعه خودشان در اين دعا صلوات وارد است: صفحه 163: وَ لاَ نَاصِرَ لِمَنْ خَذَلْتَ فَصَلّ عَلَى مُحَمّدٍ وَ آلِهِ وَ افْتَحْ لِى يَارَبّ بَابَ الْفَرَجِ بِطَوْلِكَ!

ناحيه دوم: در صحيفه به دست آمده (عتيقه) از اوّل تا به آخر فقط دوبار صلوات بر محمّد و آل محمّد ذكر شده است.

پاسخ: با توجه به اينكه در صحيفه مشهوره در همين ادعيه‏اى كه صحيفه به دست آمده نقل كرده، صلوات بر محمّد و آل محمّد 144 بار آمده است⁽¹²⁴⁾، آمدن دو مورد صلوات بر محمّد و آل محمّد در صحيفه بدست آمده براى رفع اتّهام تعصّب و اِعمال سليقه شخصى نويسنده كافى نيست؛ و اين احتمال همچنان باقى است كه: اين دو مورد را براى مقبوليّتِ نسبى صحيفه استنساخىِ خود آورده است، زيرا اگر تمام موارد را حذف مى‏كرد اِعمال نظر شخصى و به كار گيرى تعصّب مذهبى وى بر هر كس معلوم مى‏گشت، به همين جهت 128 مورد را به‏طور كل حذف نموده ـكه خود ضربه سنگينى بر صحيفه استـ و14 مورد را به‏صورت بَتْراء و بدون ذكر «آل محمد» آورده ⁽¹²⁵⁾، و تنها در 2مورد صلوات كامل ذكر كرده است. پس اشكال مهم اين است كه: اوّلاً چرا قسمت اعظم صلوات‏هاى صحيفه در نسخه به دست آمده به طور كامل حذف شده؟ و ثانياً: چرا در 14 مورد به صورت بتراء آورده و به چه علّت در اين صلواتها لفظ آل را عطف بر رسول نكرده، در صورتى كه بدون شك صلوات عبارت است از: درود بر محمّد و آل محمّد، و از روايات وارده در كيفيّت ذكر صلوات كه نقل كرده‏اند، حتّى روايات عديده‏اى از اهل تسنّن وارد است، و در صحاح معتبره‏شان ذكر نموده‏اند كه: پيامبر در پاسخ سؤال سائل از كيفيّت صلوات فرمودند : كه بايد صلوات بر آل محمّد را هم ضميمه نمود:

بُخارى از سعيد بن يحيى از پدرش از مِسْعَر از حكم از ابن ابى لَيْلَى از كعب بن عُجْرَة رضى الله عنه روايت مى‏كند كه: قِيلَ: يَا رَسُولَ اللهِ! أمّا السّلاَمُ عَلَيْكَ فَقَدْ عَرَفْنَاهُ. فَكَيْفَ الصّلاَةُ؟!

قَالَ: قُولُوا: اللَهُمّ صَلّ عَلَى مُحَمّدٍ وَ عَلَى آلِ مُحَمّدٍ كَمَا صَلّيْتَ عَلَى إبْرَاهِيمَ إنّكَ حَمِيدٌ مَجِيدٌ! اللَهُمّ بَارِكْ عَلَى مُحَمّدٍ وَ عَلَى آلِ مُحَمّدٍ كَمَا بَارَكْتَ عَلَى إبْرَاهيمَ إنّكَ حَمِيدٌ مَجِيدٌ!

و نيز دو روايت ديگر قريب المضمون با آن، و با دو سند ديگر ذكر نموده است. ⁽¹²⁶⁾

و همچنين مُسْلِم در «صحيح» خود، و ترمذى و ابوداود و دارمى، ونسائى در سنن، و احمد حنبل در «مسند»، و مالك در «مُوَطّأ» خود در موارد عديده روايت نموده‏اند. ⁽¹²⁷⁾

مولى جلال الدّين سُيُوطى در تفسير «الدّرّ الْمَنْثور» همين روايت را با اسناد بسيارى روايت نموده است.

1ـ از جمله گويد: تخريج روايت كرد سعيد بن منصور، و عبد بن حميد، و ابن ابى حاتم، و ابن مردويه از كَعْبُ بْنُ عُجْرَة كه گفت: لَمّا نَزَلَتْ إنّ اللهَ وَ مَلَئِكَتَهُ يُصَلّونَ عَلَى النّبِىّ يَا أيّهَا الّذِينَ آمَنُوا صَلّوا عَلَيْهِ وَ سَلّمُوا تَسْلِيم⁽¹²⁸⁾، قُلْنَا: يَا رَسُولَ اللهِ! قَدْ عَلِمْنَا السّلاَمَ عَلَيْكَ! فَكَيْفَ الصّلَوةُ عَلَيْكَ؟!

قَالَ: قُولُوا: اللَهُمّ صَلّ عَلَى مُحَمّدٍ وَ عَلَى آلِ مُحَمّدٍ كَمَا صَلّيْتَ عَلَى إبْرَاهِيمَ وَ عَلَى آلِ إبْرَاهِيمَ إنّكَ حَمِيدٌ مَجِيدٌ! وَ بَارِكْ عَلَى مُحَمّدٍ وَ عَلَى آلِ مُحَمّدٍ كَمَا بَارَكْتَ عَلَى إبْرَاهيمَ وَ آلِ إبْرَاهِيمَ إنّكَ حَمِيدٌ مَجِيدٌ!⁽¹²⁹⁾

«در وقتى كه آيه: إنّ اللهَ وَ مَلَئكَتَهُ يُصَلّونَ عَلَى النّبِىّ فرود آمد، ما گفتيم : اى پيغمبر خدا! ما كيفيّت سلام بر تو را دانسته‏ايم! پس كيفيّت صلوات بر تو چگونه مى‏باشد؟ !

پيامبر گفت: بگوئيد: بار پروردگارا درود بفرست بر محمّد و بر آل محمّد همان‏طور كه درود فرستادى بر ابراهيم و آل ابراهيم به درستى كه تو حقّاً داراى مقام محموديّت و داراى مَجْد و عظمت هستى! و بركات خود را بر محمّد و آل محمّد ارزانى دار همان طور كه بر ابراهيم و آل ابراهيم ارزانى داشتى به درستى كه تو حقّاً داراى مقام محموديّت و داراى مجد و عظمت مى‏باشى!»

2ـ و نيز سيوطى گويد: ابن جرير، از يونس بن خَبّاب تخريج كرده است كه گفت: يونس در فارس براى ما خطبه خواند و گفت: إنّ اللهَ وَ مَلَئِكَتَهُ تا آخر آيه را. آنگاه گفت: كسى كه خودش از ابن عبّاس شنيده بود به ما خبر داده است كه او مى‏گفت: چون آيه بدين گونه نازل گشت، گفتند:

يَا رَسُولَ اللهِ! قَدْ عَلِمْنَا السّلاَمَ عَلَيْكَ! فَكَيْفَ الصّلَوةُ عَلَيْكَ؟ !

پيامبر فرمود: بگوئيد: اللَهُمّ صَلّ عَلَى مُحَمّدٍ وَ عَلَى آلِ مُحَمّدٍ كَمَا صَلّيْتَ عَلَى إبْرَاهِيمَ وَ آلِ إبْرَاهِيمَ إنّكَ حَمِيدٌ مَجِيدٌ! وَ ارْحَمْ مُحَمّداً وَ آلَ مُحّمدٍ كَمَا رَحِمْتَ آلَ إبْرَاهيمَ إنّكَ حَمِيدٌ مَجِيدٌ! وَ بَارِكْ عَلَى مُحَمّدٍ وَ عَلَى آلِ مُحَمّدٍ كَمَا بَارَكْتَ عَلَى إبْرَاهيمَ وَ عَلَى آلِ إبْرَاهِيمَ‏إنّكَ حَمِيدٌ مَجِيدٌ!⁽¹³⁰⁾

3ـ و نيز سيوطى گويد: ابن جرير، از ابراهيم تخريج كرده است كه در آيه: إنّ اللهَ وَ مَلَئكَتَهُ گفتند: يَا رَسُولَ اللهِ! هَذَا السّلاَمُ قَدْ عَرَفْنَاهُ فَكَيْفَ الصّلاَةُ عَلَيْكَ؟!

فرمود: بگوئيد: اللَهُمّ صَلّ عَلَى مُحَمّدٍ عَبْدِكَ وَ رَسُولِكَ وَ آلِ بَيْتِهِ كَمَا صَلّيْتَ عَلَى إبْرَاهِيمَ وَ آلِ إبْرَاهِيمَ إنّكَ حَمِيدٌ مَجِيدٌ! وَ بَارِكْ عَلَى مُحَمّدٍ وَ عَلَى أهْلِ بَيْتِهِ كَمَا بَارَكْتَ عَلَى آلِ إبْرَاهيمَ إنّكَ حَمِيدٌ مَجِيدٌ!⁽¹³¹⁾

4ـ و نيز سيوطى گويد: عبدالرّزاق، و ابن ابى شيبة، و احمد، و عبد بن حميد، و بخارى، و مسلم، و ابو داود، وترمذى، و نسائى، و ابن ماجه، و ابن مردويه از كعب بن عُجْرَة تخريج نموده‏اند كه گفت: مردى گفت: يَا رَسُولَ اللهِ! أمّا السّلاَمُ عَلَيْكَ فَقَدْ عَلِمْنَاهُ فَكَيْفَ الصّلَوةُ عَلَيْكَ؟!

فرمود: بگو: اللَهُمّ صَلّ عَلَى مُحَمّدٍ وَ عَلَى آلِ مُحَمّدٍ كَمَا صَلّيْتَ عَلَى آلِ إبْرَاهِيمَ إنّكَ حَمِيدٌ مَجِيدٌ! اللَهُمّ بَارِكْ عَلَى مُحَمّدٍ وَ عَلَى آلِ مُحَمّدٍ كَمَا بَارَكْتَ عَلَى آلِ إبْرَاهيمَ إنّكَ حَمِيدٌ مَجِيدٌ!⁽¹³²⁾

5ـ و نيز سيوطى گويد: تخريج روايت كرده است ابن ابى شيبة، و عبد بن حميد، و نسائى، و ابن ابى عاصِم، و هَيْثَم بن كُلَيْب شاشى، و ابن مردويه از طلحة بن عبيدالله كه گفت : من به رسول الله گفتم: يَا رَسُولَ اللهِ! كَيْفَ الصّلاَةُ عَلَيْكَ؟!

فرمود: بگو: اللَهُمّ صَلّ عَلَى مُحَمّدٍ وَ عَلَى آلِ مُحَمّدٍ كَمَا صَلّيْتَ عَلَى إبْرَاهِيمَ وَ عَلَى آلِ إبْراهيمَ إنّكَ حَمِيدٌ مَجِيدٌ!⁽¹³³⁾

6ـ و نيز سيوطى گويد: ابن جرير، از طلحة بن عبيدالله تخريج كرده است كه او گفت: مردى به نزد رسول خدا صلى الله عليه وآله وسلم آمده گفت: شنيدم خداوند مى‏گويد: إنّ اللهَ وَ مَلَئِكَتَهُ يُصَلّونَ عَلَى النّبِىّ پس چگونه مى‏باشد طريق صلوات فرستادن بر تو؟ !

پيامبر فرمود: بگو: اللَهُمّ صَلّ عَلَى مُحَمّدٍ وَ عَلَى آلِ مُحَمّدٍ كَمَا صَلّيْتَ عَلَى إبْرَاهِيمَ إنّكَ حَمِيدٌ مَجِيدٌ! وَ بَارِكْ عَلَى مُحَمّدٍ وَ عَلَى آلِ مُحَمّد كَمَا بَارَكْتَ عَلَى إبْرَاهيمَ إنّكَ حَمِيدٌ مَجِيدٌ! ⁽¹³⁴⁾

7ـ و نيز سيوطى گويد: ابن جرير، از كعب بن عُجْرَة تخريج كرده است كه گفت: چون آيه: إنّ اللهَ وَ مَلَئِكَتَهُ يُصَلّونَ عَلَى النّبِىّ نازل گرديد، من در حضور پيامبر بپاخاستم و گفتم: السّلاَمُ عَلَيْكَ قَدْ عَرَفْنَاهُ فَكَيْفَ الصّلاَةُ عَلَيْكَ يَا رَسُولَ اللهِ؟!

فرمود: بگو: اللَهُمّ صَلّ عَلَى مُحَمّدٍ وَ عَلَى آلِ مُحَمّدٍ كَمَا صَلّيْتَ عَلَى إبْرَاهِيمَ وَ آلِ إبْراهيمَ إنّكَ حَمِيدٌ مَجِيدٌ! وَ بَارِكْ عَلَى مُحَمّدٍ وَ عَلَى آلِ مُحَمّدٍ كَمَا بَارَكْتَ عَلَى إبْرَاهيمَ وَ آلِ اِبْرَاهِيمَ إنّكَ حَمِيدٌ مَجِيدٌ!⁽¹³⁵⁾

8ـ و نيز سيوطى گويد: ابن ابى شُيْبَة، و احمد، و عبد بن حميد، و بخارى، و نسائى، وابن ماجه، و ابن مردويه تخريج روايت نموده‏اند از أبوسعيد خُدْرِى كه گفت: ما گفتيم: يَا رَسُولَ اللهِ! هَذَا السّلاَمُ عَلَيْكَ قَدْ عَلِمْنَاهُ! فَكَيْفَ الصّلاَةُ عَلَيْكَ؟ !

فرمود: بگوئيد: اللَهُمّ صَلّ عَلَى مُحَمّدٍ عَبْدِكَ وَ رَسُولِكَ كَمَا صَلّيْتَ عَلَى آلِ‏إبْراهيمَ، وَ بَارِكْ عَلَى مُحَمّدٍ وَ عَلَى آلِ مُحَمّدٍ كَمَا بَارَكْتَ عَلَى آلِ اِبْرَاهِيمَ! ⁽¹³⁶⁾

9ـ و نيز سيوطى گويد: عبد بن حميد، و نسائى، و ابن مردويه، از ابوهريره تخريج روايت كرده‏اند كه: ايشان از رسول خدا صلى الله عليه وآله پرسيدند: كَيْفَ نُصَلّى عَلَيْكَ؟ !

فرمود: بگوئيد:اللَهُمّ صَلّ عَلَى مُحَمّدٍ وَ عَلَى آلِ مُحَمّدٍ، وَ بَارِكْ عَلَى مُحَمّدٍ وَ عَلَى آلِ‏مُحَمّدٍ كَمَا صَلّيْتَ وَ بَارَكْتَ عَلَى إبْرَاهِيمَ وَ آلِ إبْراهيمَ فِى الْعَالَمِينَ إنّكَ حَمِيدٌ مَجِيدٌ، وَالسّلاَمُ كَمَا قَدْ عَلِمْتُمْ !⁽¹³⁷⁾

10ـ و نيز سيوطى گويد: مالك، و عبدالرّزاق، و ابن أبى شَيْبَة، و عبد بن حميد، و أبو داود، و ترمذى، و نسائى، و ابن مردويه از ابو مسعود انصارى تخريج كرده‏اند كه گفت: بشير بن سعد گفت: يَا رَسُولَ اللهِ! أمَرَنَا اللهُ أنْ نُصَلّىَ عَلَيْكَ! فكَيْفَ نُصَلّى عَلَيْكَ؟!

پيامبر ساعتى درنگ كرد و ساكت شد، به طورى كه ما آرزو داشتيم چنان پرسشى را ننموده بوديم . پس از آن فرمود: بگوئيد: اللَهُمّ صَلّ عَلَى مُحَمّدٍ وَ عَلَى آلِ مُحَمّدٍ كَمَا صَلّيْتَ عَلَى إبْرَاهِيمَ! وَ بَارِكْ عَلَى مُحَمّدٍ وَ عَلَى آلِ مُحَمّدٍ كَمَا بَارَكْتَ عَلَى إبْرَاهِيمَ فِى الْعَالَمِينَ إنّكَ حَمِيدٌ مَجِيدٌ، وَالسّلاَمُ كَمَا قَدْ عَلِمْتُمْ!⁽¹³⁸⁾

11ـ و نيز سيوطى گويد: ابن مردويه از على (عليه السلام) تخريج روايت كرده است كه او گفت: من گفتم: يَا رَسُولَ اللهِ! كَيْفَ نُصَلّى عَلَيْكَ؟!

فرمود: بگوئيد: اللَهُمّ صَلّ عَلَى مُحَمّدٍ وَ عَلَى آلِ مُحَمّدٍ كَمَا صَلّيْتَ عَلَى إبْرَاهِيمَ وَ آلِ إبْراهيمَ إنّكَ حَمِيدٌ مَجِيدٌ. ⁽¹³⁹⁾

12ـ و نيز سيوطى گويد: ابن مردويه، از أبوهريره تخريج نموده است كه گفت: گفتيم: يَا رَسُولَ اللهِ! قَدْ عَلِمْنَا كَيْفَ السّلاَمُ عَلَيْكَ! فكَيْفَ نُصَلّى عَلَيْكَ؟ !

فرمود: بگوئيد: اللَهُمّ اجْعَلْ صَلَوَاتِكَ وَ بَرَكَاتِكَ عَلَى آلِ مُحَمّدٍ كَمَا جَعَلْتَهَا عَلَى آلِ‏إبْراهيمَ إنّكَ حَمِيدٌ مَجِيدٌ.⁽¹⁴⁰⁾

13ـ و نيز سيوطى گويد: ابن خزيمة و حاكم تخريج نموده‏اند، و حاكم صحيح دانسته است، و بيهقى در «سنن» خود تخريج كرده است از ابو مسعود: عَقَبَة بن عَمْرو كه مردى گفت: يَا رَسُولَ اللهِ! أمّا السّلاَمُ عَلَيْكَ فَقَدْ عَرَفْنَاهُ فَكَيْفَ نُصَلّى عَلَيْكَ إذَا نَحْنُ صَلّيْنَا عَلَيْكَ فِى صَلاَتِنَا؟! فَصَمَتَ النّبِىّ صلّى اللّه عليه (و آله) و سلّم ثُمّ قَالَ:

إذَا أنْتُمْ صَلّيْتُمْ عَلَىّ فَقُولُوا: اللَهُمّ صَلّ عَلَى مُحَمّدٍ النّبِىّ الاُمّىّ وَ عَلَى آلِ مُحَمّدٍ كَمَا صَلّيْتَ عَلَى إبْرَاهِيمَ وَ عَلَى آلِ إبْراهيمَ! وَ بَارِكْ عَلَى مُحَمّدٍ النّبِىّ الاُمّىّ وَ عَلَى آلِ مُحَمّدٍ كَمَا بَارَكْتَ عَلَى إبْرَاهِيمَ وَ عَلَى آلِ إبْرَاهِيمَ إنّكَ حَمِيدٌ مَجِيدٌ!⁽¹⁴¹⁾

«اى رسول خدا! ما سلام بر تو را دانسته‏ايم، پس در وقتى كه ما در نمازهايمان بوده باشيم، چگونه بر تو صلوات بفرستيم؟!

پيغمبر صلى الله عليه وآله ساكت شد، و پس از آن فرمود: چون شما بر من صلوات مى‏فرستيد، بگوئيد: بار خداوندا درود بفرست بر محمّد پيغمبر درس ناخوانده، و بر آل محمّد همچنان كه درود فرستادى بر ابراهيم و بر آل ابراهيم، و بركت ده بر محمّد پيغمبر درس ناخوانده و بر آل محمّد، همچنان كه بركت دادى بر ابراهيم و بر آل ابراهيم، به درستى كه حقّاً تو حميد و مجيد مى‏باشى!»

14ـ و نيز سيوطى گويد: بخارى در كتاب «الأدَب المفرد» از ابوهريره تخريج روايت كرده است از رسول اكرم صلّى الله عليه (و آله) و سلّم كه فرمود: مَنْ قَالَ: اللَهُمّ صَلّ عَلَى مُحَمّدٍ وَ عَلَى آلِ مُحَمّدٍ كَمَا صَلّيْتَ عَلَى إبْرَاهِيمَ وَ آلِ إبْراهيمَ ! وَ بَارِكْ عَلَى مُحَمّدٍ وَ عَلَى آلِ مُحَمّدٍ كَمَا بَارَكْتَ عَلَى إبْرَاهيمَ وَ آلِ إبْراهيمَ! وَ تَرَحّمْ عَلَى مُحَمّدٍ وَ عَلَى آلِ مُحَمّدٍ كَمَا تَرَحّمْتَ عَلَى إبْرَاهِيمَ وَ آلِ إبْرَاهِيمَ، شَهِدْتُ لَهُ يَوْمَ الْقِيَمَةِ بِالشّهَادَةِ وَ شَفَعْتُ لَهُ.⁽¹⁴²⁾

«كسى كه بگويد: بار خدايا درود بفرست بر محمّد و بر آل محمّد، همان طور كه درود فرستادى بر ابراهيم و بر آل ابراهيم، و بركت بخش بر محمّد و بر آن محمّد همان طور كه بركت بخشيدى بر ابراهيم و آل ابراهيم، و رحمت آور بر محمّد و بر آل محمّد همان طور كه رحمت آوردى بر ابراهيم و آل ابراهيم، من گواهى مى‏دهم در روز قيامت براى او به شهادت و شفيع او خواهم شد.»

15ـ و نيز سيوطى گويد: ابن سعد، و احمد، و نسائى، و ابن مردويه از زيد بن ابى‏خارجة تخريج روايت كرده‏اند كه گفت: گفتم: يَا رَسُولَ اللهِ! قَدْ عَلِمْنَا كَيْفَ السّلاَمُ عَلَيْكَ فَكَيْفَ نُصَلّى عَلَيْكَ؟!

پيامبر فرمود: صَلّوا عَلَىّ وَاجْتَهِدُوا «درود بفرستيد بر من و در اين امر سعى بليغ مبذول داريد» و سپس بگوئيد: اللَهُمّ بَارِكْ عَلَى مُحَمّدٍ وَ عَلَى آلِ مُحَمّدٍ كَمَا بَارَكْتَ عَلَى إبْرَاهيمَ وَ آلِ إبْراهيمَ إنّكَ حَمِيدٌ مَجِيدٌ!⁽¹⁴³⁾

16ـ و نيز سيوطى گويد: احمد، و عبد بن حميد، و ابن مردويه از بُرَيْدَه تخريج روايت كرده‏اند كه گفت: ما گفتيم: يَا رَسُولَ اللهِ! قَدْ عَلِمْنَا كَيْفَ نُسَلّمُ عَلَيْكَ فَكَيْفَ نُصَلّى عَلَيْكَ؟!

فرمود: بگوئيد: اللَهُمّ اجْعَلْ صَلَوَاتِكَ وَ رَحْمَتَكَ وَ بَرَكَاتِكَ عَلَى مُحَمّدٍ وَ عَلَى آلِ‏مُحَمّدٍ كَمَا جَعَلْتَهَا عَلَى إبْرَاهيمَ إنّكَ حَمِيدٌ مَجِيدٌ!⁽¹⁴⁴⁾

بارى همه مى‏دانيم كه: سيوطى از أعاظم اهل سنّت مى‏باشد، و تفسير «الدّرّ المنثور» در نزد عامّه در نهايت اعتبار. و ما از آن تفسير، اين روايات را از اصحاب رسول خدا همچون اميرالمؤمنين عليه السلام، و كعب بن عُجْرَة، و ابن عبّاس، و طَلْحَة بن عبيدالله و بشير بن سعد، و ابوهريره، و ابو مسعود انصارى: عقبة بن عمرو، و زيد بن ابى‏خارجه و بُرَيْده روايت كرديم، تا اوّلاً دانسته شود: راويان اين روايت افراد با اعتبارى نزد عامّه مى‏باشند و كلامشان حجّت است، و همه اين روايات به طور صريح دلالت داشت بر آنكه: اصولاً لفظ آل محمّد در تحقّق آن مدخليّت دارد، و صلوات بر محمّد بدون عطف كلمه آل محمّد بر آن، از درجه اعتبار ساقط مى‏باشد. ⁽¹⁴⁵⁾

ما از سيوطى در اين مقام شانزده روايت را با اسناد مختلف و از راويان مختلف نقل نموديم، تا اعتبار و استفاضه و مُسَلّميّت اين روايات نزد اهل سنّت مشخص گردد. گر چه متن بعضى از آنها از جهت عبارت فى الجمله تفاوتى داشت ليكن چون در مفاد يكسان بود، لهذا براى عدم تطويل كلام فقط به ترجمه بعضى از آنها اكتفا گرديد.

امّا از روايات خاصّه، علّامه مجلسى ـ رضوان الله عليه ـ، در كتاب ذكر و دعاى «بحارالأنوار» بابى را در فضل صلوات بر پيغمبر و آل او گشوده است، و حقّاً مشحون از روايات عديده كثيره صحيحه و موثّقه و حسنه مى‏باشد.⁽¹⁴⁶⁾

از جمله، از كتاب «عيون اخبار الرّضا عليه السلام» در احتجاجات آنحضرت نزد مأمون با علماء مخالفين در تفضيل عترت طاهره آورده است كه: حضرت فرمودند: و امّا آيه هفتم پس قول خداوند تعالى مى‏باشد:

«إنّ اللهَ وَ مَلَئِكَتَهُ يُصَلّونَ عَلَى النّبِىّ يَا أيّهَا الّذِينَ آمَنُوا صَلّوا عَلَيْهِ وَ سَلّمُوا تَسْلِيماً.» ⁽¹⁴⁷⁾ وَ قَدْ عَلِمَ الْمُعَانِدُونَ مِنْهُمْ أنّهُ لَمّا نَزَلَتْ هَذِهِ الآيَةُ، قِيلَ : يَا رَسُولَ اللهِ! قَدْ عَرَفْنَا التّسْلِيمَ عَلَيْكَ، فَكَيْفَ الصّلَوةُ عَلَيْكَ؟ !

فَقَالَ: تَقُولُونَ: اللَهُمّ صَلّ عَلَى مُحَمّدٍ وَ آلِ مُحَمّدٍ كَمَا صَلّيْتَ عَلَى إبْرَاهِيمَ وَ عَلَى آلِ‏إبْراهيمَ إنّكَ حَمِيدٌ مَجِيدٌ.

فَهَلْ بَيْنَكُمْ مَعَاشِرَ النّاسِ فِى هَذَا خِلاَفٌ؟! قَالُوا: لا!

قَالَ المَأمُونُ: هَذَا مَا لاَ خِلاَفَ فِيهِ أصْلاً، وَ عَلَيْهِ إجْماعُ الاُمّةِ . فَهَلْ عِنْدَكَ فِى الآلِ شَىْ‏ءٌ أوْضَحُ مِنْ هَذَا فِى الْقُرْآنِ؟! الى آخر الحديث .

«حقّاً و تحقيقاً خداوند و ملائكه او تحيّت مى‏فرستند بر اين پيغمبر؛ اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد صلوات بفرستيد بر او و سلام كنيد سلام نيكوئى را (و تسليم او باشيد به طور كامل!)

و دشمنان و اهل عناد نيز مى‏دانند كه: چون اين آيه نازل شد، گفته شد: اى پيغمبر خدا ! ما سلام كردن بر تو را دانسته بوديم، پس چگونه مى‏باشد صلوات فرستادن بر تو؟!

پيامبر فرمود: مى‏گوئيد: اللَهُمّ صَلّ عَلَى مُحَمّدٍ وَ آلِ مُحَمّدٍ كَمَا صَلّيْتَ عَلَى إبْرَاهِيمَ وَ عَلَى آلِ إبْراهيمَ إنّكَ حَمِيدٌ مَجِيدٌ!

بنابراين، اى مردم آيا در ميان شما در اين مسأله خلافى وجود دارد؟! گفتند: نه!

مأمون گفت: اين از آن مسائلى است كه اصلاً در آن خلافى نيست، و بر آن اجماع امّت برقرار است. پس آيا در نزد تو چيزى كه معنى آل را بيشتر توضيح دهد در قرآن وجود دارد؟!» تا آخر روايت كه حضرت كلامى را ايفاء فرموده‏اند.

در اين آيه مباركه صلوات، سرّى است بس عجيب. زيرا خداوند امر به صلوات بر رسول مى‏كند، نه بر رسول و آل او. امّا در اين روايات بسيار، معنى صلوات بر پيامبر را صلوات بر او و بر آل او گرفته‏اند.

يعنى: رسول عبارت است از رسول و آل رسول. و اين به واسطه شدّت اتّصال نفوس قدسيّه آل اوست به او، به طورى كه ابداً ميان نفس رسول و نفس آل او بينونت و فاصله‏اى وجود ندارد، و آل او چنان در ارتقاء از مراتب توحيد و معرفت بالا رفته‏اند كه در همان مقام و منزل رسول الله مقام و منزل گرفته، و لحظه‏اى از نردبان و سُلّمِ اين معراج معنوى و روحى درنگ ننموده، و با نفس رسول اكرم هُو هُوِيّت پيدا نموده‏اند.

اين وصول به مقام فناء در ذات خداوند است، و حقيقت واحديّت و وحدانيّتِ مفاد و معنى ولايت كليّه مطلقه الهيّه مى‏باشد كه در آن تعدّد و تجزّى امكان ندارد، و صِرف تجرّد و نور محض و بساطت كامل است.

پس در آنجا صلوات بر پيغمبر صلوات بر آل اوست، و صلوات بر آل او صلوات بر خود اوست.

ذُرّيّةً بَعْضُهَا مِنْ بَعْضٍ وَ اللهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ.⁽¹⁴⁸⁾

در آنجا عنوان محمّد عين عنوان على، و نفس عنوان فاطمه، و حقيقت عنوان حسن و حسين و واقعيّت عنوان على و محمّد و جعفر و موسى وعلى و محمّد و على و حسن و محمّد است. يعنى در لاعنوان است.

هُنَالِكَ الْوَلاَيَةُ لِلّهِ الْحَقّ هُوَ خَيْرٌ ثَوَاباً و خَيْرٌ عُقْباً. ⁽¹⁴⁹⁾

و مى‏دانيم كه: ولايت انحصار به خداوند دارد:

پس همه اين ولايتها به نحو هُوهُوِيّت واقعى است، و يك ولايت بيشتر نمى‏باشد. زيرا يك واقعيّت و يك اسم اعظم وجودى بيش نيست، و يك وجود اصيل و بَحْت و صِرف بيشتر معنى ندارد .

حالا اگر شما بگوئيد: در تفسير اين آيه كه اين معنى بسيط و مجرّد و ذات وُحدانى را مى‏رساند، و خطاب خدا با امر او به مؤمنين بر صلوات بر پيغمبر است و بس، چرا پيغمبر صلى الله عليه وآله در تفسير آيه، آل را جدا نموده‏اند و آن را عطف بر رسول الله گرفته‏اند؟! بايد پيامبر هم بفرمايند: قُولُوا: اللَهُمّ صَلّ عَلَى مُحَمّدٍ كَمَا صَلّيْتَ عَلَى إبْرَاهِيمَ !

پاسخ آن اين است كه: اين معنى دقيق را ادراك نمى‏توانند بكنند مگر صاحبان ولايت و شاگردان ورزيده اين دبستان. و امّا سائر مردم را از آن بهره‏اى نمى‏باشد. فلهذا براى آنكه اصل صلوات بر آل محمّد فراموش نگردد، و در بوته نسيان و جهل و غفلت سپرده نگردد، پيامبر امر فرموده‏اند تا حتماً با صلوات بر پيغمبر صلوات بر آل او ضميمه شود، وگرنه صلواتى كه بر پيامبر باشد و بر آلش نباشد در حقيقت ولُبّ معنى صلوات بر پيغمبر نيست و إنّا كشف مى‏كنيم كه: ما صلوات بر نفس واقعى رسول الله نفرستاده‏ايم، بلكه بر رسول خدائى كه با آلش جداست صلوات فرستاده‏ايم، و روى اين اساس حتماً بايد در عبارت و تلفّظ هم كلمه آل‏محمّد را عطف بر محمّد كرد تا صلوات بر پيغمبر واقعاً جاى خود را اتّخاذ نموده باشد.

و اين است سرّ آنكه هر جا ذكرى، و يا نامى، و يا يادى از پيغمبر مى‏شود، به دنبال آن بدون فاصله، صلوات بر محمّد و آل محمّد بايد فرستاد.

در نماز مى‏گوئيم: وَ أشْهَدُ أنّ مُحَمّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ و به دنبال آن: اللَهُمّ صَلّ عَلَى مُحَمّدٍ وَ آلِ مُحَمّدٍ. و بعد از صلوات باز دعا بر خود رسول خدا مى‏كنيم و مى‏گوئيم: وَ تَقَبّلْ شَفَاعَتَهُ وَ ارْفَعْ دَرَجَتَهُ وَ قَرّبْ وَسيلَتَهُ وَ أدْخِلْنَا فِى زُمْرَتِهِ.

در «أمالى» صدوق دارد: حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام در خطبه‏اى كه بعد از رحلت حضرت رسول اكرم صلى الله عليه وآله ايراد كرده‏اند، فرموده‏اند: بِالشّهَادَتَيْنِ تَدْخُلُونَ الْجَنّةَ، وَ بِالصّلاَةِ تَنَالُونَ الرّحْمَةَ! فَأكْثِرُوا مِنَ الصّلاَةِ عَلَى نَبِيّكُمْ وَ آلِهِ.

إنّ اللهَ وَ مَلَئِكَتَهُ يُصَلّونَ عَلَى النّبِىّ يَا أيّهَا الّذِينَ آمَنُوا صَلّوا عَلَيْهِ وَ سَلّمُوا تَسْلِيماً.⁽¹⁵⁰⁾،⁽¹⁵¹⁾

«به سبب أداى شهادتين در بهشت داخل مى‏شويد، و به سبب صلزات رحمت به شما مى‏رسد! پس صلوات بر پيامبرتان و بر آل او بسيار بفرستيد، چون خداوند مى‏فرمايد: إنّ اللهَ ـ تا آخر.»

در اينجا مى‏بينيم كه حضرت براى لزوم استشهاد بر صلوات بر آل، به آيه مباركه كه در آن فقط بر پيغمبر ذكر شده است، استدلال فرموده‏اند.

و در صحيفه كامله سجّاديّه پس از ذكر محمّد، صلوات بر او و آل او مى‏فرستد: وَالْحَمْدُ لِلّهِ الّذِى مَنّ عَلَيْنَا بِمُحَمّدٍ صلى الله عليه وآله دُونَ الاُمَمِ الْمَاضِيَةِ وَالْقُرُونِ السّالِفَةِ.⁽¹⁵²⁾

«و حمد و سپاس، اختصاص به الله دارد، آن كه بر ما به سبب محمّد صلى الله عليه وآله منّت نهاد، بدون امّتهاى گذشته و قرنهاى سپرى گشته.»

همچنين عرض مى‏كند: اللَهمّ صَلّ عَلَى محمّدٍ وَ آلِهِ كَما شَرّفْتَنَا بِهِ، وَ صَلّ عَلَى مُحمّدٍ وَ آلِهِ كَما أوْجَبْتَ لَنَا الْحَقّ عَلَى الْخَلْقِ بِسَبَبِهِ.⁽¹⁵³⁾«بار خداوندا درود بفرست بر محمّد و آل محمّد، همچنانكه ما را به محمّد شرافت دادى! و درود بفرست بر محمّد و آل محمّد همچنانكه به سبب او از براى ما حقّ را بر خلق واجب گردانيدى !»

و از اينجا مى‏توانيم وارد در پاسخ اشكال ايشان از ناحيه سوم گرديم كه فرموده بودند : در دعاى صبح و شام كه صلوات بر محمّد و آل او وارد است:

اللَهُمّ فَصَلّ عَلَى مُحَمّدٍ وَ آلِهِ أكْثَرَ مَا صَلّيْتَ عَلَى أحَدٍ مِنْ خَلْقِكَ، وَ آتِهِ عَنّا أفْضَلَ مَا آتَيْتَ أحَداً مِنْ عِبَادِكَ، وَ اَجْزِهِ عَنّا أفْضَلَ وَ أكْرَمَ مَا جَزَيْتَ أحَداً مِنْ أنْبِيَائِكَ عَنْ اُمّتِهِ!

«بار خداوندا! پس درود فرست بر محمّد و آل او، بيشترين درودى را كه بر احدى از مخلوقات خود فرستادى! و به وى عنايت كن از جانب ما با فضيلت‏ترين چيزى را كه به احدى از بندگانت عنايت كردى! و از ناحيه ما به او پاداش ده با فضيلت‏ترين و گرامى‏ترين جزائى را كه به احدى از پيغمبرانت از جانب امّتشان پاداش داده‏اى!»

كه در اينجا كلمه آل او اگر جزء اصل بود، مناسب‏تر بود ضمائر همچنين به‏صورت جمع باشد، يعنى آتِهِمْ «به آنها عنايت كن» وَاجْزِهِمْ عَنّا «و از ناحيه ما به ايشان پاداش ده !» و در جمله آخر يعنى: أحَداً مِنْ أنْبِيَائكَ عَنْ اُمّتِهِ بى‏تناسب مى‏نمود، و مناسب بود مثلاً اين طور باشد: أحَدَاً مِنْ أنْبِيَائِكَ وَ آلِهِ عَنْ اُمّتِهِمْ. «...و گرامى‏ترين پاداشى را كه به احدى از پيغمبرانت و آل او از امّتشان پاداش داده‏اى!»

پاسخ: اگر در اينجا صلوات بر محمّد و آل او، جمله ابتدائيّه استينافيّه، بدون عطف بر جمله ماقبل بود، مطلب از همين قرار بود كه مناسب بود ضمائر به صورت جمع آورده گردد. و ليكن جالب اينجاست كه: در جمله قبل نامى فقط از محمّد برده است، و اين ضمائر پس از ذكر صلوات بر محمّد و آل او، به محمّد برمى‏گردد. دقّت كنيد! و آن عبارت اين است:

وَ أنّ مُحَمّداً عَبْدُكَ وَ رَسُولُكَ وَ خِيَرَتُكَ مِنْ خَلْقِكَ حَمّلْتَهُ رِسَالَتَكَ فَأدّاهَا وَ أمَرْتَهُ بِالنّصْحِ لِاُمّتِهِ فَنَصَحَ لَهَا، اللَهُمّ فَصَلّ عَلى محمّدٍ و آله تا آخر.⁽¹⁵⁴⁾

«و آنكه محمّد بنده توست، و رسول توست، و از ميان آفريدگانت برگزيده توست كه بار رسالتت را بر او حمل كردى و او أدا كرد، و امر فرمودى تا براى امّت خيرخواه باشد و خيرخواه بود.»

در اينجا پس از نثار تحيّت و درود بر محمّد و آل او، در مقام دعاى به پيامبر عرضه مى‏دارد : بار خداوندا به او از جانب ما بده با فضيلت‏ترين چيزى را كه به احدى از بندگانت داده‏اى !...

در اين صورت عبارت در نهايت التيام و بلاغت مى‏باشد، و كجا مى‏توان بر آن خرده گرفت؟ !

ناحيه چهارم از اشكال وارد بر مورد صلواتهاى آن مى‏باشد كه ما به ايشان مى‏گوئيم: بر هر تقدير و به هرگونه توجيه و تأويل، اينك در صحيفه كامله مشهوره، موارد بسيارى از صلوات موجود مى‏باشد كه در اين صحيفه به دست آمده وجود ندارد.

يا بايد بگوئيم: اصل، همان صحيفه به دست آمده است كه داراى صلوات نمى‏باشد، و اين صلواتها در صحيفه مشهوره زياد شده است، گرچه شما هم آن را جزء دعا به شمار نياوريد بلكه مجرّد تيمّن و تبرّك بپنداريد، باز هم اشكال مرتفع نمى‏گردد و جاى سئوال باقى مى‏ماند كه: اين اضافات را براى تيمّن و تبرّك، چه كسى در صحيفه اصليّه داخل نموده است؟!

آيا امامان بعدى بوده‏اند كه از نزد خود داخل كرده‏اند؟! و يا علماى شيعه بوده‏اند كه بعداً افزوده‏اند؟! و زمان افزودن، و آن افزون كننده كدام زمان و چه كسى بوده است؟!

در هر صورت افزودن در عبارت كسى به هر نيّت هم كه باشد، دسّ و تدليس نزد علماى درايه به شمار مى‏آيد، و عقلاً و شرعاً حرام است.

و چون نمى‏توانيم جمع ميان صحّت روايت صلوات، و صحّت روايت عدم صلوات بنمائيم، يعنى بگوئيم: هم صحيفه مشهوره صحيح السّنَد مى‏باشد، و هم صحيفه به دست آمده، زيرا كه جمع ميان متناقضين است، به ناچار بايد بگوئيم: يا در صحيفه مشهوره دسّ و تدليس شده و صلواتها اضافه گرديده است؟! و يا در صحيفه به دست آمده، صلواتها از قلم افتاده و در آن نقصانى پديدار گرديده است؟! و علماى علم دِرايَه اتفاق دارند بر أرْجَحِيّتِ قول به عدم زيادتى، و مقدّم بودن اصل عدم الزّيادة بر اصل عدم النّقيصة در وقت تعارض و لزوم التزام به يكى از آندو لامحاله.

و بر اين بيان روشن شد كه: آن صحيفه به دست آمده، نه تنها فقدان صلواتهايش را نمى‏توان براى آن امتيازى محسوب داشت، بلكه حكم نقيصه در برابر كامله را به خود گرفته و از درجه اعتبار ساقط مى‏شود.

ناحيه پنجم از اشكالاتى كه بر حضرت مؤلّف شرح و نشر صحيفه به دست آمده در مورد صلواتها وارد مى‏شود آن است كه: فرموده‏اند: چون بالأخره در آن صحيفه در دو مورد صلوات ذكر شده است، لهذا فقدان بقيّه صلواتها از جهت تقيّه و يا از جهت تعصّب نمى‏تواند باشد. و لهذا بايد آنها را زيادتيهائى از جهت تيمّن و تبرّك به حساب آوريم.

پاسخ آن است كه: چرا نمى‏تواند اسقاط و حذف آنها از جهت تعصّب نبوده باشد؟! و ذكر دو مورد صلوات براى اهل تسنّن منافاتى با اِعمال تعصّب و حذف جميع صلواتها، و حذف تتمّه روايت مقدّمه، و اسقاط خواب رسول الله، و تعبير به مُلك امويّين، ندارد.

راويان صحيفه به دست آمده همان طور كه ديديم از اهل تسنّن و شافعى و حنفى مذهب بوده‏اند، و از جهت وثاقت براى ما مجهول الحال هستند. و ما گرچه روايت مرد سنّى مذهبى را كه در مذهبش عادل باشد، و در گفتارش به او وثوق داشته باشيم، قبول داريم وليكن وثاقت ايشان براى ما معلوم نيست. به كدام دليل عقلى و حجّت شرعى در صورت عدم احراز وثاقت، قولشان و روايتشان را در صحيفه به دست آمده بپذيريم؟!

اِعمال تعصّب از علماى عامّه و دانشمندان آنها در دخالت در روايات، و دستبرد در مسلّمات و تغيير و تحريفشان در اسناد و متون به قدرى چشمگير است كه هر مرد فى الجمله متتبّعى را دچار دهشت مى‏كند.

جناب محترم دانشمند متتبّع محقّق معظّم: حاج سيد عزيز الله طباطبائى ـدامت معاليه ـ فرمودند: من در كتابخانه ظاهريّه دمشق به نسخه كتاب «تَنْزِيهُ الأنْبياء وَ الأئمّة» سيد مرتضى عَلم الهدى ـ رضوان الله تعالى عليه ـ برخورد كردم كه آخرش ناقص بود. و قسمت تنزيه الأئمّه را نداشت، و در هامش آن نوشته بود كه: چون اين قسمت باطل بود من پاره كردم و به دريا ريختم.

اين جمله را يك نفر مرد سنّى متعصّب كه آن كتاب را خوانده بود نوشته بود.

در طول تاريخ چهارده قرن تا امروز مى‏دانيد چقدر كتابخانه‏هاى شيعه را آتش زده‏اند، و هزاران كتاب نفيس مؤلّف به دست علماى راستين اهل تحقيق دچار حريق گرديده است؟!

اينها مگر غير از عناد و دشمنى با علم و حقيقت است؟! شما بيائيد اين كتابها را بخوانيد، هر كجاى آن كه ناصحيح به نظرتان آمد، جواب آن را مستدلّاً بنويسيد، و در كتب و در مكتبه‏هاى خود انتشار دهيد! از بين بردن و دفن كردن و سوزانيدن و به دريا افكندن چرا؟!

اين سنّى مسلكان متعصّب كه طاقت بحث، و توان و تحمّل علم و مطلب حقّ را ندارند، مى‏كشند و به دار مى‏آويزند و آتش مى‏زنند. به قدرى از شيعه در طول تاريخ كشته شده است كه حساب ندارد فقط و فقط به جرم تشيّع و ولايت اميرالمؤمنين يگانه مرد راستين و حق‏جو و حق‏پوئى كه اين گنبد نيلگون در زير خود ديده است. به قدرى كتاب تلف شده و دچار حريق شده است كه مى‏توان گفت: حقّاً كتب موجوده شيعه فعلاً در برابر آنچه از دست رفته است ناچيز مى‏باشد .

گويند: كتابخانه رى كه چهارصدهزار جلد كتاب داشته است به جرم تشيّع اهالى رى سوخته شد . ظاهراً مؤسّس اين امر عظيم صاحب بن عَبّاد بوده است كه گذشته از مدارس و مساجد، كتابخانه بى‏نظيرى در آن عصر تأسيس نمود كه جوابگوى نياز علماء فضلا و طلّاب شهر رى آن زمان كه چند مليون جمعيّت داشته است بوده است.

سلطان محمود غزنوى: مرد متعصّب و خودخواه و متكبّر و مستبد، به جرم شيعى بودن و رواج علم و مكتب تشيّع در رى، لشگرى جَرّار بدانجا گسيل داشت، و اهالى رى را قتل عام نمود، و دستور داد تمام كتابهاى كتابخانه را بيرون كشيدند، در هر كدام نامى و اسمى از تشيّع و ولايت بود بر كنارى انباشتند تا همچون تلّ عظيمى بر آمد، و همه آنها را طعمه حريق ساخت.

كتابخانه حلب و كتابخانه طرابلس را آتش زدند.⁽¹⁵⁵⁾

كتابخانه شاپور در بغداد كه معظم‏ترين مكتبه‏هاى شيعه بود طعمه حريق شد.

ياقوت حموى در عنوان بين السّورَين آورده است كه: تَثْنِيَه سُورُ الْمَدِينَة، اسمى است براى محلّه بزرگى كه در كرخ بغداد بوده است، و از بهترين محلّه‏ها و آبادترين اماكن بغداد به شمار مى‏رفته است. و در آنجا خزانه كتابهائى بوده است كه وزير: ابونصر شاپور بن اردشير وزير بهاءالدّوله بن عضد الدّوله ديلمى تأسيس نموده بود. و در دنيا از آن كتابها بهتر يافت نمى‏گرديده است. و تمام آن كتب به خطوط پيشوايان معتبر در علم، و اصول محرّره ايشان بوده است.

چون طغرل بيك اوّل پادشاه سلجوقيّه وارد در بغداد شد در سنه 447، تمام آن كتابخانه با سائر محلّه‏هايى كه از محلّه‏هاى كرخ بود و آتش گرفت، سوخته شد. و به اين محلّه منسوب است أبوبكر احمد بن محمد بن عيسى بن خالد سُورى معروف به مَكّى. او از أبوالعيناء و غيره روايت حديث مى‏كند. و از وى أبوعمر بن حَيّوَيه خَزّاز و دَارقُطْنى روايت مى‏نمايند و در سنه 322 فوت كرده است.⁽¹⁵⁶⁾

كتابخانه و كُرْسى تدريس و خانه شيخ طوسى را در كرخ بغداد آتش زدند و او تنها به نجف اشرف گريخت، و منزل و مسكن خود را در آنجا نهاد و تدريس خود را در آنجا شروع كرد.

ابن اثير در تاريخش در ذكر حوادث واقعه در سنه 441 آورده است كه: در اين سال اهل كرخ بغداد را (كه همگى شيعه بودند) از اقامه عزادارى و ماتم در روز عاشورا همچنانكه معمول و عادتشان بود منع كردند.

اهل كرخ قبول نكردند و در روز عاشورا به مراسم عزادارى پرداختند. براى اهل سنّت اين معنى گران آمد، و بين اهالى كرخ و بين سنّى‏ها فتنه عظيمى برپا شد كه موجب كشتار و مجروح شدن جماعت بسيارى از مردم گرديد، و اين فتنه به پايان نرسيد تا زمانى كه أتْراك عبور كرده و خيام خود را ميان اهل كرخ و سنّى‏ها برافراشتند. در اين صورت دست از نزاع و جدال برداشتند.

پس از اين جريان، اهل كرخ شروع كردند تا ديوارى بر دور كرخ بسازند. چون اهل سنّت چه از قَلّائين (ماهى و گوشت سرخ كنندگان و تاوْدهندگان) و چه از غير آنها از قبيل همين مردم، وقتى كه از ساختمان ديوار و حصار شيعيان بر دور كرخ مطّلع شدند، آنان نيز به ساختن ديوار و حصارى بر بازار قلّائين مبادرت كردند. و هر دو گروه از شيعه و سنّى در ساختمان اين ديوار، مال فراوانى مصرف نمودند.

ميان شيعه و سنّى، فتنه‏هاى بسيارى بر پا شد و بازارها تعطيل گرديد و دامنه شرّ بالا گرفت تا به جائى كه بسيارى از شيعيان كه در جانب غربى بغداد (كَرْخ) سكونت داشتند مجبور شدند به جانب شرقى بغداد كوچ كنند و در آنجا اقامت گزينند.

خليفه عباسى به أبومحمّد بن نَسَوى امر كرد تا ميانجيگرى كند و امر را اصلاح نمايد و فتنه را بردارد. اهل جانب غربى بغداد (اهل كرخ و شيعيان) اين خبر را شنيدند و اهل سنّت و شيعه متّفقاً بر طرد و منع او در دخالت در اين امر همداستان شدند ⁽¹⁵⁷⁾ و بنا شد در ميان قَلّائين و غيرهم حَىّ عَلَى خَيْرِ الْعَمَل در اذان گفته شود، و در ميان اهل كرخ الصّلَوةُ خَيْرٌ مِنَ النّوْمِ گفته شود، وَ تَرَحّم بر صحابه را اظهار كنند. و عبور و دخالت نَسَوى فائده‏اى نبخشيد.

ابن اثير در ضمن حوادث سنه 443 گويد:

در ماه صفر اين سال فتنه بغداد تجديد شد، آن فتنه‏اى كه در ميان سنّى‏ها و شيعه‏ها بود بسيار بالا گرفت، چندين برابر بالاتر و مهمتر از فتنه سابق. زيرا كه چون هنوز در دلها از آن كينه‏هاى سابق باقى مانده بود، آن اتّفاق و اجتماع سابق در سنه 441 از شكستگى و ضعف در مصونيّت نبود.⁽¹⁵⁸⁾

و علّت آن اين بود كه اهل كرخ شروع كردند براى ساختن دَر و سَردَر براى بازار سَمّاكِين (ماهى فروشان) كه متعلّق به شيعيان بود. واهل بازار قلّائين نيز شروع كردند در باقيمانده از بناى دَر و سَردَر باب مسعود.

اهل كرخ از عمل خود فارغ شدند، و در اطراف دَرِ سَمّاكين بر روى برج‏هائى كه ساخته بودند، با طلا نوشتند: مُحَمّدٌ وَ عَلِىّ خَيْرُ الْبَشَرِ.

سنّى‏ها اين را منكَر شمردند و چنين مدّعى شدند كه: شيعيان نوشته‏اند: مُحَمّدٌ وَ عَلِىّ خَيْرُ الْبَشَرِ، فَمَنْ رَضِىَ فَقَدْ شَكَرَ، وَ مَنْ أبَى فَقَدْ كَفَرَ.

اهل كرخ اين تتمّه را و زياده را منكر شدند و گفتند: ما زياده از آنچه عادتمان بر آن جارى است و در مساجدمان مى‏نويسيم: مُحَمّدٌ وَ عَلِىّ خَيْرُ الْبَشَر چيزى را ننوشته‏ايم .

خليفه عباسى: الْقَائمِ بأمْرِ الله، أبوتمام نقيب عبّاسيّين، و عَدْنان ⁽¹⁵⁹⁾ بن رَضى نقيب علويّين را فرستاد تا مطلب را كشف كنند و اطّلاع دهند. هر دو نفر نقيب تصديق گفتار اهل كرخ را نموده و براى خليفه نوشتند كه: اهل كرخ غير از همان مُحَمّدٌ وَ عَلِىّ خَيْرُ الْبَشَر را ننوشته‏اند. در اين صورت خليفه، و نوّاب رحيم امر كردند تا مردم از جنگ دست بردارند؛ مردم قبول ننمودند.

ابن‏مذهب قاضى، و زُهَيْرى و غيرهما از حَنْبَلى‏ها از اصحاب عبدالصّمد پيوسته عامّه را تحريك مى‏كردند بر بالا زدن فتنه، و آنها را در زياده‏روى در فساد و اغراق در فتنه تحريك مى‏كردند. و رئيس الرّؤساء كه ميل به حنبليها داشت، نوّاب رحيم از او ترس داشت و از بازداشتن سنّى‏ها در قتال و فتنه امساك و خوددارى كرد. وسنّى‏ها همچنين راه آب آوردن رود دجله را به كرخ بستند و از حمل آب به سوى كرخ ممانعت نمودند.

چون سدّ نهر عيسى كه از دجله به سوى كرخ مى‏آمد شكسته شد، لهذا اهل كرخ مجبور شدند براى خود از دجله آب دستى بياورند، و آب را در ظروفى ريخته و با خود آوردند و سپس بر آن آبها گلاب مى‏ريختند، و در ميان مردم ندا در دادند، الْمَاءُ للِسّبِيلِ. (يعنى آبى را كه شما ما را از آن محروم نموده‏ايد، ببينيد كه ما به آسانى تهيّه كرده، و با گلاب درهم آميخته و به طور رايگان در راه خدا در كوچه و برزن انفاق مى‏كنيم!) و بدين وسيله سنّى‏ها بر جدال و فتنه برخاستند و عداوتشان با شيعه افزون شد.

رئيس الرّؤساء ⁽¹⁶⁰⁾ بر شيعيان سخت گرفت و تشديد كرد تا آنان خَيْرُ الْبَشَر را محو كردند و به جاى آن نوشتند : عَلَيْهِمَا السّلاَمُ : مُحَمّدٌ و عَلِىّ عليهما السلام.

سنّى‏ها به اين راضى نشدند و گفتند: ما أبداً دست بر نمى‏داريم تا آنكه آجرى را كه بر روى آن مُحَمّدٌ وَ عَلِىّ نوشته شده است به كلى از ديوار بكنند و بيرون آورند و حَىّ عَلَى خَيْرِ الْعَمَل نيز در اذان گفته نشود.

شيعيان از قبول آن خوددارى كردند و جنگ و قتال تا روز سوم ربيع‏الاول ادامه داشت و در آن روز يك مرد هاشمى از اهل سنّت كشته شد. اقوامش جسد او را بر روى نعش نهادند و در محلّات حَرْبِيّه و باب بَصره و سائر محلّات اهل تسنّن گردانيدند، و مردم را براى خونخواهى او برمى‏انگيختند و سپس وى را در پهلوى احمد بن حَنْبَل دفن كردند و چندين برابر از جمعيّت سابق، بر جمعيّت سنّى‏ها اضافه شد.

سنّيان چون از دفن آن مرد برگشتند به سوى مَشْهَدِ بَابُ التّبْنِ (قبرستان كاظمين) روى آوردند. درِ آن صحن و قبرستان بسته بود. ديوار صحن را سوراخ كردند و دربان را تهديد كردند تا در را باز كند.

دربان ترسيد و در را باز نمود. سنّى‏ها داخل شدند، و آنچه در مشهد حضرت امام كاظم موسى بن جعفر و امام جواد محمّد بن على عليهما السلام بود از قنديل‏هاى طلا و نقره، و محراب‏هاى⁽¹⁶¹⁾ طلا و نقره، و پرده‏ها و سائر أشياء موجوده، همه را غارت كردند. و نيز آنچه بر روى سائر قبور بود، و آنچه در خانه‏هاى آنجا بود همه را به غارت بردند تا شب فرا رسيد و مراجعت كردند.

صبحگاهان باز اجتماع نمودند و با جمعيّت كثيرى به سوى مشهد كاظمين رهسپار شدند، و تمام قبرها و مقبره‏ها و اطاقهائى كه به شكل طويل بنا شده بود همه را آتش زدند و ضريح حضرت موسى بن جعفر و ضريح پسر پسرش: حضرت محمد بن على را آتش زدند و تمام قبورى كه در جوار آنان بود آتش زدند. و دو قبّه‏اى را كه از ساج بر روى آن دو قبر بود، آتش زدند و آنچه را در مقابل اين قبور و در مجاورت اين قبور بود، از قبور ملوك بنى بُويَهْ: مُعِزّالدوله و جلال الدّوله و قبور رؤساء و وزراء شيعه و قبر جعفر پسر ابو جعفر منصور، و قبر امير محمّد بن الرّشيد و قبر مادرش: زُبَيْدِه همه را آتش زدند.

و آنچه از فضايع و شنايع به بار آوردند، نظيرش در دنيا ديده نشده بود.

و چون فرداى آن روز كه روز پنجم ماه ربيع‏الأوّل بود، باز بدانجا برگشتند و قبر حضرت موسى بن جعفر و محمّد بن على عليهما السلام را حفر كردند تا آنكه اجساد آندو را درآورده و به مقبره احمد بن حنبل انتقال دهند، اشتباهاً به جاى موضع اين دو قبر، پهلوى اين دو قبر را حفر كردند كه در اين حال نقيب عباسيّين: أبو تمام قضيّه را شنيد، و غير او از هاشمى‏ها كه سنّى مذهب و از عباسيّين بودند، آمدند و از اين عمل آنان را منع كردند.

اهل كرخ نيز به سمت خَانُ الْفُقَهَاءِ حنفيها رفتند و غارت كردند، و مدرّس حنفيّه: ابا سعد سَرَخْسى را كشتند. و آن كاروانسرا و خانه فقهاء را آتش زدند و فتنه از غرب بغداد به جانب شرق آن تجاوز كرد و كشتار و قتال به اهل باب الطّاق و بازار بَجّ و بازار كفّاشان و غير آنها رسيد.

چون خبر آتش زدن مشهد امامان به نُور الدّوله: دُبَيْس بن مَزيد كه حاكم مصر بود رسيد، بر وى بسيار گران آمد و به شدّت متغيّر شد، و به اندرون و سويداى وى اثر گذارد. به علّت آنكه او و اهل بيت او و سائر شهرهائى كه در زير امر او بودند و همه از نيل بودند، همگى آن نواحى شيعه بودند.

و در اين صورت در تمام بلاد و شهرهائى كه در كشور مصر زير نفوذ او بود خطبه را ديگر به نام: القائم بأمرالله نخواندند، و چون به نزد او فرستادند و وى را بر اين ترك خطبه عتاب نمودند، عذر آورد كه: اهل مصر و تمام نواحى در حكمرانى او همه شيعه هستند، و همه ايشان بر ترك خطبه به نام خليفه اتّفاق نموده‏اند و او قادر نبوده است بر آنان سخت گيرد، كما اينكه خود خليفه قادر نبوده است از سفيهانى كه چنين اعمالى را به مشهد كاظمين به جاى آورده‏اند جلوگيرى كند.

و پس از اين، خطبه به نام خليفه خواندند، و امر به صورت خود برگشت.⁽¹⁶²⁾