علاّمه امينى پس از بيان آنچه كه ما در اينجا از تاريخ ابن اثير نقل كرديم، چنين گويد :

ابن جَوْزى در «مُنْتَظَم» ج 8، ص 150 گويد: عَيّار طقطقى از اهل درزيجان در ديوان حاضر شد، و او را توبه دادند، چرا كه معامله با اهل كرخ به واسطه وى صورت پذيرفته بوده است . او شيعيان كرخ را در جاهاى خود و خانه‏هاى خود تفحّص مى‏كرد و دنبال مى‏نمود، و همه را مرتّباً و متّصلاً مى‏كشت به طورى كه بَلْوا و فتنه بالا گرفت.

در وقت ظهر، اهل كرخ مجتمع شدند، و ديوار باب قَلّائين را خراب نمودند و بر آن ديوار عَذَرَه انداختند. طقطقى دو مرد از شيعيان را كشت، و آنان را بر باب قَلّائين به دار آويخت پس از آنكه قبلاً نيز سه نفر از آنان را كشته بود و سرهاى ايشان را جدا كرده بود، و به سوى اهل كرخ پرتاب كرده و گفته بود: با اين سرها نهار خود را تهيّه كرده و بخوريد !

و از آنجا به دَرِ زعفرانى آمد، و از اهل آنجا صد هزار دينار طلب كرد و آنان را بيم داد كه اگر ندهند باب زعفرانى را آتش مى‏زند.

اهل باب زعفرانى با او به مدارا و ملاطفت رفتار كردند، و وى از آتش زدن منصرف گرديد وليكن در فرداى آن روز به نزد ايشان رفت و مطالبه نمود. شيعيان باب زعفرانى با او مقاتله نمودند، و از شيعيان يك مرد هاشمى كشته شد كه جنازه او را به مقابر قريش در كاظمين حمل كردند.

طقطقى اهل سنّت را از بغداد بيرون آورده، و به سوى مشهد باب التّبنْ (كاظمين) حركت داد تا ديوار صحن را سوراخ نمودند، و آنچه در آن بود به غارت ربودند و جماعتى را از قبورشان بيرون آوردند و همه را آتش زدند همچون عَوْنى و ناشى (علىّ بْنُ وَصيف) و جذوعى (شعراى معروف اهل بيت عليهم السلام) و جماعتى از مردگان را حمل كردند، و در قبرهاى متفرّق و جدا دفن كردند، و در قبرهاى تازه و كهنه آتش انداختند، و دو ضريح و دو قبّه از چوب ساج كه متعلّق به امام موسى بن جعفر و امام محمّد بن على بود آتش گرفت، و يكى از دو قبر را حفر نمودند تا جنازه امام را در آورند، و نزديك قبر احمد بن حنبل دفن كنند كه در اين حال نقيب رسيد، و مردم رسيدند و آنها را از اين عمل منع كردند ـ تا آخر.

و اين قضيّه را مختصراً در «شَذَرات الذّهَب» ج 3، ص 270 ابن‏عماد ذكر نموده است و ابن كثير در تاريخ خود، ج 12، ص 62 أيضاً ذكر كرده است.⁽¹⁶³⁾

بايد دانست كه: در همين سنه بود كه شيخ طوسى: أبو جعفر محمّد بن حسن شيخ الطّائفة الحقّة المُحِقّة به نجف اشرف رهسپار شد. چون محل اقامت و توطّن شيخ همچون استادش: سيّد مرتضى در كَرْخ بغداد بود، وليكن چون رئيس الرّؤساء وزير القائم بالله كه مرد خبيث و زشت فطرتى بود يكى از رؤساى شيعه را كه ابوعبدالله بن جُلّاب بود كشت، و قصد داشت شيخ را نيز بكشد، شيخ از بغداد به نجف گريخت. خانه شيخ را غارت كردند، و كتابخانه‏اش را آتش زدند.

نجف اشرف در آن اوان، شهر رسمى نبود، امّا به واسطه هجرت شيخ در سنه 443 تا 460 كه شيخ رحلت كرد، كم كم مركز تعليم و تدريس گرديد و سپس فضلاء و طلّاب بدانجا روى آوردند، و تا زمان ما كه قريب يك هزار سال مى‏گذرد، از حِلّه و نجف بزرگانى برخاسته‏اند.

گويا دعاى سيّد مرتضى در شعر خود كه مى‏گفت:

وَ لَوِ اسْتَطَعْتُ جَعَلْتُ دَارَ إقَامَتِى

تِلْكَ الْقُبُورَ الزّهْرَ حَتّى اُقْبَرَ⁽¹⁶⁴⁾

«و اگر من مى‏توانستم خانه اقامت خود را در كنار آن قبرهاى تابناك و درخشنده قرار مى‏دادم و در آنجا مى‏ماندم و درنگ مى‏نمودم تا مرا در قبر بگذارند» درباره شاگردش مستجاب شد، و شيخ طوسى در نجف اشرف توطّن كرد و در همانجا هم كه منزل او بود و در ضلع‏شمالى خارج از صحن مطهّر واقع است به‏خاك سپرده شد.

تولد شيخ در سنه 385 هجريّه قمريّه، و ارتحالش در سنه 460 بوده است.

اين داستان را آورديم تا بدانيد: مظلوميّت شيعه فقط به جرم گفتار حقّ در طول تاريخ تا چه حدّ بوده است. گفتن حَىّ عَلَى خَيْرِ الْعَمَلِ جزء اذان مى‏باشد، و سنّى‏ها هم معترفند كه آن را عمر بن خطّاب از اذان حذف نمود و بجاى آن الصّلَوةُ خَيْرٌ مِنَ النّوْم قرار داده شد.

هم همان اسقاط، نادرست بود، و هم همين افزودگى.

عَلِىّ خَيْرُ الْبَشَرِ مَنْ أبَى فَقَدْ كَفَرَ كلام رسول خداست كه اهل سنّت نيز اين روايت را نقل كرده‏اند، و ما در همين مجموعه آورده‏ايم.⁽¹⁶⁵⁾

آرى! آرى! اين اعمال همه نتيجه جهل و حماقت مى‏باشد كه از درون جاهل مى‏جوشد.

تقييد دوا ز جرْحْ مُطْلق كردن

هم جَذْرِ أصَمّ به فكر مُنْطِقْ كردن

جمع شب و روز در زمان واحد

بتوان، نتوان علاج احمق كردن⁽¹⁶⁶⁾

در كتاب «الفصول الفَخْرِيّة» آمده است كه: در اين سنه يعنى هفتصد و يازده هجريّه بود كه سيّد تاج‏الدّين: ابوالفضل محمّد بن مجد الدّين الحسين بن على بن زيد را كه از نسل زيد بن داعى بود، او را و پسرانش: شمس‏الدّين حسين و شرف‏الدّين على را در كنار شطّ بغداد بكشتند، و بعضى از أجلاف عوام بغداد بدن سيّد را پاره پاره كردند و گوشت او را بخوردند، و هر موى او را به يك دينار به همديگر بفروختند.

سبب عداوت عوام بغداد با او اين بوده است كه: تربيت شيخ جمال الدّين حسن بن يوسف بن مُطَهّر علّامه حلّى را كرده بود، تا او نزد الجايتو سلطان محمد خدابنده با اهل مذاهب تسنّن همگى بحث كرد و سلطان محمد نقل به مذهب تشيّع نمود. (سيد تاج الدّين نقيب نقباى تمام ممالك سلطان خدابنده بود.)⁽¹⁶⁷⁾

و أقول: تولّد سلطان محمد خدابنده الجايتو در سنه 680 و رحلتش در سنه 716 بوده است. و بنابراين كشته شدن سيد تاج‏الدين و دو پسرانش در زمان او بوده است.

بارى اين قضايا را در اينجا نقل نموديم تا روشن شود: اهل سنّت كه بدون دليل، معارضه با حق مى‏نمايند و كتابخانه‏هاى شيعه را كه مشحون از كتب علمى و كلامى آنهاست آتش مى‏زنند، و وقاحت و شناعت فعل را فقط و فقط براى الزام سكوت در برابر ستم و ظلم، و خفه شدن و زبان نگشودن در قبال خيانتها و جنايتهاى أربابانشان، تا اين سر حدّ پيش مى‏برند از حذف چند صلوات در صحيفه سجّاديّه إبا و امتناعى ندارند، بلكه آن را متقرّباً إلى‏الله انجام مى‏دهند.

ناحيه ششم از اشكالها در خصوص مورد صلوات آن است كه فرموده‏اند: و همچنين اضافه كردن كلمه آلِ مُحَمّدٍ بر صلوات بر محمّد به موجب رواياتى باشد كه از رسول خدا صلى الله عليه وآله حتّى از طريق عامّه نقل شده است كه فرمود: لاَ تُصَلّوا عَلَىّ صَلَوةً بَتْرى‏ . و صلوة بَتْرى‏ را تفسير فرموده‏اند به آنكه صلوات بر آل محمد بعد از صلوات بر محمد ذكر نشود.

پاسخ: از اين عبارت برمى‏آيد كه: عين اين كلمات، عبارات روايت است و اين از دو جهت نادرست مى‏نمايد:

اوّل: مؤنّث أبتر بر وزن بَتْرَاء مى‏آيد با مدّ؛ چرا كه أبْتَر وصف است، و هر وصفى كه بر اين وزن اَفْعَلْ باشد تأنيث آن فَعْلاَء با مدّ مى‏آيد همچون أبْيَض بَيْضَاء، و أسْمَر سَمْرَاء و أعْوَر عَوْرَاء. مگر آنكه افعل التّفضيل باشد كه مؤنّث آن بر وزن فُعْلَى آيد همچون أكْرَم كُرْمَى و أصْغَر صُغْرَى و أعْظم عُظْمَى كه علاوه بر آنكه بدون مدّ است، فاء الفعل آن ضمّه دارد.

و يا آنكه صفت باشد بر وزن فَعْلاَن كه مؤنّث آن بر وزن فَعْلَى مى‏آيد، مثل عَطْشَان عَطْشَى، سَكْرَان سَكْرَى ، ظَمْان ظَمْأى. و عليهذا تأنيث وزن كلمه أبْتَر كه وصف مى‏باشد، هميشه بَتْراء خواهد بود نه بَتْرَى.

جهت دوم آن است كه: عبارت لاَ تُصَلّوا عَلَىّ صَلَوةً بَتْراءَ متن روايتى نمى‏باشد . نه شيعه و نه عامّه آن را روايت نكرده‏اند. در «بحار الأنوار» مجلسى و «وسائل الشّيعه» شيخ حرّ عاملى و «وافى» فيض كاشانى، و در صحاح و سنن و مَسانيد عامّه ⁽¹⁶⁸⁾ آن را روايت نكرده‏اند، و سيوطى در «الجامع الصّغير فى احاديث البشير النّذير»، و عبدالرّؤف مَنَاوى در «كنوز الحقائق فى حديث خير الخلائق» كه اختصاص به عبارات و اخبار رسول اكرم دارند، آن را ذكر ننموده‏اند. فقط ابن‏حجر هيتمى مالكى در «الصواعق المحرقة» ص 87 به عنوان روايت مرسله با عبارت: لاَتُصَلّوا عَلَىّ الصّلَوةَ الْبَتْراءَ با تعريف لفظ صلوة و بترا ذكر كرده است، و علّامه امينى رحمه الله در «الغدير» ج 2 ص 303 به همين عبارت از او نقل كرده‏اند.

آرى به مُفاد و مضمون آن رواياتى است مانند روايتى كه علّامه مجلسى رحمه الله در «بحارالانوار» ج 5 ص 209 از «تفسير نعمانى» از اميرالمؤمنين عليه السلام نقل مى‏كند و در ضمن آن حضرت مى‏فرمايد: هَذَا مَعَ عِلْمِهِمْ بِما قَالَهُ النّبِىّ صلى الله عليه وآله وَ هُوَ قَوْلُهُ: لاَ تُصَلّوا عَلَىّ صَلَوةً مَبْتُورَةً إذَا صَلّيْتُمْ عَلَىّ بَلْ صَلّوا عَلَى أهْلِ بَيْتى وَ لاَتَقْطَعُوهُمْ مِنّى، فَإنّ كُلّ سَبَبٍ وَ نَسَبٍ مُنْقَطِعٌ يَوْمَ الْقِيمَةِ إلاّ سَبَبى وَ نَسَبى، تا آخر. و عين اين روايت را نيز علاّمه مجلسى در «بحارالانوار» ج 93 ص 14 ايراد كرده است. و مانند روايات مستفيضه‏اى كه اخيراً در كيفيّت صلوات از رسول خدا صلى الله عليه وآله نقل كرديم، و مانند روايت صدوق با سند متّصل خود از عبدالله بن حسن بن حسن بن على از پدرش از جدّش كه گفت: رسول خدا صلى الله عليه وآله فرمود:

مَنْ قَالَ: صَلّى الله عَلَى مُحَمّدٍ وَ آلِهِ، قَالَ اللهُ جَلّ جَلاَلُهُ: صَلّى اللهُ عَلَيْكَ! فَلْيُكْثِرْ مِنْ ذَلِكَ! وَ مَنْ قَالَ: صَلّى اللهُ عَلَى مُحَمّدٍ، وَ لَمْ يُصَلّ عَلَى آلِهِ لَمْ يَجِدْ رِيحَ الْجَنّةِ، وَ رِيحُهَا تُوجَدُ مِنْ مَسِيرَةِ خَمْسِمِأةِ عَامٍ.⁽¹⁶⁹⁾

«كسى كه بگويد: صلوات خدا بر محمد و آل او باد، خداوند جلّ جلاله مى‏گويد: صلوات خداوند بر تو باد! بنابراين بايد در فرستادن صلوات، زياد نمايد! و كسى كه بگويد: صلوات خدا بر محمد باد، و صلوات بر آل او نفرستد بوى بهشت را نخواهد يافت، در حالى كه بوى بهشت از مسير پانصد سال راه به مشام مى‏رسد.»

و همچنين شيخ صدوق با سند متّصل خود روايت مى‏كند از حضرت باقر عليه السلام از پدرانش عليهم السلام كه گفت: رسول خدا صلى الله عليه وآله فرمود: مَنْ صَلّى عَلَىّ وَ لَمْ يُصَلّ عَلَى آلِى لَمْ يَجِدْ رِيحَ الْجَنّةِ، وَ إنّ رِيحَهَا لَتُوجَدُ مِنْ مَسِيرَةِ خَمْسِمِأةِ عَامٍ.⁽¹⁷⁰⁾

«كسى كه درود بفرستد بر من، و بر آل من درود نفرستد بوى بهشت را نخواهد يافت در حالى كه بوى بهشت از فاصله پانصد سال راه مى‏رسد.»

امتياز هفتم براى صحيفه به دست آمده قديمه، سلامت صحّت سند آن مى‏باشد. ما براى آنكه كاملاً جنبه اين امتياز از نظرشان مشخّص گردد، لازم است عين عبارت ايشان را در اينجا نقل نمائيم، و سپس به پاسخ آن پرداخته و اشاره به مواقع ايراد و نادرستى آن بنمائيم :

ايشان مى‏فرمايند: «هفتمين امتياز صحيفه قديمه كه مى‏توان گفت: مهمترين امتياز است، سلامت سند آن است. توضيح اين كه:

سند صحيفه معروفه با اين جمله آغاز مى‏شود: حَدّثَنَا السّيّدُ الأجَلّ بَهَاءُ الشّرَفِ الى آخر. يعنى حديث كرد براى ما سيّد أجلّ بَهاءُ الشّرَف ـ تا آخر.

بنابراين سؤالى مطرح است كه: گوينده حدّثنا كيست؟! دانشمندان تحقيقاتى در اين باره دارند .

محقّق داماد ـ قدس الله سرّه ـ فرموده است كه: راوى اوّل يعنى گوينده حَدّثنا: عَمِيدُ الرّؤسَاء هِبَةُ اللهِ بْنُ حَامِدِبْنِ أيّوبَ بْنِ عَلِىّ بْنِ أيّوب لغوى مشهور است.

و شيخ بهائى ـ قدّس الله نفسه ـ فرموده است كه: گوينده حدّثنا: شيخ أبوالحسن على بن محمد بن محمد بن على بن محمد بن محمد بن سَكُون حِلّى نَحْوى است كه بنا به نقل سُيوطى در «بُغْيَة» و عبدالله افندى تبريزى در «رياض العلماء» در ترجمه ابن‏سكون، در حدود 606 وفات يافته است. و چون عميد الرّؤساء با ابن‏سكون همزمان بوده‏اند چنانچه سيّد فَخّار بن مَعْد موسوى از هر دو اينها روايت مى‏كند، و هر دو در يك طبقه مى‏باشند، لذا احتمال اين كه راوى حدّثنا عميدالرّؤساء باشد ترجيحى بر روايت ابن سكون ندارد.

و شيخ علىّ بن احمد معروف به سَديدى نسخه‏اى از صحيفه را داشته كه به خطّ ابن‏سكون نوشته شده بوده است.

آنچه گفته شد و اقوال ديگر چنانچه ملاحظه مى‏شود احتمالى بيش نيست.

چيزى كه به صحيفه مكشوفه در حرم حضرت رضا عليه السلام ارزش بى نظير مى‏دهد همين نكته است كه: سند روايت صحيفه در اين نسخه مذكور است. و آن اينكه نويسنده اين صحيفه به نام حسن بن ابراهيم بن محمد الزّامى⁽¹⁷¹⁾ است كه به سال 416 اين نسخه را نوشته است.

او از أبوالقاسم عبدالله بن محمد بن سَلِمَه فرهاذجردى نقل مى‏كند كه وى به نويسنده صحيفه كه حسن بن ابراهيم باشد اجازه داده است كه: صحيفه را از استادش: أبوبَكر كرمانى روايت كند. و ابوبكر كرمانى نخستين راوى سند است در اين صحيفه كه سندى است جداگانه از سندى كه در صحيفه مشهوره است، و در آخر اين صحيفه مذكور است.

بر خلاف صحيفه مشهوره كه سند آن در اوّل صحيفه ذكر شده است.» تمام شد گفتار ايشان.

پاسخ از اين گفتار نيز به جهات مختلفى رجوع مى‏كند كه بايد حتماً در يكايك آن جهات، جداگانه و مفصّلاً بحث نمود:

جهت اوّل اين است كه: چون احتمال روايت عميدالرّؤساء با ابن‏سَكون مساوى است و ترجيحى در ميان وجود ندارد، لهذا اين احتمال و اقوال ديگرى كه در سند صحيفه گفته‏اند، احتمالى بيش نيست. و بنابراين سند صحيفه از يقينى بودن به مرحله احتمال و شك سقوط مى‏كند، و در برابر سند صحيفه به دست آمده كه نويسنده و راوى آن معيّن مى‏باشد، ارزش خود را از دست مى‏دهد.

پاسخ: اوّلاً ـ چه گوينده حَدّثنا عميدالرّؤسا باشد، چه ابن سَكون، هيچ تفاوتى در اتقان سند صحيفه ندارد. چرا كه هر دو شيعى و موثّق بوده‏اند، و از أعاظم و فحول علماء محسوب بوده‏اند.⁽¹⁷²⁾

علم اجمالى سند در روايت، مانند علم تفصيلى در سند آن حجيّت دارد. چه فرق مى‏كند شما يقيناً بدانيد: قائل حدّثنا عميدالرّؤساء است، و يا قطعاً بدانيد: ابن‏سَكون مى‏باشد، و يا اينكه قطعاً بدانيد: يكى از اين دو نفر هستند و خارج از اين دو نفر نمى‏باشند در حالى كه در تعيّن و تشخّص هر كدام از آنها مشكوك باشيد؟!

تنجيز علم اجمالى به مانند علم تفصيلى مگر در مباحث اُصوليّه به ثبوت نرسيده است؟!

آيا در رواياتى كه سند آن مى‏رسد به عَنْ أحَدِهِما عليهما السلام ، و شما مى‏دانيد : گوينده حديث يا حضرت باقر، و يا حضرت صادق عليهما السلام مى‏باشد، ليكن در خصوص هر يك از آنها شك داريد، بدان حديث عمل نمى‏نمائيد و جزء محتملات در بوته انزوا مى‏گذاريد؟ ! و يا آنكه بعينها مانند روايتِ از خصوص يكى از آنها عمل مى‏كنيد؟!

آيا تفاوتى در ميان قائل حدّثنا و انحصار شبهه ميان يكى از اين دو شاخص، و در ميان راوى احدهما عليهما السلام و انحصار شبهه ميان يكى از آن دو امام موجود است؟!

ثانياً ـ بعضى از اعلام همچون مدرّس چهاردهى (ره) گفته‏اند: عميدالرّؤساء و ابن‏سَكون مساوى هستند و مى‏توانند هر دو نفر باشند⁽¹⁷³⁾ و بعضى جِدّاً گفته‏اند: قائل حدّثنا هر دو نفر مى‏باشند همچون ميرزا عبدالله افندى كه در كتاب خود گفته است: و حقّ نزد من آن است كه: قائل بدين كلام هر دوى آنها هستند، به علّت آنكه هر دو در درجه واحد مى‏باشند، و به علّت آنكه هر دو از تلامذه ابن عَصّار لغوى هستند.⁽¹⁷⁴⁾

و همچون محدّث جزائرى در شرح صحيفه خود گويد: هر دو قول نيكو است، زيرا از كتب اجازات ظاهر مى‏شود كه: هر دو نفر آنها صحيفه شريفه را از سيّد أجَلّ روايت كرده‏اند⁽¹⁷⁵⁾.

شيخ بهاءالدّين عاملى مى‏گويد: تحقيقاً ابن‏سكون مى‏باشد، و بر اين مرام اصرار دارد، و با شدّت قول به آنكه از عميد الرّؤساء است را رد مى‏كند.⁽¹⁷⁶⁾

سيّد محمد باقر استرابادى مشهور به ميرداماد صريحاً آن را از عميدالرّؤساء مى‏داند. وى در شرح صحيفه خود گويد: و لفظ حدّثَنا در اين طريق براى عميدالدّين ⁽¹⁷⁷⁾ و عمود مذهب عميدالرّؤساء مى‏باشد كه از امامان علماء أدب و از أفاخم أصحابنا ـ رضى الله تعالى عنهم ـ است.

اوست كه صحيفه كريمه را از سيّد أجَلّ بهاءُ الشّرَف روايت نموده است.

(دليل و شاهد ما) اين صورت دستخطى است كه: شيخ محقّق ما شهيد ـقدّس الله تعالى لطيفهـ بر نسخه‏اى كه به نسخه ابن‏سَكون عرضه داشته شده و مقابله گرديده است، مرقوم داشته است . و بر آن ـيعنى بر نسخه‏اى كه به خطّ ابن‏سكون استـ خطّ عميدالدّين عميد الرّؤساء ـ رحمة الله عليه ـ مى‏باشد بدين عبارت: قرائت نمود بر من اين صحيفه را سيّد أجلّ، نقيب اوحد، عالم، جلال الدّين عماد الإسلام أبو جعفر القاسم بن الحسن بن محمّد بن الحسن بن مُعَيّة ـأدام الله تعالى عُلُوّهـ قرائت صحيح و پاكيزه‏اى.

و من آن را براى وى روايت كردم از سيّد بهَاء الشّرَف أبى الحسن محمد بن الحسن بن احمد، از رجال او، كه نامهايشان در پشت اين ورقه ذكر گرديده است. و من به او اجازه دادم كه بر طبق آنچه كه من او را واقف نمودم و حدودش را براى او ذكر نموده‏ام، آن را از من روايت كند.

(اين مطلب را) نوشت هِبَةُ اللهِ بْنُ حَامِدِ بْنِ أحْمد بنِ أيّوب بنِ عَلىّ بنِ ايّوب در شهر ربيع الآخر از سنه ششصد و سه.

و الحمدللّه الرّحمن الرّحيم، وَ صَلاَتُهُ و تسليمُهُ على رسوله سَيّدنا محمّد المصطفى و تسليمُهُ على آلِهِ الْغُرّ اللّهَامِيمِ.⁽¹⁷⁸⁾

تا اينجا حكايت خطّ شهيد ـ رحمه الله تعالى ـ مى‏باشد.⁽¹⁷⁹⁾

و در اين عبارات همان‏طور كه ملاحظه مى‏گردد: به شهادت ميرداماد از خطّ شهيد كه نسخه خود را بر نسخه ابن‏سَكون عرضه داشته است، در ظهر صحيفه اجازه هِبَة [الله‏] بن حامِد بن احمد (عميد الرّؤساء) مى‏باشد كه به ابن مُعَيّه از طريق سيّد أجَلّ با همان روات معروف، صحيفه را اجازه داده است. بنابراين به طور يقين عميدالرّؤساء از سيّد أجلّ روايت كرده است.

و عالم عظيم مرحوم سيّد عليخان مدنى شيرازى در شرح صحيفه خود، بر همين نهج مشى فرموده، و با استناد به خطّ شيخ شهيد قائل حَدّثنا را عميدالرّؤساء دانسته است. چرا كه مى‏گويد : وَ هُوَ الصّحِيِحُ كَمَادَلّ عَلَيْهِ مَا وُجِدَ بِخَطّ الْمُحَقّقِ الشّهِيدِ (قدس سره).⁽¹⁸⁰⁾

ميرداماد پس از استناد نسخه به عميدالرّؤساء چنانكه ديديم، مى‏گويد: و امّا نسخه‏اى كه به خطّ علىّ‏بن‏سَكون رحمه الله است، طريق اسنادش بدين صورت مى‏باشد:

خبر داد به ما ابو علىّ حسن بن محمّد بن اسمعيل بن اشناس بَزّاز در حالى كه بر او قرائت مى‏شد و وى اقرار به آن مى‏كرد. گفت: خبر داد به ما أبو المفضّل محمد بن عبدالله بن مطّلب شَيبانى، تا آخر آنچه كه در كتاب مذكور است.

و در آنجا نسخه دگرى مى‏باشد كه طريقش بدين صورت است:

حديث كرد براى ما شيخ أجلّ امام سعيد أبو علىّ حسن بن محمد بن حسن طوسى ـ تا آخر إسنادى كه در اين نسخه در حاشيه مكتوب بوده است.⁽¹⁸¹⁾

و در توضيح اين عبارت محدّث جزائرى گويد: و امّا نسخه‏اى كه در حاشيه نوشته شده است و ابتدايش گفتار حَدّثنا شيخ أجلّ مى‏باشد، همان نسخه‏اى است كه آن را فاضلِ سَدِيدى از نسخه ابن ادريس براى بيان اختلاف در سند ميان آن و ميان نسخه ابن‏سكون نقل نموده است. و ما در بسيارى از نسخه‏ها يافتيم كه: آن را در اصل و متن نوشته بودند، و قائل در حدّثنا در آن ابن‏ادريس مى‏باشد.⁽¹⁸²⁾

و بناءً عليهذا مجموع نسخه‏هائى را كه ميرداماد به دست مى‏دهد سه نسخه مى‏باشد:

اوّل نسخه عميد الرّؤساء با روايت سيّد أجَلّ.

دوم نسخه ابن سَكون با روايت ابن اشناس بَزّاز.

سوم نسخه سَديدى با روايت از ابن إدريس، از ابو على حسن بن محمد طوسى، (پسر شيخ طوسى) .

با دقّت و تأمّل در آنچه گفته شد، نمى‏توان نُسَخ صحيفه را كه مصدّر به حَدّثنا مى‏باشند منحصراً از عميد الرّؤساء به حساب آورد، زيرا:

اوّلاً روايت عميدالرّؤساء از سيّد أجَلّ مسلّم است، وليكن روايت او غير از عبارت حَدّثنا مى‏باشد، و چه دليل داريم كه: عين لفظ حَدّثنا از على بن سَكون نبوده باشد؟!

ثانياً طريق روايت ابن‏سَكون از ابن اشناس بزّاز كه مُسَلّماً طريق دگرى است، نفى روايت او را با سند جداگانه‏اى ازسيّد أجَلّ نمى‏كند. چه اشكال دارد كه: على‏بن سَكون با دو طريق روايت، صحيفه را روايت نموده باشد: اوّل از طريق ابن اشناس، دوم از طريق سيّد أجلّ .

بلكه مى‏توان گفت: حتماً قائل حَدّثنا هم عميد الرّؤساء ممكن است بوده باشد، و هم ابن‏سَكون به سه دليل:

اوّل گفتار ميرزا عبدالله افندى كه خِرّيت فنّ رجال و درايه است. او مى‏گويد: الْحَقّ عِنْدِى أنّ الْقَائلَ بِهِ كِلاَهُمَا.⁽¹⁸³⁾

دوم گفتار محدّث جزائرى كه وى نيز از مفاخر علماء متتبّعين ما محسوب مى‏گردد. او مى‏گويد : وَ كِلاَهُمَا حَسَنٌ لِمَا يَظْهَرُ مِنْ كُتُبِ الإجَازَاتِ مِنْ أنّهُمَا يَرْوِيَانِ الصّحِيفَةَ الشّرِيفَةَ عَنِ السّيّدِ الأجَلّ. ⁽¹⁸⁴⁾

سوم شهادت مجلسى اوّل ملّا محمد تقى در ضمن بعضى از اجازات خود كه فرموده است: و رَواه علىّ بن سَكون عن السّيّد الأجلّ.⁽¹⁸⁵⁾

جائى كه اينها مى‏گويند: در كتب اجازات ما وارد است كه: هر دو نفر آنها على بن سكون و عميد الرّؤساء صحيفه را از سيّد أجَلّ روايت نموده‏اند، در اين صورت انحصار جزم به گوينده حدّثنا به يكى از آنها غير ديگرى مجوّزى ندارد.

بنابراين گوينده حَدّثنا كه راوى صحيفه مى‏باشد، دو نفر مى‏باشند، نه يك نفر مجهول.

ثالثاً ـ بسيارى از أعلام و أعاظم علماى شيعه بدون واسطه خودشان صحيفه كامله را از سيّد أجَلّ روايت كرده‏اند، و بنابراين، روايت آن از سيّد أجلّ منحصر به عميد الرّؤساء و ابن‏سَكون نمى‏باشد.

و با دقت در مشيخه و اجازات كتاب «بحارالأنوار» كه حقّاً حاوى مطالب نفيسه‏اى است اين مرام مشهود مى‏گردد، و ما اينك در اينجا به برخى از آنها اشاره مى‏نمائيم:

مجلسى رحمه الله از والدش در روايت اين صحيفه مباركه مطالب بسيارى را ذكر فرموده است . از جمله مرحوم والدش ملّا محمد تقى ـ أعلى الله درجته ـ در ضمن بيان سند خود در اين صحيفه مى‏گويد: آن را روايت مى‏نمايم از شيخ على، از شيخ على بن هِلال، از شيخ جمال‏الدّين، و مُسَلسَلاً يكايك از اعلام را معنعناً مى‏شمرد تا مى‏رسد به آنكه مى‏گويد: عَنِ الْعَلّامَةِ مُحَمّدِ بْنِ جَعْفَر بْنِ نِما، و سيّد شمس الدّين فَخّار بن مَعْد مُوسَوِى، و سَيّد عبدالله بن زُهْرَة از ابن إدريس و عميد الرؤساء: هِبةالله‏بن‏احمدبن‏ايّوب، و على‏بن‏سَكون، از سيّد أجَل تا آخر سند صحيفه كامله⁽¹⁸⁶⁾.

در اينجا مى‏بينيم: علاوه بر آن دو بزرگوار، ابن إدريس هم جزو راويان بلافاصله صحيفه مى‏باشد.

و أيضاً از والدش در ضمن اجازه ديگر در بيان سند صحيفه از شيخ على، از شيخ احمد بن داود مَسَلْسَلاً مى‏رسد به سيّدين جليلين على بن طاوس و احمد بن طاوس و غير اين دو از فضلاء از سيّد از عبدالله بن زُهْره حَلَبى و محمد بن جعفر بن نما، و سيّد شمس الدّين فَخّار از محمد بن ادريس حلّى با اسنادش تا آخر.

و از عميدالرّؤساء هبةالله‏بن‏أحمدبن‏أيّوب، و على‏بن‏سكون از سيّدأجَلّ تاآخر. ⁽¹⁸⁷⁾

در اينجا ابن ادريس هم البتّه با سندى ديگر، ضميمه اسناد روايت مى‏گردد.

و أيضاً از والدش، در ضمن بيان اجازه، از شهيد از مَزيدى، تا مى‏رسد به: از محمد بن ادريس حلّى و از عميد الرّؤساء از سيّد أجلّ، و ابن ادريس، از أبو على، از پدرش شيخ الطّائفَة محمّد بن حسن طوسى. و از شيخ نجيب الدين بن نما، از شيخ محمد بن جعفر، از سَيّد أجَلّ روايت مى‏كند.⁽¹⁸⁸⁾

و أيضاً از علّامه با سند متّصل ازشيخ سديد الدّين شاذان بن جبرئيل، و ابن‏ادريس، و ابن شهر آشوب، از عربى بن مسافر از سيّد أجل روايت مى‏نمايد. همچنين در ضمن حيلوله‏ها با سه سند ديگر از عربىّ بن مسافر از سيّد أجلّ روايت مى‏كند آنگاه مى‏گويد: إلى غير ذلك ممّا لايحصى.

در اينجا علاوه بر روايت ابن‏ادريس از شيخ طوسى، روايت محمد بن جعفر مشهدى را از سيّد أجلّ بيان مى‏كند.

و همچنين از والدش به خطّ خود او، روايت بعضى افاضل را كه صحيفه را نقل و روايت نموده‏اند بدين گونه ذكر مى‏كند:

مجلسى اوّل مى‏گويد: من صحيفه را روايت مى‏كنم از علّامه شهيد محمد بن مكّى، از سيّد شمس الدّين محمد ابن أبى المعالى، از شيخ كمال الدّين على بن حَمّاد واسطى، از شيخ نجيب الدّين يحيى بن سعيد، و شيخ نجم الدين جعفر بن نما، از پدرش شيخ نجيب الدّين محمد بن نما، و سيّد فخّار، از شيخ محمد بن جعفر مشهدى، از شيخ أجلّ (شيخ طوسى) به طورى كه شريف اجلّ نظام الشّرَف قرائت مى‏كرد و من گوش مى‏دادم.

و محمد بن جعفر مى‏گويد: همچنين من صحيفه را قرائت كردم بر پدرم: جعفر بن على مشهدى، و بر شيخ فقيه هِبَة الله بن نما، و شيخ مُقْرِى: جعفر بن أبوالفَضْل بن شقرة، و شريف أبوالفتح بن جَعْفَرِيّة، و شريف ابوالقاسم بن زَكِى عَلَوى، و شيخ سالم بن قُبارَوَيْه كه همگى آنان از سيّد أجلّ بهاء الشّرف روايت مى‏كردند.

و نيز با همين إسناد از محقّق، از ابن نما، از شيخ ابوالحسن على بن خَيّاط، از شيخ عربىّ بن مسافر⁽¹⁸⁹⁾، از سيد اجلّ بهاءالشّرف روايت مى‏نمايم.

و از سيّد فَخّار، از شيخ على بن يحيى خيّاط، از حمزة بن شهريار از سيّد أجلّ روايت گرديده است.⁽¹⁹⁰⁾

در اين دستخط مجلسى اوّل مى‏بينيم كه: علاوه بر روايت محمد بن جعفر مشهدى صحيفه را از شيخ الطّائفة كه سندى دگر دارد، آن را از خصوص سيّد أجلّ، افراد كثيرى مانند جعفر بن على مشهدى، هِبَة الله بن نما، جعفر بن أبى الْفَضْل بن شقرة، و أبوالفتح بن جَعْفَريّة، و أبوالقاسم بن زكى علوى، و سالم بن قُبَارَوَيْه، و عَرَبىّ بن مُسافر، و حمزة بن شهريار روايت كرده‏اند.

و در صورت اجازه قبل ديديم كه: خود محمد بن جعفر هم از سيّد أجلّ روايت مى‏كند. بنابراين، اين پدر و پسر: جعفر بن على مشهدى و محمد بن جعفر هر دو صحيفه را از سيّد اجلّ روايت كرده‏اند.

و علاوه بر اين دو عَلَم، أعلام و أساطينى كه در اينجا راوى صحيفه از سيّد أجلّ به شمار آمده‏اند، هفت نفر مى‏باشند و با اين دو بزرگوار نه تن مى‏شوند، و با ابن ادريس، و عميد الرّؤساء و ابن‏سَكون مجموعاً دوازده نفر از بزرگان و جهابذه علم شيعه، صحيفه را از سيّد اجلّ روايت نموده‏اند.

بايد دانست كه: قبل از مجلسى اوّل كه روايات خود را از صحيفه كامله به واسطه اين أعلام به سيّد أجلّ مى‏رساند، شهيد اوّل: محمد بن مكّى بر اساس خطّى كه از او به دست آمده است، از شيخ نجم الدّين جعفر بن نما نقل مى‏كند كه: او صحيفه را از پدرش، از هشت نفر از أساطين و علمائى كه در اينجا ذكر كرديم روايت مى‏كند.

خطّ شهيد در اينجا از جمله سه اجازه‏اى است كه به خطّ او بوده، و به دست صاحب معالم ـ رضوان الله عليه ـ رسيده است. و صاحب معالم آن را در اجازه كبيره خود كه به سيّد نجم‏الدّين بن سيد محمد حسينى داده است، و ميان محدّثين و علماء شهرت بسزائى دارد، ذكر نموده است .

اين اجازه مباركه كه حقّاً حاوى مطالب نفيس و ارزشمندى است، مرحوم مجلسى در «بحارالأنوار» آن را بتمامها نقل نموده است. صاحب معالم: شيخ حسن ابن شهيد ثانى، مطلب را مى‏آورد تا مى‏رسد به اينجا كه مى‏فرمايد: و در نزد من اجازه‏اى است به خطّ شيخنا الشّهيد كه سيّد غياث الدّين⁽¹⁹¹⁾ به اين مرد داده است.⁽¹⁹²⁾

و همچنين دو اجازه دگر است كه شيخ نجيب الدّين يحيى بن سعيد، و شيخ نجم‏الدّين جعفر بن نما به او داده‏اند. و چون در اين دو اجازه مطالب زائد و مفيدى است از آنچه كه در طريق روايت ذكر مى‏گردد، ما مواضع مهمّ آن دو را در موارد لزوم نقل خواهيم نمود.⁽¹⁹³⁾

تا آنكه مى‏گويد: و گذشت كه: شيخنا الشّهيد الأوّل از سيّد شمس الدّين محمدبن أبى المعالى موسوى از شيخ كمال الدّين مذكور روايت مى‏نمايد، و در نزد ما به خطّ شهيد رحمه الله اجازه شيخ كمال الدّين است كه به سيّد مذكور داده است، و در آن اشاره به اجازات ثلاثه مذكوره مى‏باشد.⁽¹⁹⁴⁾

تا آنكه مى‏گويد: وَ مِنْها (يعنى از بعضى از چيزهائى كه از شيخ طوسى راجع به بعضى از كتب اوست) آن است كه: پدرم رحمه الله گفت كه: شهيد صحيفه كامله را از سيد سعيد تاج‏الدّين بن مُعَيّة از پدرش: أبى جعفر قاسم، از دائى‏اش تاج الدّين أبى‏عبدالله جعفر بن محمد بن مُعَيّة، از پدرش: سيد مجدالدّين محمد بن حسن بن مُعَيّة، از شيخ ابى جعفر محمد بن شهر آشوب مازندرانى، از سيد ابى‏صمصام ذى‏الفقار بن معبد حسنى، از شيخ ابى جعفر طوسى با سندى كه در اوّل آن مذكور است روايت مى‏كند.

و از سيّد تاج‏الدّين محمد بن مُعَيّة أيضاً از سيّد كمال الدّين رضى محمد بن محمد بن سيّد رضى الدّين آوى حسينى⁽¹⁹⁵⁾ از امام وزير نصيرالدّين محمد بن حسن طوسى، از پدرش از سيّد أبى رضا فضل الله حسنى، از سيّد أبى صمصام، از شيخ أبى جعفر طوسى روايت مى‏كند.⁽¹⁹⁶⁾

تا آنكه مى‏گويد: وَ مِنْ ذَلِكَ (يعنى از بعضى از چيزهائى كه راجع به بعضى از كتب به خطّ شهيد در اجازات است) آن چيزى است كه: شيخ نجم الدّين جعفر بن نما ذكر نموده است كه: او روايت نموده صحيفه كامله را با اجازه از پدرش، از (1) شيخ محمد بن جعفر مشهدى كه او شنيده است قرائت شريف نظام الشّرَف⁽¹⁹⁷⁾ ابى‏الحسن بن العُرَيْضى العَلَوى الحسينى در شوّال سنه پانصد و پنجاه و شش را، و همچنين روايت مى‏كند به نحو قرائت از پدرش: (2) جعفر بن على مشهدى، و بر شيخ فقيه(3) هِبة الله بن نما، و شيخ مُقْرِى:(4) جعفر بن أبى الفَضْل بن شعْرة، ⁽¹⁹⁸⁾ و (5) شريف أبى القاسم بن زَكِىّ عَلَوى، و (6) شريف أبى الفتح بن جعفريّة، و (7) شيخ سالم بن قبارَوَيْه همگى از سيد بهاء الشّرف با سند وى كه در آنجا مذكور است.

و نيز نجم الدّين آن را با اجازه روايت مى‏كند از پدرش، از شيخ أبى‏الحسن على ابن خيّاط، از (8)شيخ عربى بن مُسَافِر از سيد بهاءالشّرف با اسناد معلوم آن. ⁽¹⁹⁹⁾، ⁽²⁰⁰⁾

اوقاتى كه حقير در نجف اشرف براى تحصيل اقامت داشتم، به محضر حضرت علاّمه حاج شيخ آقا بزرگ طهرانى ـ أعلى الله تعالى مقامه الشّريف ـ زياد تردد داشتم، بالأخصّ در پنجشنبه‏ها و جمعه‏ها. زيرا ايشان استاد بنده در علم درايه و رجال و حديث بودند، مضافاً به آنكه به واسطه همشهرى بودن و سوابق ممتدّى كه با پدر و جدّ و دائى پدر حقير داشتند، بسيار مرا مورد لطف و محبّت قرار مى‏دادند تا به حدّى كه هر كتاب را كه احياناً مورد لزوم و مطالعه‏ام بود، از كتابخانه خود به من مى‏دادند، و بنده آن را به منزل آورده از روى آن مى‏نوشتم. و لايخفى آنكه: اين كتب، كتابهاى خطّى بود كه چه بسا نسخه منحصر به فرد بود مانند كتاب «ضِياءُ الْمَفَازَاتِ فِى طُرُقِ الْمَشَايِخِ وَ الإجَازَاتِ» و امثال ذلك، مثل اجازه مرحوم آيةالله سيد حسن صدر به ايشان.

روزى كه در محضرشان بودم، و سخن از سند صحيفه كامله سجّاديّه به ميان آمد، فرمودند: قائل حدّثنا بدون شك يكى از هفت نفر مى‏باشند كه مجلسى در مشيخه «بحارالأنوار» در اجازه صاحب معالم آن را از خطّ شهيد رحمه الله ذكر نموده است. و هر كدام يك از ايشان بوده باشند، در غايت وثوق و اتقان است. آنگاه فرمودند: من در ورقه الحاقى در ظهر صحيفه خودم نام آنان را ذكر كرده‏ام، اگر تو هم مى‏خواهى بنويسى، ببر منزل و بنويس! صحيفه خطّى خود را به من عنايت فرمودند، و حقير به منزل آوردم و عيناً يك صفحه از روى آن نوشته و به صحيفه خطّى ارثى خودم ضميمه نمودم. و اينك عين آن نوشته را به جهت تيمّن و تبرّك و ياد نجف: شهر عاشقان و تَذكار عالم متّقى و از هواى نفس برون شده، علّامه حاج شيخ آقا بزرگ طهرانى در اينجا منعكس مى‏نمايم:

بسمه تعالى شأنه العزيز

رأيت بخطّ العلّامة النّحرير فريد عصرنا الشّيخ آقا بزرگ الطّهرانى مدّ ظلّه

فى ظهر الصّحيفةِ السّجّاديّة ما هذا لفظه:

بسم الله الرّحمن الرّحيم، الحمد لوليّه، و الصّلوة على نبيّه و وصيّه؛ و بعد فاعلم أنّه رَوى الصّحِيفَةَ عَن بَهاء الشّرف المُصَدّر بها اسمُهُ الشّريف جماعةٌ منهم مَن ذَكرهم الشّيخ نجم الدّين جعفر بن نجيب الدّين محمد بن جعفر بن هِبَة الله بن نما الحِلّىّ فى إجازته المسطورة فى إجازة صاحب المعالم ـ و تاريخ بعض إجازاته سنة 637 ـ فى إجازات البحار ص 108: جعفر بن على المشهدى أبوالبقاء هِبة الله بن نما الشّيخ الْمُقْرى جعفر بن أبى الْفَضْل بن شَعْرة الشّريف أبوالقاسم بن الزّكىّ العلوىّ الشّريف أبوالفتح ابن الجعفريّة الشّيخ سالم بن قبارويه الشّيخ عربى بن مسافر و كلّهم أجلّاءُ مشاهيرُ و أبوالفتح المعروف بابن الجعفريّة هو السّيّد الشّريف ضياءالدّين ابوالفتح محمد بن محمد العلوى الحسينىّ الحائرى و قد قرء عليه السّيّد عزّالدّين أبوالحرث محمد بن الحسن بن على العلوىّ الحسينى البغدادىّ كتاب «معدن الجواهر لِلكَراجكىّ فى الحلّة السّيفيّةِ» فى ج 1 سنة 573 و ذكرت هذا التاريخ ليُعلم عصرُ غيره ممّن شاركه فى رواية الصّحيفة عن بَهاء الشّرف تقريباً و اجازة صاحب المعالم مُدْرَجةٌ فى المجلّد الأخير من البحار و أدرج هو فى إجازته إجازات ثلاث وجدها بخطّ الشّهيد الأوّل إحديها إجازة نجم الدّين جعفر بن نما كما ذكره فى أوَائل صفحة المِأة من هذا المجلّد ثمّ أدرجها متفرّقةً فى إجازته منها الفقرة الّتى نقلناها فقد ذكرها فى وسط ص 108 من مجلّد الإجازات.

حرّره مالك النّسخة إرثاً الجانى محمد محسن المدعو بآقا بزرگ الطّهرانى فى 5 رجب سنة 1345 ـ انتهى.

حرّره مالك هذه الصّحيفة إرثاً محمد حسين الحسينى الطهرانى فى 19 رجب سنة .1375

و لايخفى مرحوم استاد ـ أعلى الله تعالى مقامه ـ در اين ورقه نام محمد بن جعفر مشهدى را كه سماعاً از سيّد اجل روايت كرده بود ذكر ننموده‏اند، و فقط به ذكر پدر: جعفر بن على مشهدى اكتفا فرموده‏اند، در حالى كه وى نيز از روات صحيفه محسوب است، و با او مجموعاً اين زمره از راويان، هشت نفر خواهند بود.

و از طرائف آن است كه: اخيراً در صفحه 128 از همين مجموعه به نقل صاحب معالم ديديم كه : شهيد رحمه الله از سيد تاج‏الدّين ابن مُعَيّة با دو سند مختلف از شيخ طوسى صحيفه را با سندى كه در اوّل آن مذكور مى‏باشد روايت مى‏نمايد. و چون روايت شيخ بدون ترديد از سيد اجلّ امكان ندارد، به علّت آنكه سيد أجل از قرائن زمان راويان از وى، در نيمه دوم قرن ششم بوده است و شيخ طوسى در نيمه دوم قرن پنجم رحلت نموده است (تولّد وى در سنه 385، و وفاتش در سنه 460 بوده است) لهذا امكان ندارد كه شيخ بتواند از سيد بهاءالشّرف روايت كند مگر اينكه مراد از عبارت سند مذكور در اوّل صحيفه، افراد بعدى كه قبل از سيّد أجلّ بوده‏اند، بوده باشد. و اين احتمال، احتمال خوبى است.

چرا كه علاوه بر آنكه طريقه شيخ را در روايت صحيفه از غير از بهاءالشّرَف داريم، اين دو روايت از تاج‏الدّين ابن مُعَيّة روايت وى را نيز از اين طريق مى‏رساند، و لهذا مجموعاً تا به حال مجموع راويان از سيد اجلّ و از راويان قبلى طريق او به سيزده نفر بالغ مى‏گردند .

رابعاً ـ سند صحيفه انحصار به سيّد أجلّ بهاءُالشّرَف ندارد. چرا كه با اسناد غيرقابل احصاء و شمارش، صحيفه را از طريق غير سيّد اجلّ روايت نموده‏اند.

علّامه محمد تقى مجلسى اوّل با خط خود شرحى درباره روايت صحيفه كامله از مشايخ خود ـ رضوان الله عليهم ـ ذكر مى‏فرمايد كه مجلسى ثانى در «بحار» آن را حكايت مى‏كند:

مجلسى در ضمن صورت 41 مى‏گويد: من روايتى ديگر به خطّ علّامه پدرم ديدم كه صحيفه را از مشايخ خود روايت مى‏كرد.

در اينجا مجلسى اوّل مفصّلاً روايات عديده را با سند متّصل خود به شهيد، و علّامه و ابن طاوس و غيرهم مى‏رساند، و به خصوص با سند متّصل، نوزده روايت را درباره صحيفه به شيخ الطّائفة محمد بن حسن طوسى مى‏رساند كه شيخ با جميع اين اسانيد آن را از حسين بن عبيدالله غضائرى از أبوالمفضّل شَيبانى از شريف حسنى تا آخر سند روايت مى‏كند.

و نيز عربىّ بن مسافر سندش منحصر به سيد اجلّ نيست، بلكه با خود سيد اجلّ سندش را به شيخ مى‏رساند آنجا كه مى‏گويد: وَ عَنْهُ (يعنى از سيد غياث‏الدّين بن طاوس از على بن يحيى خيّاط از عَرَبىّ بن مُسَافِر از سيد بهاء الشّرف از محمد بن أبى القاسم، از أبو على، از پدرش (شيخ الطّائفة) إلى غير ذلك. مِمّا لاَ يُحْصَى.⁽²⁰¹⁾

علّامه صَدرالدّين سيد عليخان كبير مدنى شيرازى در مقدّمه شرح بى‏نظيرش بر صحيفه كامله سجّاديّه پس از بيان سلسله سند خود را مرتّباً و مُعَنْعناً تا رئيس الطّائفة: أبو جعفر طوسى كه مى‏شمارد سپس مى‏گويد:

از براى شيخ طوسى در روايت صحيفه، دو طريق مى‏باشد كه آنها را در «فهرست» ذكر كرده است : يكى از آن دو: از جماعتى از أبومحمد هرون بن موسى بن تَلْعُكْبَرى از معروف به ابن‏أخى‏طاهر است كه او أبومحمد حسن بن محمد بن يحيى بن حسن بن جعفر بن عبيد الله بن حسين بن على بن حسين بن على بن أبى طالب (عليهم السلام) بوده است، از محمد بن مُطَهّر، از پدرش، از عُمَيْر بن متوكّل، از پدرش، از يحيى بن زيد.

و دومى از آن دو: از أبو عبدالله احمد بن عبدالواحدالْبَزّاز معروف به ابن عَبْدُون، از ابوبكر دورى، از ابن‏اخى‏طاهر، از محمد بن مُطَهّر، از پدرش از عُمَير بن متوكّل، از پدرش، از يحيى بن زيد، از پدرش: زيد بن على، از پدرش: على بن الحسين بن على بن أبى طالب (عليهم السلام).

و براى شيخ طوسى طريق ثالثى در حاشيه‏هاى نسخه‏هاى صحيفه بدين صورت يافت شده است: حديث كرد براى ما شيخ أجلّ سيد امام سعيد أبو على حسن بن محمد بن حسن طوسى ـ أدام الله تأييده ـ در جمادى الآخرة از سنه پانصد و يازده و گفت: خبر داد به ما شيخ جليل: أبو جعفر محمد بن حسن طوسى كه گفت: خبر داد به ما حسين بن عبيدالله غَضَائرى كه گفت: حديث كرد براى ما أبوالفضل (ابوالمفضّل ـ ظ) محمد بن عبيدالله بن مُطّلب شَيبانى در شهور سنه سيصد و هشتاد و پنج كه گفت: حديث كرد براى ما شريف أبوعبدالله جعفر بن محمد بن جعفر بن حسن تا آخر سندى كه در متن مذكور مى‏باشد.⁽²⁰²⁾

محدّث جزائرى گويد: و امّا نسخه‏اى كه در حاشيه مى‏باشد، و در صدر آن حدّثنا الشيخ الأجلّ است، همان نسخه‏اى است كه فاضل سديدى از نسخه ابن إدريس براى بيان اختلاف در سند، ميان آن و ميان نسخه ابن سَكون نقل نموده است. و ما آن را در بسيارى از نسخ صحيفه در اصل و متن يافتيم، و متكلّم در آن به حدّثنا ابن ادريس مى‏باشد.⁽²⁰³⁾

خامساً ـ بعد از ثبوت تواتر و قطعى بودن سند آن مانند قرآن كريم و مانند نهج‏البلاغة، ديگر بحث از سند نمودن و احتمال و تشكيك در آن مورد ندارد. شما فرض كنيد: صحيفه كامله در صدرش اين سند را هم نداشت، و يا مثلاً در كتب رجال، ضعف و فسق جميع روات آن به ثبوت رسيده بود، معذلك ثبوت و نسبت آن به امام هُمَام حضرت مولى على بن الحسين سيّد السّاجدين و امام العارفين محقّق بود. چرا كه متواتر است، و معنى تواتر غير از اين چيزى نمى‏باشد .

تمام كسانى كه شرح بر صحيفه نوشته‏اند، اظهار داشته‏اند: بعد از ثبوت تواتر صحيفه، بحث در سند آن جز تيمّن و تبرّك چيزى نمى‏تواند بوده باشد، و لهذا بحث در سند آن هم با وجود مجهول بودن و يا ضعف بعضى از روات آن فائده‏اى را در بر ندارد.

سيد عليخان كبير مى‏گويد: تَنْبِيهٌ: براى سيد نجم الدين بهاءالشّرف كه نامش در سند صحيفه آمده است، در كتب رجال، اسمى برده نشده است، وليكن از آنجائى كه نسبت صحيفه شريفه به صاحبش عليه السلام به استفاضه‏اى كه نزديك است به حدّ تواتر بالغ گردد ثابت است، لهذا نسبت جهل به احوال بعضى از رجال اسانيد آن ضررى به صحّت آن نمى‏رساند. و ذكر جماعتِ مشايخى كه در سند واقعند فقط به جهت تيمّن اتّصال در اسناد به معصوم عليه السلام مى‏باشد .⁽²⁰⁴⁾

سيد محمد باقر ميرداماد مى‏گويد: صحيفه كريمه سجّاديّه كه ناميده شده است به انجيل اهل البيت و زبور آل رسول عليهم السلام متواتر مى‏باشد، مانند نسبت سائر كتب به مصنّفانش . و ذكر اسناد براى بيان طريق حَمْلِ روايت است و براى اجازه تحمّل نقل. و اين است سنّت مشايخ در اجازات⁽²⁰⁵⁾.

سيد نعمت الله جزائرى گويد: قَوْلُهُ: أبوالحسن محمد بن الحسن حالش مجهول است در كتب رجال مثل حال خازِن و خَطّاب و بَلْخى و اين ضررى بهم نمى‏رساند به جهت تواتر صحيفه در بين فريقين خاصّه و عامّه حتى آنكه غزالى و غيره آن را إنجيل اهل البيت و زبور آل محمد صلى الله عليه وآله ناميده‏اند.

و امّا علت اينكه اصحاب ما آن را از طريق تَعنْعُن از امامان مرتّب گردانيده‏اند به جهت سلوك راه روشن تيمّن و تبرّك مى‏باشد كه روايت آن را اتّصال به معصوم عليه السلام دهند. با آنكه ايشان اهل اجازت هستند نه اهل روايت.

و أيضاً اعجاز اُسلوب و غرابت أطوار آن، دو شاهد صدق مى‏باشند بر اينكه نظير آن صادر نمى‏گردد مگر از مثل آن حضرت.⁽²⁰⁶⁾

آيةالله آقا ميرزا محمد على مدرسى چهاردهى مى‏گويد: بدانكه: سلسله سند مذكور در كتاب چند نفر هستند كه حال ايشان معلوم نيست. مثل محمد بن الحسن و خازِن و خطّاب و بَلْخى . و اين موجب عيب در مقام نمى‏شود بعد از شهرت كتاب از امام عليه السلام حتّى غزالى و غير او گويند: اين كتاب را انجيل اهل بيت و زبور آل محمد گويند. لكن اصحاب كه سند را مُعَنْعَنْ ذكر مى‏نمايند، از بابت تيمّن و تبرّك به اينكه روات او متّصل به معصوم هستند مى‏باشد.⁽²⁰⁷⁾

ملّا محمد باقر مجلسى در «بحار» از خطّ والدش: ملّا محمد تقى درباره صحيفه مفصّلاً نقل مى‏كند تا آنكه مى‏رسد به اينجا كه مجلسى اوّل مى‏گويد: و با اسانيد متواتره از هرون بن موسى تلعكبرى، از احمد بن عباس صَيرفى معروف به ابن طَيَالِسى و با كنيه أبو يعقوب در سنه سيصد و سى و پنج با اسنادش به يحيى بن زَيْد صحيفه را روايت كرده‏اند.

و آنچه را كه من غير از اين اسانيد صحيفه ديده‏ام از شمارش برون است، و أبداً شكّى راه ندارد كه آن از سيد السّاجدين مى‏باشد.⁽²⁰⁸⁾