 |
|
علم اخلاق اسلامى تاليف: عالم ربانى علامه
مولى مهدى نراقى و از انواع رذائل (مربوط به قوه عاقله):
شرك «و ما يؤمن اكثرهم بالله الا و هم مشركون» (يوسف، 106) «و بيشتر آنها به خدا ايمان نياورند مگر آنكه با خدا شريك گيرند» . در اين شكى نيست كه شرك بزرگترين گناهان كبيره هلاك كننده و موجب خلود در آتش است و اجماع امتبر اين مطلب فراهم است، و آيات و اخبارى كه در اين باره وارد شده بيرون از شمار است. و بايد دانست كه شرك مراتبى دارد كه در بحث ضد آن يعنى توحيد روشن خواهد شد، و شرك اگر چه شاخهاى از جهل است، چنانكه توحيد كه ضد آن است از نمونههاى يقين و علم است، ذكر جداگانه آن دو در اينجا لازم نيست، جز اينكه چون ذكر توحيد در كتب اخلاق متعارف است، ما نيز به پيروى از آن روش عنوان جداگانهاى ذكر مىكنيم و به پرتو اندكى از آن اشاره مىكنيم، زيرا استقصا و تحقيق كامل درباره آن و فرو رفتن در ژرفاى آن در توانائى ما نيست و با اين بحث مناسبت ندارد، كه توحيد دريايى عظيم و بيكران است.
پيوست اين قسم از توحيد است كه ما مراتب و متعلقات آن را در اينجا ذكر مىكنيم: اين توحيد - چنانكه گفتهاند - چهار مرتبه دارد: قشر (پوست)، و قشر قشر، و لب (مغز) و لب لب، مانند گردو كه دو پوست و دو مغز دارد، و مغز آن روغن دارد كه لب لب است. (مرتبه اول) اين است كه انسان به زبان بگويد لا اله الا الله، و حال آنكه دلش منكر و از آن غافل باشد، مانند توحيد منافقان، و اين توحيد صرفا به زبان است و سودى ندارد جز اينكه گوينده آن در دنيا از شمشير و نيزه [كه مشرك و كافر را تهديد مىكند] محفوظ است. (مرتبه دوم) دل معناى آن لفظ را تصديق كند، چنانكه شان عموم مسلمين است، و اين اعتقاد عوام مردم است و صاحب آن موحد است، به اين معنى كه در دل به آن معتقد است و درباره آنچه در دل دارد دروغ نمىگويد.اما اين اعتقاد موجب گشادگى و صفاى قلب نيست، و لكن صاحب خود را، اگر با آن عقيده از دنيا برود و گناهان آن را ضعيف نكند، از عذاب در آخرت نگاه خواهد داشت. (مرتبه سوم) اين است كه توحيد و يگانگى خداى تعالى را از راه كشف و به واسطه نور الهى مشاهده كند، چنانكه با اينكه اشياء كثير را مىبيند ولى همه را صادر از واحد حق بداند، و اين مقام مقربان است، و دارنده آن موحد است، به اين معنى كه جز يك فاعل و يك مؤثر نمىبيند، زيرا براى او حق چنانكه هست منكشف است. (مرتبه چهارم) اين است كه در وجود جز يكى هيچ نبيند، و اين مرتبه را اهل معرفت فناء در توحيد مىنامند، زيرا صاحب اين مرتبه چون جز واحد - تعالى - را نمىبيند خود را نيز نمىبيند، و چون خود را نديد به واسطه آنكه مستغرق در «واحد» است از خود در توحيد خود فانى مىشود، يعنى از رؤيتخود فانى مىگردد، و اين مشاهده صديقان است، و صاحب آن موحد استيعنى در شهود خود غير از واحد را نمىبيند، و همه را از اين حيث كه كثيرند نمىبيند بلكه از حيث وحدت مىبيند و اين مرتبه نهائى توحيد است. مرتبه اول، همچون پوست روى گردوست كه هيچ سودى ندارد و اگر به دهان نهى تلخ است و اگر به درونش بنگرى زشت منظر است و اگر به عنوان هيزم به كاربرى آتش را خاموش و دود را بسيار سازد و اگر در خانه بگذارى جا را تنگ كند.پس هيچ فايده و مصلحتى در آن نيست جز اينكه مدتى بگذارند براى حفظ پوست زيرين بر گردو بماند، سپس دور انداخته مىشود.همينطور توحيد زبانى صرف بىحاصل و بىثمر و پر ضرر و در ظاهر و باطن مذموم است.لكن مدتى در حفظ مرتبه دوم تا هنگام مرگ سودمند است. و مرتبه دوم، مثل پوست زيرين است، چنانكه اين پوست نسبتبه پوست رويى نفع ظاهرى دارد، زيرا مغز را بهنگام نگهدارى در انبار از فساد حفظ مىكند، و اگر جدا شود نفعى از آن به عنوان سوخت عايد مىشود لكن نسبتبه مغز بسيار كم ارزش است، همينطور است مجرد اعتقاد (بدون كشف و شهود) نسبتبه گفتار زبانى.زيرا به وسيله آن نجات اخروى حاصل مىشود ولى نسبتبه مرتبه كشف و شهودى كه با گشادگى سينه (انشراح صدر) به سبب تابش نور حق در آن حاصل مىشود ارزش كم و ناقصى دارد. و مرتبه سوم، مثل مغز است، چنانكه مغز فى نفسه نفيس و با ارزش است و گوئى مقصود و مطلوب همان است لكن نسبتبه روغن خالص خود خالى از آميختگى نيست، همين طور است توحيد فعل از راه كشف كه مقصد عالى سالكان راه حق است، جز اينكه خالى از آميختگى با ملاحظه غير و توجه و التفات به كثرت، نسبتبه كسى كه جز واحد حق هيچ نمىبيند، نيست. و مرتبه چهارم، مانند روغن بيرون كشيده از مغز است.و همانطور كه لب و عصاره لذاته مطلوب و فى نفسه مرغوب است، همينطور انحصار نظر بر مشاهده حق اول لذاته مقصود و فى نفسه محبوب است. تنبيه: اگر گفته شود: دستيابى به مرتبه چهارم توحيد چگونه ممكن است و حال آنكه تحقق آن متوقف استبر عدم مشاهده غير واحد، با اينكه هر كس زمين و آسمان و ديگر اجسام محسوس را كه كثيرند مشاهده مىكند، و چگونه كثير واحد است؟ در پاسخ مىگوئيم: كسى كه يقين كند كه همه ممكنات از حيث ذات خود عدمهاى صرفاند، و تحقق وجود آنها از خداى سبحان است، و آنگاه نور عظمت و جلال حق چنان بر دلش بتابد و حب و انس به او طورى بر قلبش احاطه و غلبه كند كه غير او از يادش برود، در اين صورت چه جاى استبعاد است كه شدت استغراق در درياى عظمت و جلال و كمال و جمال و غلبه حب و انس به او با عدم انگاشتن كثرت و ريشهدار دانستن وحدت، و ثبوت اين معنى در قلبش موجب شود كه در شهود خود جز او را نبيند، و غير او از وى غايب گردد، زيرا نظر بصيرت باطنى او منحصر استبه چيزى كه حقيقت و واقعيت است. و آنچه مىتواند شدت اين استبعاد را درهم شكند اين است كه: كسى كه مشغول به سلطان يا حاكم مقتدر و مستغرق در ملاحظه سطوت و مهابت اوستبسا از مشاهده غير او غفلت كند.و عاشقى كه مستغرق در مشاهده جمال معشوق است و عشق او سراسر وجودش را فراگرفته غير او را نمىبيند، با اينكه كثرت در برابرش تحقق دارد.و ستارگان در روز موجودند لكن به علت اينكه نور آنها در كنار نور خورشيد مغلوب و مضمحل است ديده نمىشوند.پس اگر طبيعى است كه نور خورشيد بر نور ستارگان چيره و قاهر شود به طورى كه آنها را از ديد ظاهر غايب و پنهان كند، چه استبعادى دارد كه نور وجود حقيقى بر موجودات ضعيف و ممكن - الوجود غالب و قاهر باشد، به گونهاى كه همه آنها از نظر عقل و بصيرت غايب گردند. (20) اما نكته اين است كه اين مشاهدات كه در آنها جز خداى واحد حق ظهور ندارد مداوم نيست، بلكه همچون برق زودگذر است و دوام آنها بسيار كمياب است و بندرت اتفاق مىافتد.
فصل 2: توكل بر اين پايه است كه جز خدا مؤثرى وجود ندارد پس مناط در توكل مرتبه سوم توحيد است، و آن اين است كه براى بنده به سبب نور حق روشن و منكشف شود كه جز خدا فاعل و مؤثرى وجود ندارد. و منشا هر موجودى و هر فعلى از خلق و روزى، و عطاء و منع، و غنى و فقر، و صحت و بيمارى، و عزت و ذلت، و زندگى و مرگ...و هر چيزى كه نامى دارد، يگانه مبدع و مخترع آن خداى تعالى است كه هيچ شريك و انبازى براى او نيست.و بعد از كشف اين مطلب ديگر به غير او هيچ توجه و نظر نكند، بلكه بيم و اميدش يكسره به او و وثوق و اعتمادش تنها بر او باشد، كه فاعل منحصر و يگانه اوست نه غير او، و جز او همه مسخر و رام اويند كه هيچ استقلالى حتى در به حركت درآوردن ذرهاى در پهنه آسمانها و زمين ندارند.و هنگامى كه درهاى معارف به روى انسان گشوده شد اين مطلب براى او تمامتر و كاملتر از مشاهده با چشم روشن مىشود. و فقط شيطان است كه او را از اين توحيد باز مىدارد و در قلب او به واسطه التفات به بعضى از وسائط كه در آغاز آنها را منشا اثر براى بعضى از امور مىپنداشتشائبه شرك مىاندازد، چنانكه براى باران بر ابر اعتماد مىكند و براى روئيدن كشت و رشد و نمو زراعتبه بارش باران اميد مىبندد و در سير و حركت كشتى به وزش باد دل خوش مىدارد، و در حدوث حوادث زمينى بر ستارهبينى و ارتباط كواكب با اين حوادث تكيه مىكند. همچنين شيطان در دل آدمى وسوسه مىكند و به او مىگويد: چگونه همه چيز را از خدا مىدانى؟ و حال آنكه فلان انسان با اختيار خود به تو روزى مىرساند، كه اگر بخواهد به تو مىدهد و اگر بخواهد نمىدهد.و اين شخص ديگر قادر است كه گردن ترا با شمشير بزند و اگر بخواهد از تو در مىگذرد، پس چرا از او نترسى و به او اميد نبندى و حال آنكه كار تو به دست اوست و تو اين را مىبينى و در آن شك ندارى؟ ! و ترديدى نيست كه امثال اين توجهات نتيجه جهل به حقايق امور است، و كسى كه شيطان را بر خود مسلط سازد تا چنين وسوسههائى بر قلبش بيفتد از جاهلان به معارف و حقايق است.زيرا كسى كه حقيقت جهان چنانكه هستبر او منكشف شود، مىداند كه آسمان و ستارگان و باد و ابر و باران و انسان و حيوان و ديگر مخلوقات همگى مقهور و مسخر وجود يگانه حق تعالى هستند كه شريك و انبازى ندارد.پس مىداند كه مثلا باد همان هواست و هوا بخودى خود و بدون محرك به حركت در نمىآيد، و اين محرك تا محرك ديگرى نداشته باشد هوا را به جنبش در نمىآورد...و همين طور تا برسد به محرك اول كه نه محركى دارد و نه به خود متحرك است.و حال به همين منوال است در مورد ديگر وسائط از قبيل افلاك و ستارگان و كائنات جو و موجودات زمينى از جماد و نبات و حيوان. بنابراين توجه و التفات آدمى در نجات خود به برخى چيزها از قبيل باد و باران يا انسان يا حيوان همانند توجه و التفات كسى است كه به اعدام محكوم شده است، و فرمانروا يا پادشاهى به نويسنده خود امر كند كه فرمان عفو و آزادى او را بنويسد.آنگاه آن شخص زبان به مدح و ستايش كاغذ يا مركب يا قلم يا نويسنده بگشايد و بگويد: اگر كاغذ يا قلم يا مركب يا نويسنده نبود من نجات نمىيافتم، و رهائى خود را از كاغذ و مركب بداند نه از قلم يا از قلم بداند نه از نويسنده يا از نويسنده بداند نه از فرمانروائى كه به نويسنده فرمان داده و نويسنده فرمانبردار اوست.و كسى كه مىداند كه قلم از خود اختيار و حكمى ندارد و در دست نويسنده رام و مسخر است، و نويسنده نيز از خود حكم و اختيارى ندارد و فرمانبردار فرمانرواست، به قلم و نويسنده التفات ندارد و جز فرمانروا را سپاس نمىگويد. بلكه حالتسپاسگزارى از فرمانروا چنان فكر او را مشغول مىكند كه كاغذ و مركب و قلم و نويسنده را از ياد مىبرد. و شكى نيست كه همه مخلوقات از آفتاب و ماه و ستارگان و ابر و باران و زمين و هر حيوان يا جمادى در قبضه قدرت الهىاند، همچنانكه قلم در دست كاتب و كاتب در دستسلطان و فرمانروا.اما اين صرفا مثال ناقصى است درباره آن كسى كه پادشاه و زمامدار را كاتب حقيقى مىداند، و حال آنكه چنين نيست و كاتب حقيقى خداى سبحان است چنانكه فرموده: «و ما رميت اذ رميت و لكن الله رمى» (انفال، 17) «و هنگامى كه تير انداختى تو نينداختى بلكه خدا انداخت» . پس كسى كه براى او كشف شود كه همه آنچه در آسمانها و زمين است مسخر و تحت فرمان واجب الوجود حق است، در همه وجود مؤثرى جز او نمىبيند، و شيطان از او نااميد و منصرف مىگردد، و از آميختگى توحيد او به شرك مايوس مىشود. اما آن كه سينهاش به نور خداوند گشاده و منشرح نگشته باشد، بصيرت درونىاش از ديدار جبار آسمانها و زمين و مشاهده او در وراى همه مخلوقات ناتوان و كوتاه است، و از اين رو در بعضى از اين موجودات مسخر توقف مىكند و اين حالت جهل محض است.و خطاى او در اين باره همانند خطاى مورى است كه اگر بر كاغذى بجنبد مىبيند كه نوك قلم كاغذ را سياه مىكند، و ديدش تا انگشتان و دست نمىرسد تا چه رسد به صاحب دست.و پندارد كه قلم است كه سفيدى را سياه مىكند و اين خطا از تنگى حدقه چشم و كوتاهى ديد است كه از نوك قلم فراتر نمىرود.
فصل 3: مناجات پنهان صاحبدلان «قل لو كان البحر مدادا لكلمات ربى لنفد البحر قبل ان تنفد كلمات ربى و لو جئنا بمثله مددا» (كهف، 109) «بگو اگر دريا مركب كلمات پرودرگار من باشد، پيش از آنكه كلمات پروردگارم پايان پذيرد دريا پايان يابد اگر چه نظير آن را نيز به كمك آوريم» . چون اين كلمات اسرار ملك و ملكوت را به نجوا مىگويد و هر كسى نتواند محرم راز و موضع سر باشد بلكه سينههاى آزادگان محل اسرار است، پس آن مناجات به آزادگان صاحبدلان اختصاص يافته است.و اينان نيز آن اسرار را به اغيار باز نمىگويند كه افشاى راز از دنائت و فرومايگى است، و هرگز ديدهاى كه شخص امين اسرار فرمانروائى را كه تنها و در نهان به او نجوا شده در ملا عام فاش سازد.اگر افشاى هر سرى روا بود پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم از افشاى سر قدر نهى نمىفرمود و امير المؤمنين عليه السلام به برخى اسرار مخصوص نمىشد، و پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم نمىفرمود: «لو تعلمون ما اعلم لضحكتم قليلا و لبكيتم كثيرا» «اگر آنچه من مىدانم شما نيز مىدانستيد خندهتان كم و گريهتان بسيار بود» . بلكه همين مقدار را براى اين ياد مىكند تا كم بخندند و بسيار بگريند. اما دو چيز مانع است كه ارباب مشاهده مناجات ذرات عالم ملك و عالم ملكوت را حكايت كنند: (يكى) منعى كه از افشاى سر شده است و (دوم) بىحد و حصر بودن كلمات آنها.و ما اينك اندكى از بعضى از مناجات اسباب و وسائط را كه به عجز خود اعتراف دارند نقل مىكنيم تا با جميع افعال صادره از همه اسباب و وسائط كه مسخر قدرت خداوند مقايسه شود.و از اينجا اجمالا كيفيت ابتناء توكل بر او فهميده مىشود، و براى اينكه كلمات ملكوتى آنها را بفهميم آنها را به حروف و الفاظ و اصوات برمىگردانيم.پس مىگوئيم: يكى از اهل شهود كه بينش او با فروغ نور الهى استبه كاغذى كه چهرهاش بامركب سياه شده بود گفت: «چرا سيماى سفيد و نورانى خود را سياه كردهاى؟» كاغذ در پاسخ گفت: «من چهره خويش را سياه نكردهام.اين مركب است كه مرا سياه كرده، از او بپرس كه چرا چنين كرده؟» از مركب پرسيد كه چرا چهره كاغذ را سياه كردى، مركب گفت: «پاسخ اين سؤال بر عهده قلم است كه مرا به ستم از دوات بيرون كشيده.» از قلم پرسيد، او به دست و انگشتان نويسنده احاله كرد، و دست هم به قدرت و نيرو، و آن هم به اراده ارجاع داد، و هر يك به عجز خود و به مقهور و مسخر بودن و به ناتوانى براى مخالفت اعتراف نمود. و چون از اراده پرسيد، گفت: «من به خودى خود برانگيخته نمىشوم، بلكه به فرمان رسول قاهرى كه از حضرت قلب با زبان عقل بر من وارد مىشود براى به جنبش درآوردن برانگيخته مىشوم.و اين رسول علم است.پس سؤال از انگيزش من متوجه عقل و قلب و علم است» . و چون از اين سه پرسش كرد، «عقل» گفت: «من چراغى هستم كه افروختگى من از خودم نيستبلكه افروخته شدهام» . و «قلب» گفت: «اما من لوحى هستم كه خود باز نشدهام بلكه مرا گستردهاند» . و «علم» گفت: «اما من نقشى هستم كه پس از روشن شدن چراغ عقل مرا بر لوح قلب منتقش ساختهاند، و به خود نقش نبستهام بلكه ديگرى مرا نقش بسته است.از آن قلمى بپرس كه مرا بعد از بر افروختن چراغ عقل بر لوح قلب نقش كرد» . (22) در اين موقع سائل سرگشته و متحير شد و گفت: «اين قلم و اين لوح و اين خط و اين چراغ كدام است؟ كه من جز قلم نى و لوح آهنين يا چوبين (23) و خطى جز با مركب و چراغى جز از آتش نمىشناسم.و در اين منزل سخن از لوح و قلم و خط و چراغ مىشنوم، ولى چيزى از اينها نمىبينم» . علم به او گفت: «در اين صورت سرمايه تو اندك و توشهات كم و مركب سواريت ضعيف است، و مواضع هلاك در راه تو بسيار.اگر مىخواهى اين طريق را تا مقصد طى كنى، بدان كه در راه تو سه عالم وجود دارد: (نخست) عالم ملك و شهادت (محسوس)، كاغذ و مركب و قلم و دست و انگشتان از اين عالم است، و از اين منازل به آسانى مىگذرى.و (دوم) عالم ملكوت پائينتر، كه همچون كشتى بين خاك و آب است، كه نه مانند آب در اضطراب است، و نه مانند خاك ساكن و ثابت است، و قدرت و اراده و علم از منازل اين عالم است.و (سوم) عالم ملكوت اعلى، كه ماوراى من است، و چون از من درگذرى به منازل آن برسى.و منزل اول آن قلم است كه علم به وسيله آن بر لوح دل نوشته مىشود، و در اين عالم دشتهاى پنهاور و كوههاى بلند و درياهاى غرق كننده است» . سائل سالك پرسيد: «من در كار خويش سختسرگشتهام و نمىدانم كه مىتوانم اين راه پر بيم و هراس را بپيمايم يا نه، آيا نشانهاى هست كه توانائى خود را در اين راهپيمائى بشناسم؟» گفت: «آرى! چشم بگشاى و نور ديده و نيروى بينائى خود را يكسره به سوى من متوجه كن.اگر حقيقت آن قلم كه به وسيله آن بر صفحه دل نگاشته مىشود بر تو آشكار شد، دور نيست كه تو شايسته اين طريق باشى، زيرا هر كه از عالم ملكوت پائينتر در گذرد و فراتر رود و نخستين درب ملكوت اعلى را بكوبد به وسيله قلم اسرار بر او كشف مىگردد.مگر نمىدانى كه امور و اسرار غيب به همين وسيله براى پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم كشف و هويدا گشت و قول خداى تعالى درباره اين معنى نازل شد: «اقرا باسم ربك الذى خلق...اقرا و ربك الاكرم الذى علم بالقلم، علم الانسان ما لم يعلم» (غلق 1، 3- 5) «بخوان به نام پروردگارت كه آفريد...بخوان و پروردگارت ارجمندتر است همان كه به وسيله قلم آموختبه انسان آنچه نمىدانست» . و اين قلم قلم الهى است كه از چوب و نى نيست.مگر نشنيدهاى كه كالاى خانه شبيه صاحب خانه است؟ و حال آنكه دانستى كه ذات خداى تعالى با ديگر ذوات شباهتى ندارد، جسم نيست و مكان ندارد، و همچنين دست او مانند ديگر دستها نيست، و قلم او به ديگر قلمها و سخن او به ديگر سخنها و خط او به ديگر خطوط شبيه نيست.بلكه اينها امورى است الهى از عالم ملكوت اعلى، و بنابراين دست او از گوشت و استخوان و خون نمىباشد، و قلم او از نى و لوح او از چوب و كلام او از صوت و حرف و خط او از نقش و رسم و رقم و مركب او از زاج و ماز و نيست.پس اگر اين حقايق را اين چنين مشاهده نكنى از اهل تشبيه و تجسم (24) خواهى بود و پروردگار خود را نشناختهاى، زيرا اگر ذات و صفات خداى تعالى را از ذات و صفات اجسام منزه مىدانى و كلام او را از حروف و اصوات پاك مىنمايى، چرا درباره دست و قلم و لوح و خط او توقف و ترديد مىكنى و اينها را از جسميت و تشبيه به غير تنزيه نمىكنى؟» وقتى سائل سالك اين را از علم شنيد به قصور و كوتهبينى خود آگاه شد و چشم بصيرتش، پس از زارى و درخواست از پروردگار خود، گشوده گشت و اين نكته بر او مكشوف گرديد كه قلم الهى چنانكه علم وصف كرد نه از چوب است و نه از نى، و نه سر دارد و نه دم، و پيوسته بر دل آدميان همه گونه علم را مىنويسد، آنگاه از علم سپاسگزارى كرد و او را وداع گفت، و به پيشگاه قلم الهى رو آورد و به او گفت: «اى قلم! ترا چه رسد كه پيوسته بر دلها علومى را مىنويسى كه به وسيله آنها ارادهها برانگيخته شود تا قدرت بر كارهاى مقدور را به جنبش بياورد؟» قلم الهى گفت: «مگر آنچه را كه در عالم ملك و ماده ديدى و از پاسخ قلم آدمى شنيدى كه چگونه به دست احاله كرد فراموش كردى؟ پاسخ من هم مثل جواب اوست، كه من مسخر دستخداى تعالى هستم كه «يمين ملك» ناميده شده، درباره من از او بپرس كه در قبضه قدرت اويم و او مرا مىگرداند، پس مقهور و مسخرم.و فرقى بين قلم الهى و قلم آدمى در معناى تسخير نيست و فرق فقط ظاهرى و صورى است.» سائل گفت: «يمين ملك كيست؟» قلم گفت: «مگر سخن خداى تعالى را نشنيدهاى: و السموات مطويات بيمينه؟» (25) (زمر، 67) «و آسمانها به دست [قدرت] او به هم پيچيده است.» گفت: «چرا، شنيدهام.» گفت: «و قلمها نيز در دست قدرت اوست و اوست كه آنها را مىگرداند» . پس سائل از نزد قلم به يمين سفر كرد، تا او را ديد و دريافت كه شگفتيهاى او از شگفتيهاى قلم افزون است، و ديد كه دستى است نه مانند ديگر دستها، و انگشتانى نه مانند ديگر انگشتها.و چون ديد كه قلم در دست او در حركت است، از سبب به حركت درآوردن قلم پرسيد. يمين پاسخ داد: «جواب من همان است كه از دست انسان در عالم شهادت (محسوس) شنيدى، كه ترا به قدرت حواله كرد، زيرا دست از خود حكمى ندارد، بلكه محرك او قدرت است» . پرسش كننده به عالم قدرت سفر كرد و در آنجا عجايبى ديد كه شگفتيهاى پيشين در نظرش حقير مىنمود، از او درباره سبب به حركت درآوردن يمين پرسيد. قدرت گفت: «من صفتى براى قادر هستم از او بپرس، كه پاسخ بر عهده موصوف است نه صفت» . در اين هنگام نزديك بود كه در دل سائل خلل پديد آيد و به جرات و گستاخى زبان سؤال و بازخواستبگشايد، اما با گفتارى استوار ثابت قدم شد و از وراى سرادقات (سراپردههاى) جلال عرشى چنين ندا برآمد: «لا يسال عما يفعل و هم يسالون» (انبياء، 23) «خدا از آنچه مىكند سؤال و بازخواست نمىشود اما آنها سؤال و بازخواست مىشوند» . پس سراسيمگى و دهشت از حضرت ذوالجلال او را فراگرفت و مدتى در غشوه خود بيهوش افتاد، و چون به هوش آمد گفت: «منزهى خدايا! چه عظيم استشان تو و پر عزت استسلطان تو، به تو بازگشت و بر تو توكل مىكنم، و ايمان آوردم كه تو ملك جبار واحد قهارى، از غير تو بيمى و به غير تو اميدى ندارم، و از عقاب تو به عفو تو و از خشم تو به رضاى تو پناه مىبرم، و جز اين براى من شايسته نيست كه از تو درخواست و به پيشگاه تو تضرع كنم و بگويم: «اشرح لى صدرى» (طه، 25) «سينهام را بگشاى» تا ترا بشناسم، «و احلل عقدة من لسانى» (طه، 27) «و گره از زبانم باز كن» تا ترا ثنا گويم. از پس پرده ندا آمد: «طمع مكن كه بتوانى ثناى شايسته بگويى، كه سرور انبياء صلى الله عليه و آله و سلم در اين آستان جز اين سخن نيفزود كه گفت: «سبحانك لا اثنى ثناء عليك كما انت اثنيت على نفسك» «خدايا! منزهى از اينكه من ترا ثنائى [در خور تو] گويم آنچنانكه خود خويش را ثنا گويى» ، و طمع مكن كه به معرفت [شايسته و كامل] دستيابى كه سيد اوصياء گفت: «العجز عن درك الادراك ادراك، و الفحص عن سر ذات السر اشراك» «ناتوانى از درك آن ادراك خود ادراك است، و تفحص از سر آن ذات نهان شرك است» .پس بهره تو از درگاه ما همين بس كه از ملاحظه جلال و جمال ما عاجزى و از ادراك نكتههاى حكم ما و افعال ما قاصرى» . در اين موقع سائل سالك بازگشت و از پرسشها و عتابها و اعتراضهاى خود پوزش خواست، و به قلم و يمين و علم و اراده و قدرت و آنچه بعد از آن است گفت: «عذر مرا بپذيريد كه من در اين ديار غريبم و بتازگى به اين بلاد در آمدهام، و اكنون عذر شما براى من درست و صحيح است و برايم كشف شد كه آن يگانه ملك و ملكوت و يكتاى عزت و جبروت همانا خداى واحد قهار است، و شما جز مسخر فرمان و قهر و قدرت او نيستيد و در دست او مىگرديد، و او نسبتبه وجود «اول» است، زيرا موجودات به ترتيب يكى بعد از ديگرى از او صادر مىشوند، و او نسبتبه سير مسافران به سوى او «آخر» است، كه اين مسافران پيوسته از منزلى به منزلى بالا مىروند تا سرانجام به او برسند، پس او «اول» است در وجود و «آخر» است در شهود، و او «ظاهر» است نسبتبه كسى كه او را با چراغى مىجويد كه در قلب خود با بصيرت درونى كه مىتواند در عالم ملكوت نفوذ كند برافروخته است، و او «باطن» است نسبتبه فروماندگان عالم محسوس كه مىخواهند او را با حواس ظاهرى دريابند» . و اين همان توحيد در فعل استبراى سالكان، كه وحدت فاعل را با چشم دل ديدهاند و كلام ذرات ملك و ملكوت را با گوش جان شنيدهاند.و اين توحيد بستگى به ايمان به عالم ملكوت و توانائى مسافرت به آن و شنيدن سخن از اهل آن دارد.و كسى كه از اين عالم بيگانه است و استعداد وصول به آن را ندارد و او را توان پيمودن راهى كه ياد كرديم نيست، براى مثل او شايسته است كه به توحيد اعتقادى كه در عالم ملك و شهادت يافت مىشود روى آورد، يعنى با بعضى از دلائل به وحدت فاعل علم پيدا كند، مثل اينكه براى او گفته شود: هر كسى مىداند كه يك خانه با دو رئيس و صاحب و يك شهر با دو امير و حاكم تباه مىشود، پس عالم را خداوند و مدبرى استيگانه و يكتا، زيرا: «لو كان فيهما آلهة الا الله لفسدتا» (انبياء، 22) «اگر در آسمان و زمين خدايانى جز الله بود تباه مىشدند» . و اين استدلال مطابق استبا آنچه در عالم محسوس ديده است، و به اين ترتيب به قدر عقل و استعدادش نهال اعتقاد توحيد در دلش كاشته مىشود، و پيغمبران مكلفند كه با مردم به اندازه عقلشان سخن گويند. حق اين است كه اين توحيد اعتقادى اگر نيرومند باشد مىتواند ريشه و ستون توكل قرار گيرد.زيرا اعتقاد اگر قوى شد همان عمل مكاشفه را در برانگيختن احوال روحانى ايفا مىكند، جز اينكه غالبا ضعيف مىشود و دستخوش اضطراب و تزلزل مىگردد و نيازمند است كه با گفتار و سخنان مربوط پاسدارى شود.و اما كسى كه به مكاشفه و شهود راه يافته و آن را به خود پيموده، ترسى از آن خطر درباره او نيست، بلكه اگر پرده كنار رود يقين او افزون نشود هر چند روشنى آن بيشتر مىشود. آگاهى: بدان كه آنچه پايه و بنياد توحيد مذكور است، يعنى اينكه همه اشياء از اسباب و وسائط مقهور و مسخر قدرت ازلى مىباشند آشكار است.و بقيه آنچه در اين مقام آورديم از گفتار ابو حامد غزالى است كه يكى از علماى اخلاق ما [شيعه] از او پيروى كرده است، و اشكالى در آن نيست مگر در مورد افعال و حركات انسان زيرا بديهى است كه نوعى اختيار براى انسان هست، زيرا آدمى به اراده خود حركت مىكند و به اراده خود از حركتباز مىايستد، علاوه بر اين كه اگر در همه افعال و حركات خود مسخر و مقهور بود جبر لازم مىآمد و تكليف و ثواب و عقاب صحيح نبود.و براى تحقيق اين مساله جاى ديگرى هست و اينجا مناسب و در خور آن نيست.و حق اين است كه آنچه درباره آن گفته شده خالى از قصور و نقص نيست، و بهتر است درباره آن سكوت نمود و به آداب شرع مؤدب بود.
|
