و فى (( الغوالى )) : فى الحديث القدسى : لا يسعنى ارضى و لا سمائى ولكن يسعنى قلب عبدى المؤمن . و باضافة التقى النقى در روايت ديگر. ⁽¹⁴⁵⁾

در (( غوالى )) است كه در حديث قدسى آمده : (( نه زمينم گنجايش مرا داشت و نه آسمانم ، ولى دل بنده مؤمنم گنجايش مرا دارد )) . و در روايت ديگر (( بنده مؤمن باتقوا و پاكيزه ام )) وارد است .

قال فى (( مزامير العاشقين )) : عن السيد الداماد - رحمه الله -: ورد عن طريق الخاصة و العامة : انا قلب المؤمن بيت الله الحرام ، و قلب العارف عرش الله الاعظم ، اشارة الى ان الحق اذا وسعه القلب لا يسع معه غيره من المخلوقات و لا ذاته ايضا، و ذلك ان القلب اذا نظر الى الحق عند تجليه لا يمكن ان ينظر معه الى غيره . و بايزيد بسطامى از سعه دل اولياء الله خبر داده است كه : لو ان العرش و ما حواه مائة الف الف مرة ادخل فى زاوية قلب العارف ما احس به .

در (( مزامير العاشقين )) گويد: از سيد داماد (ره ) نقل است كه فرموده : از طريق شيعه و سنى وارد است كه : (( همانا دل مؤمن خانه محترم خدا، و دل عارف عرش بزرگ الهى است )) . اشاره به اين كه : هرگاه دل ، حق را در خود جاى داد گنجايش ساير مخلوقات حتى ذات خود را نيز ندارد، زيرا هرگاه دل هنگام تجلى حق به حق نظر انداخت ممكن نيست كه با وى به ديگرى نظر كند... اگر عرش با همه محتوياتش صد ميليون برابر شده و در گوشه اى از دل عارف جاى گيرد، اصلا آن را احساس نمى كند.

و قلب اهل شفا به خلاف اين است در سعت محبت دنيا، زيرا كه مثل اهل دنيا مانند آفتاب است نسبت به مشرق و مغرب ، هر قدرى كه به يكى از اينها نزديك مى شوى از ديگرى دور مى شوى .

و فى (( نهج البلاغة )) ان الدنيا و الاخرة عدوان متفاوتان ، و سبيلان مختلفان ، فمن احب الدنيا و تولاها ابغض الآخرة و عاداها. و هما بمنزلة المشرق و المغرب و ماش بينهما، كلما قرب من واحد بعد من الاخر؛ و هما بعد ضرتان . ⁽¹⁴⁸⁾

در (( نهج البلاغة )) آمده است : همانا دنيا و آخرت دو دشمن متفاوت ، و دو راه مخالف يكديگرند، پس هر كه دنيا را دوست دارد و بدان دل بندد آخرت را دشمن داشته و از آن نفرت ورزد. و آن دو به منزله مشرق و مغرب اند و كسى كه ميان آن دو راه مى پيمايد، كه به هر كدام نزديك شود از ديگرى دور مى گردد. و از اين گذشته دنيا و آخرت هووى يكديگرند.

اى عزيز! غير خدا را در دل راه دادن و توجه و التفات به آن نمودن شرك است ، كما قال على عليه السلام : كل ما شغلك عن الحق فهو صنمك .

هر چه تو را از حق سرگرم سازد همان بت توست .

سال بعض العارفين مذكرا: فيم الراحة ؟ قال : فى نقاء الراحة . قال : ففيم نقاء الراحة ؟ قال : فى براءة الساحة . قال : ففيم براءة الساحة ؟ قال : فى كثرة النياحة . فخرج و هو يقول : فاذا راحتى فى راحتى . ⁽¹⁴⁹⁾

يكى از عارفان از مردى پرسيد: راحتى در چيست ؟ گفت : در پاكى كف دست . پرسيد: پاكى كف دست در چيست ؟ گفت : در برائت و پاكى درگاه . پرسيد: برائت درگاه در چيست ؟ گفت : در ناله و فرياد فراوان . پس وى بيرون رفت و مى گفت : پس در اين حال راحتى من در راحت من (كف دستم ) است .

و فى (( نهج البلاغة )) : و اعلموا ان يسير الرياء شرك ، و مجالسة اهل الهوى منساة للايمان و محضرة للشيطان . ⁽¹⁵⁰⁾ لان الرياء فى العبادة - و ان قل - التفات من الله الى غيره و ادخال له فى القصد بالعمل و الطاعة ، و ذلك فى الحقيقة شرك خفى اتفقت عليه ارباب القلوب .

و در (( نهج البلاغه )) آمده است كه : (( و بدانيد كه اندكى رياء شرك است ، و همنشينى با هواپرستان جايگاه فراموشى ايمان و حضور شيطان است )) . زيرا رياى درعبادت - هر چند اندك باشد - رو گرداندن از خدا و توجه به غير اوست و داخل ساختن غير خدا در نيت عمل و طاعت است ، و در حقيقت همين شرك خفى و پنهان است كه ارباب قلوب بر آن اتفاق نظر دارند.

و فى الحديث : ان الله تعالى اوانى فى الارض ليست بذهب و لا فضة انما هى القلوب ، فاحبها الى الله تعالى مارق و صفا و صلب اصلبها فى الدين و اصفاها فى اليقين . ⁽¹⁵¹⁾

و در حديث است كه : همانا خداى تعالى را در زمين ظروفى است كه از طلا و نقره نيست ، و آن دلها (ى بندگان ) است ، پس محبوبترين آن ها نزد خداى متعال آن است كه رقيق و با صفا و استوار باشد، استوارترين آن ها در دين و پاكيزه ترين آنها در يقين .

پس اى عزيز! از آن چه ذكر شد معلوم گشت كه دل آن است كه اگر آسمان بر زمين آيد، و زمين از حيز خويش بدر آيد آن دل از جاى نجنبد.

پس همچنين دلى شايسته نور خداست . پس اگر زلازل و حوادث بر سالك نگمارند ثبات دل او و شايستگى او مر بساط قرب را چگونه ظاهر گردد؟ قال الله تعالى : و زلزلوا حتى يقول الرسول و الذين آمنوا معه متى نصر الله . ⁽¹⁵²⁾

خداى متعال فرموده : و دچار اضطراب و وحشت شدند تا آن جا كه آن پيامبر و مؤمنانى كه با او بودند گفتند: يارى خدا كى مى رسد؟

و اما وجه سعت قلب اولياء الله على ما تقدم ان الله تعالى خص بمنه من عباده من شاء، فاعطاه اعظم جوهرة فى خزائنه برحمته ، ثم دعاهم الى نفسه بفضله ، فقال تعالى : و انيبوا الى ربكم ⁽¹⁵³⁾ فاجابوه و انابوا اليه و مشوا نحوه . فهم فى مشيهم على اصناف شتى : فالتائبون يمشون اليه برجل الندامة على قدم الحياء. و الزاهدون يمشون اليه برجل التوكل على قدم الرضاء. و الخائفون يمشون اليه برجل الهيبة على قدم الوفاء. و المحبون يمشون اليه برجل الشوق على قدم الصفاء. و العارفون يمشون اليه برجل المشاهدة على قدم الفناء.

اما وجه گشادگى دل اولياء خدا - بنابر آن چه گذشت - اين است كه خداى متعال از ميان بندگانش آن كس را كه اراده اش تعلق گرفت به من و بخشش ‍ خود مخصوص گردانيده ، و با رحمت خود بزرگترين گوهرى را كه در خزانه خود دارد به او عطا فرموده ، سپس به فضل خود همه را به سوى خود فرا خوانده و فرموده : (( به سوى پروردگارتان انابه و بازگشت كنيد )) . پس همه آنان دعوت حق را اجابت نموده ، به سوى وى بازگشته و به جانب او روانه شدند. آنان در رفتن خود چند دسته اند: تائبان با پاى ندامت و پشيمانى بر قدم حياء، زاهدان با پاى توكل بر قدم رضا، خائفان با پاى هيبت بر قدم وفاء، محبان با پاى شوق بر قدم صفا. و عارفان با پاى مشاهده بر قدم فنا به سوى او رهسپارند.

و هذه المعرفة طعام الله تعالى يطعمه من يشاء، فمنهم من يذوق ذوقا، و منهم من ياكل منه بلاغا، و منهم من ياكل كفافا، و منهم من ياكل شبعا. فالناس فى المعرفة على منازل : فمنهم من يكون منزلته كشعب ، و منهم من يكون كقرية ، و منهم من يكون كمصر، و منهم من يكون كعالم و منهم من يكون منزلته منها كالدنيا و الاخرة ، فقلوب اهل المعرفة خزائن الله فى ارضه ، يضع فيها و دائع سره و لطايف حكمته و حقايق محبته و انوار علمه و امانة معرفته . و ان كلام اهل المعرفة هو الكشف عما شاهده القلب ، و اظهار علوم السر.

و اين معرفت طعام خداى متعال است كه به هر كه بخواهد مى خوراند، پس ‍ گروهى فقط اندكى مى چشند، و پاره اى به اندازهاى كه زنده بمانند، و پاره اى به اندازه كافى ، و بعضى ديگر سير مى خورند. مردم نيز در معرفت ، منازل مختلف دارند: منزل بعضى مثل يك ناحيه ، پاره اى مانند يك قريه ، عده اى مانند يك شهر، گروهى مانند يك جهان ، و پاره اى برابر دنيا و آخرت است . بنابراين دلهاى عارفان گنجينه هاى الهى در زمين است ، كه خداوند امانتهاى اسرار و لطايف حكمت و حقايق محبت و انوار علم و امانت معرفت خود را در آن ها مى نهد. و سخن اهل معرفت كشف از مشاهدات قلبى و اظهار علوم سر است .

و سر اين معنى آنكه : هستى به جميع شئون و صفات و نسب و اعتبارات كه حقايق همه موجوداتند در حقيقت هر موجودى سارى است ، لهذا قيل : كل شى ء فيه كل شىء. و هذا المقام يسمى مقام الجمع .

... از اين رو گفته اند: هر چيز در او همه چيز هست . و اين مقام را (( مقام جمع )) نامند. (( همه چيز در او معناى همه چيز هست ، پس اين مطلب را خوب بفهم و ذهن خود را به من متوجه ساز. كثرتى كه از نظر عدد نامتناهى است ، وحدت واحد همه را در هم پيچيده است )) .

و مقام الجمع مقام التوحيد، و مقاماته مشهورة ، و سياءتى ان شاء الله تعالى . و از اينجا سر حديث شريفى كه در ارادت مريد ذكر شد ظاهر مى شود كه : احسن ظنك و لو بحجر يطرح الله فيه سره فتاخذ منه نصيبك . ⁽¹⁵⁴⁾

و مقام جمع همان مقام توحيد است ، و مقامات و درجات آن مشهور است كه بزودى ، به خواست خدا، خواهد آمد... (( گمان خود را نيكو ساز اگر چه به سنگى باشد، كه خداوند سر خود را در آن انداخته و تو بهره خود را از آن خواهى گرفت )) .

هستى كه بود ذات خداوند عزيز		اشياء همه درويند وى در همه چيز
اين است بيان آن كه عارف گويد		باشد همه چيز مندرج در همه چيز

اى عزيز! چون ذات رفيع الدرجات نسبت او به جميع متقابلات برابر است ، آينه او مدركى تواند بود كه مناسب او باشد و نسبت او به جميع متقابلات برابر باشد، نه آن كه منحرف باشد به جانبى . و آن آينه لطيفه شريفه مدركه انسانى است هرگاه هيئت اعتداليه پيدا كرده باشد و از انحراف مصون باشد، و حينئذ اوست مرآة كل يوم هو فى شان . ⁽¹⁵⁵⁾ و حق را در هر صورتى كه ظاهر شود باز شناسد به آن وجهى كه مناسب حال اوست . و ان شاء الله در مبحث ولايت اى معنى در بيان ذكر تشبيه و تنزيه ، مفصلا بيان خواهد شد.

ما رايت شيئا الا و رايت الله معه . ⁽¹⁵⁶⁾ و چون در يابنده حق مطلق نيست مگر مرتبه قلبيه ، چنانچه امير متقيان و قدوه عارفان فرموده اند: اللهم نور ظاهرى بطاعتك ، و باطنى بمحبتك ، و قلبى بمعرفتك ، ⁽¹⁵⁷⁾ لهذا حق سبحانه و تعالى به لسان بشير و نذير خبر داد كه : ما وسعنى ارضى - الحديث . و مراد به قلب در اين حديث اين مرتبه از قلب است كه مذكور شد نه لحم صنوبرى ، چه اين پارچه از لحم از آن حقيرتر است كه حق جل و علا در او گنجد. آرى بخارى لطيف كه در تجويف ايسر اين لحم صنوبرى است متعلق آن قلب است و تصرف او در بدن به واسطه آن است . و چون شخصى صاحب دل شود توجه او اعلاى توجهات باشد،چه متعلق توجه او حق سبحانه و تعالى است ، چنان چه توجه حق نيز در او اتم و اثبت توجهات است ، چه فتور و تفرق در اين توجه نتيجه انحراف است .

پس اى عزيز! فان اردت نعيم الاخرة فاترك الدنيا، فان ترك الدنيا مهر الاخرة ، و تركهما موجب لوصل المولى . سئل عن على بن الحسين عليهما السلام : اى الاعمال افضل عند الله ؟ قال : ما من عمل بعد معرفة الله و رسوله افضل من بغض الدنيا. ⁽¹⁵⁸⁾

... اگر نعمت آخرت مى خواهى دنيا را ترك كن ، كه ترك دنيا مهريه آخرت است ؛ و ترك هر دو موجب وصول به مولى است . از امام سجاد عليه السلام پرسش شد: كدام عمل نزد خدا از همه برتر است ؟ فرمود: هيچ عملى بعد از شناخت خدا و پيامبرش از دشمنى دنيا برتر نيست .

و فى (( الكافى )) عن ابى جعفر عليهما السلام : مثل اهل الدنيا كمثل دود القز، كلما ازدادت على نفسها لفا كان ابعد لها من الخروج حتى تموت غرة . ⁽¹⁵⁹⁾

و در (( كافى )) از امام باقر عليه السلام روايت است كه : حكايت اهل دنيا حكايت كرم ابريشم است ، كه هر چه بيشتر بر دور خود مى تند راه خروج بر او دورتر مى شود، تااز فريب خوردگى (يا از غصه ) بميرد.