وَكَانَ مِنْ دُعَآئِهِ عَلَيْهِ السَّلامُ فِى التَّضَرُّعِ وَالِاسْتِكَانَةِ

بود از دعاى آن بزرگوار در زارى نمودن به يارى خواستن نمودن نزد خالق عالى.
إِلَهِى أَحْمَدُكَ وَ أَنْتَ لِلْحَمْدِ أَهْلٌ عَلَى حُسْنِ صَنِيعِكَ إِلَيَّ وَ سُبُوغِ نَعْمَآئِكَ عَلَىَّ وَ جَزِيلِ عَطَآئِكَ عِنْدِى وَ عَلَى مَا فَضَّلْتَنِى مِنْ رَحْمَتِكَ وَ أَسْبَغْتَ عَلَيَّ مِنْ نِعْمَتِكَ فَقَدِ اصْطَنَعْتَ عِنْدِى مَا يَعْجِزُ عَنْهُ شُكْرِى
اى خداى من ثناء مى‏نمايم تو را و تو از براى ثناء سزاوارى بر نيكويى احسان تو بر من و تمامى نعمت‏هاى تو بر من، و بسيارى عطاى تو بر من و آن چه زيادتى دادى تو مهربانى تو، و تمام نمودى تو بر من از نعمت خود به تحقيق كه احسان نمودى نزد من آن چه عاجز است از او شكر من.
اسباغ: در لغت به معنى اتمام و اكمال و افاضه و وسعت، اسباغ وضوء عبارت است از اكمال نمودن مستحبات.
صنع: بالضم مصدر صنع، به معنى احسان و كار نيك نمودن.
اصطناع: باب افتعال نيكويى نمودن، عجز از شكر واضح است.
موسى بن عمران على نبينا و آله و عليه الصلوة والسلام عرض نمود:
اى خداى من آدم را چگونه توانايى و قدرت بود جاى آورد ثناء آن چيزى كه جاى آورد بر او از نعمت تو، او را به قدرت خود خلق نمودى و ملائكه خود را امر فرمودى كه سجده او نمايند، و او را در بهشت خود منزل دادى.
پس وحى فرستاد خداى تعالى به سوى جناب موسى عليه السلام:
آن كه چون آدم مى‏دانست همه اينها از من است اين شكر و ثناء او است.
حضرت صادق عليه الصلوة والسلام فرمودند:
مى‏شود يك مرد آزشما به آشاميدن آب مستحق بهشت شود فرمودند ظرف آب بردارد بياورد نزديك دهان خود بعد دور نمايد و حال اين كه ميل او دارد حمد و ثناء خداى نمايد، بعد عود بدهد و بياشامد، بعد دور نمايد و حمد خداى نمايد، بعد عود دهد و بياشامد بعد دور نمايد، و حمد خدا نمايد، پس مستحق بهشت خواهد شد.
قال الله تعالى: واشكروا لى و لا تكفرون بدان كه شكر نعمت حاضره را نگه مى‏دارد و نعمت غايبه را خواهد چنگ آورد.
وَ لَوَ لا إِحْسَانُكَ إِلَيَّ وَ سُبُوغُ نَعْمَآئِكَ عَلَيَّ مَا بَلَغْتُ إِحْرَازَ حَظِّى وَ لا إِصْلاحَ نَفْسِى
اگر نبود احسان تو به سوى من، و تمامى نعمت‏هاى تو بر من نمى‏رسيدم به جمع نمودن نصيب و بهره خودم و نه به اصلاح نفس خودم.
احراز: از حرز به معنى جمع نمودن.
انسان بخواهد جلب نفعى يا دفع ضررى نمايد نتواند نمود، مگر به يارى خداى عز و جل: قل كل من عند الله اگر در امرى از امور عنايت او نباشد نمى‏شود او را به جاى آورد.
عرض نمودم معاش و معاد او نمى‏شود حاصل آيد مگر به توفيق و عنايات او.
وَ لكِنَّكَ ابْتَدَأْتَنِى بِالاحْسَانِ وَ رَزَقْتَنِى فِى أُمورِى كُلِّهَا الْكِفَايَةَ وَ صَرَفْتَ عِنِّى جَهْدَ الْبَلاءِ وَ مَنَعْتَ مِنِّى مَحْذُورَ الْقَضَآءِ
و لكن تو در اول ابتدا نمودى مرا به خوبى، و روزى دادى مرا در كارهاى من، تمام آنها را كار گذارى گردانيدى از من زحمت بلاء را، و باز داشتى از من حذر كرده شده قضاء را.
جهد البلاء حالتى است كه انسان كه به همان حالت رسيد تمنا و آرزوى مرگ نمايد از جهت محنت و مشقت يا قلت مال و كثرت عيال و شدت مرض.
قضاء در لغت به معنى حكم است.
محذور: از حذر به معنى ترسيدن و خوف مراد به محذور القضاء.
يعنى : حكم شده به خوف نظير قول آن حضرت عليه الصلوة والسلام اعوذ بك من سوء القضاء يعنى : پناه مى‏برم به سوى تو از حكم شده به بدى مثل خوف مرض و يا از دشمن و يا از سلطان و امثال اين امور.
بدان كه هر چه كه خدا حكم فرموده است همه حسن است آن كه سوء قضاء و محذور القضاء است عبارت است از حكم شده به بدى و خوف نه اين كه حكم او بد باشد.
إِلَهِى فَكَمْ مِنْ بَلاءٍ جَاهِدٍ قَدْ صَرَفْتَ عَنِّى وَ كَمْ مِنْ نِعْمَةٍ سَابِغَةٍ أَقْرَرْتَ بِهَا عَيْنِى وَكَمْ مِنْ صَنِيعَةٍ كَرِيمَةٍ لَكَ عِنْدِى
اى خداى من چه بسيار از بلاء و مشقت رسانيده بر گردانيدى از من، چه بسيار از نعمت تمامى كه روشن نمودى به آن چشم مرا، چه بسيار از نيكويى كه مر تو را است نزد من.
ملخص آن است كه انسان را قدرت بر شماره نعمت خداى نيست زيرا كه احصاى نعم موجب تسلسل است و لذا بر نحو اجمال ذكر شود كه دفع مضرت نمودى و منفعت رساندى.
أَنْتَ الَّذِى أَجَبْتَ عِنْدَ الِاضْطِرَارِ دَعْوَتِى وَ أَقَلْتَ عِنْدَ الْعِثَارِ زَلَّتِى وَأَخَذْتَ لِى مِنَ الاعْدَآءِ بِظُلامَتِى
تويى آن كه اجابت نمودى وقت ضرورت و الجاء دعاى مرا، در گذشتى وقت به سر در آمدن لغزش مرا، و گرفتن براى من از دشمنان حق مرا.
عثار: به سر در آينده.
زلة: به زاء به معنى لغزش.
ظلامه: و ظليمه و مظلمه چيزى است كه طلب مى‏شود نزد ظالم او اسم است از جهت چيزى كه گرفته شده است از تو بدون حق.
مروى است از حضرت اميرالمؤمنين عليه الصلوة و السلام كه فرمودند:
خوب‏ترين اعمال نزد خدا در زمين دعاء نمودن است، و افضل عبادت نزد خداى عز و جل عفاف است.
و نيز مروى است از آن بزرگوار عالى مقدار كه فرمودند كه:
باز مى‏شود درهاى آسمان در پنج وقت: وقت نزول باران، وقت جهاد، وقت اذان، وقت قرائت قرآن، وقت زوال، وقت طلوع آفتاب.
و از آن بزرگوار عليه الصلوة والسلام نيز مروى است كه فرمود كه:
بسا مى‏شود كه تأخير مى‏شود اجابت دعاى بنده تا اين كه اجر سائل بزرگ شود و به او دهند جهت آرزوى آن.
از رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم مروى است كه:
مسلم دعا ننمايد به دعايى، مگر اين كه اجابت شود، يا اين كه تعجيل مى‏شود در دنيا، يا اين كه ذخيره او در آخرت مى‏شود، يا كفاره گناهان او مى‏شود.
إِلَهِى مَا وَجَدْتُكَ بَخِيلاً حِينَ سَأَلْتُكَ وَ لا مُنْقَبِضاً حِينَ أَرَدْتُكَ بَلْ وَجَدْتُكَ لِدُعَآئِى سَامِعاً وَ لِمَطَالِبِى مُعْطِياً وَ وَجَدْتُ نُعْمَاكَ عَلَيَّ سَابِغَةً فِى كُلِّ شَأْنٍ مِنْ شَأْنِى وَ كُلِّ زَمَانٍ مِنْ زَمَانِى
اى خداى من نيافتم من تو را بخيل وقتى كه سئوال نمودم تو را و نيافتم تورا بر هم گرفته وقتى كه قصد نمودم تو را، بلكه يافتم از جهت دعايم گوش دهنده و از براى مطالب خود دهنده، يافتم من نعمت‏هاى تو را بر من تمام در هر حالى از حالات و هر وقتى از اوقات.
نعماء : به ضم نون جمع نعمت.
انقباض: در هم شدن و گرفته شدن.
بدان كه اين نحو صفات در خداى متعال اثبات نمودن و نفى نمودن از باب مجاز است زيرا كه اين اوصاف در بشر حقيقت است ربط به خالق ندارد.
فَأَنْتَ عِندِى مَحْمُودٌ وَ صَنِيعُكَ لَدَيَّ مَبْرُورٌ تَحْمَدُكَ نَفْسِى وَ لِسَانِى وَ عَقْلِى حَمْداً يَبْلُغُ الْوَفَآءَ وَ حَقِيقَةَ الشُّكْرِ حَمْداً يَكُونُ مَبْلَغَ رِضَاكَ عَنَّى فَنَجِّنِى مِنْ سَخَطِكَ
پس تو در نزد من ثناء گرديده هستى، و فعل تو در نزد من پذيرتفه است ثناء مى‏نمايم تو را نفس من، و زبان من، و عقل من ثناء نمودنى كه برسد وفاء ثناء را و حقيقت شكر را.
ثناء نمودنى كه بوده باشد رسيدن خوشنودى تو را از من، پس نجات ده تو مرا از خشم و غضب تو.
معلوم شده است بنده عاجز است از ثناء او، حق ثناء را لكن سئوال او گاهى مى‏نمايد از بارى عز و جل كه توفيق بده اين نحو ثناى به جا آورم، يا اين كه ثواب آن مرتبه را به من عنايت فرما، و همچنين گاهى ادعاى او نمايد كه من چنين ثنايى جاى مى‏آورم و در اين مقام او است. فتامل.
مبرور: پذيرفته و نيكويى كرده شده ماخوذ است از برر. يقال: بر فلان بيمينه اى وفى و صدق.
يَا كَهْفِى حِينَ تُعْيِينِى الْمَذَاهِبُ
اى پناه من، هنگامى كه عاجز كند مرا راه‏ها.
كهف: در لغت به معنى ملجاء و پناه.
و العناء: بالفتح و المد التعب و النصب ماخوذ است از عنى به كسر اذا اصابه تعب و نصب و منه احسب الله عند عنايى و به معنى اهتمام نيز آمده است و منه و من يعنينى امره اى و من يهمنى امره.
مراد از اين كلام شريف آن است كه تو پناه منى در وقتى كه راه‏ها مرا عاجز كند و مراد به مذاهب، طرق و راه‏هاى زندگانى است از دشمن و دوست و اهل و عيال نزديك و دور كه تعب مى‏كند از آنها و علاجى ندارد.
وَ يَا مُقِيلِى عَثْرَتِى فَلَوَ لا سَتْرُكَ عَوْرَتِى لَكُنْتُ مِنَ الْمَفْضُوحِينَ وَ يَا مُؤَيِّدِى بِالنَّصْرِ فَلَوَ لا نَصْرُكَ إِيَّاىَ لَكُنْتُ مِنَ الْمَغْلُوبِينَ
اى درگذرنده از لغزش من، پس اگر نبود پوشانيدن تو امر مخفيه مرا هر آينه مى‏بودم از رسوا شدگان، اى قوت دهنده به من به يارى نمودن اگر يارى تو نبود هر آينه بودم من از افتاده‏گان.
وَ يَا مَنْ وَضَعَتْ لَهُ الْمُلوكُ نِيرَ الْمَذَلَّةِ عَلَى أَعْنَاقِهَا فَهُمْ مِنْ سَطَوَاتِهِ خَآئِفُونَ
اى آن كه گذاشته‏اند براى او پادشاهان چوب خوارى بر گردن‏هاى خود پس ايشان از بزرگى‏ها و قهرهاى او ترسندگان هستند.
نير: به كسر نون اسم چوبى است كه در گردن گاو نهند وقت زراعت و وقت شيار نمودن كه به اصطلاح فرس را چخ گوين و به اصطلاح جيلان او را گاجمه گويند و اين عبارت اظهار بزرگى خدا است نزد انفس ضعيفه وگرنه نزد او پادشاه و رعيت مساوى است.
وَ يَآ أَهْلَ التَّقْوَى وَ يَا مَنْ لَهُ الاسْمَآءُ الْحُسْنَى
اى استحقاق دارنده‏اى اين كه ترسيده شود از سلطنت او، و اى كسى كه از براى او است اسم‏هاى خوب.
أَسْأَلُكَ أَنْ تَعْفُوَ عَنِّى وَ تَغْفِرَ لِى
سئوال مى‏كنم تو را اين كه در گذرى از من و بيامرزى مرا.
فَلَسْتُ بَرِيئاً فَأَعْتَذِرَ وَ لا بِذِى قُوَّةٍ فَأَنْتَصِرَ وَ لا مَفَرَّ لِى فَأَفِرَّ وَ أَسْتَقِيلُكَ عَثَرَاتِى وَأَتَنَصَّلُ إِلَيْكَ مِنْ ذُنوبِىَ الَّتِى قَدْ أَوْبَقَتْنِى وَ أَحَاطَتْ بِى فَأَهْلَكَتْنِى مِنْهَا فَرَرْتُ إِلَيْكَ
پس نيستم من بى گناه پس عذر بگويم و نه صاحب قدرت كه داد ستانم و نيست گريزگاهى مرا پس بگريزم، طلب در گذشتن مى‏نمايم تو را از لغز شهاى خود، و عذر مى‏جويم از تو از گناهان خودم كه هلاك نمود مرا، از آنها مى‏گريزم من به سوى تو.
تنصل: در لغت معذرت خواستن و بيزارى جستن.
رَبِّ تَآئِباً فَتُبْ عَلَيَّ مُتَعَوِّذاً فَأَعِذْنِى مُسْتَجِيراً فَلا تَخْذُلْنِى سَآئِلاً فَلا تَحْرِمْنِى مُعْتَصِماً فَلا تُسْلِمْنِى دَاعِياً فَلا تَرُدَّنِى خَآئِباً
فرار نمودم من به سوى تو اى خداى من در حالتى كه توبه كننده‏ام، پس قبول توبه من نما، پناه گيرنده‏ام پس پناه ده مرا، زينهار جوينده‏ام، پس خوار مكن مرا، طلب كننده‏ام پس محروم مساز مرا، چنگ زننده‏ام پس خوار مكن مرا، خواننده‏ام، پس مگردان مرا نااميد.
اللغة:
استجاره: پناه گرفتن.
تسليم: امر به ديگرى واگذار نمودن.
دَعَوْتُكَ يَا رَبِّ مِسْكِيناً مُسْتَكِيناً مُشْفِقاً خَآئِفاً وَجِلاً فَقِيراً مُضْطَرّاً إِلَيْكَ أَشْكو إِلَيْكَ
خواندم تو را اى پروردگار من دروريش زارى كننده، ترسنده، هراسنده، فقير و بيچاره به سوى تو شكايت مى‏كنم به سوى تو.
يَآ إِلَهِى ضَعْفَ نَفْسِى عَنِ الْمُسَارَعَةِ فِيمَا وَعَدْتَهُ أَوْلِيَآءَكَ وَالْمُجَانَبَةِ عَمَّا حَذَّرْتَهُ أَعْدَآءَكَ وَ كَثْرَةَ هُمُومِى وَ وَسْوَسَةَ نَفْسِى
اى پروردگار من از سستى نفس خودم از شتاب كردن در آن چه وعده دادى بر آن دوستان خود را، و دورى نمودن از آن چه ترسانيده‏اى دشمنان خود را و بسيارى اندوه مرا و وسوسه نفس خود را.
إِلَهِى لَمْ تَفْضَحْنِى بِسَرِيرَتِى وَ لَمْ تُهْلِكْنِى بِجَرِيرَتِى
اى پروردگار من رسوا مكن مرا به پنهانى من، و هلاك مكن مرا به گناهان من.
انسان بى چاره مبتلا به گناه، گناه گاهى سبب مى‏شود او را خوار نمايد در دنيا و آخرت، و گاهى او را هلاك و نابود نمايد، يعنى سبب شود كه در آتش بسوزد.
أَدْعُوكَ فَتُجِيبُنِى وَ أنْ كُنْتُ بَطِيئاً حِينَ تَدْعُونِى
مى‏خوانم تو را پس بدون مهلت اجابت مى‏كنى تو مرا اگر چه هستم دير جواب هنگامى كه مى‏خوانى تو مرا.
بلى مقايسه نيست مابين اجابت بنده با اجابت خدا زيرا كه خداى عز و جل لا يزال در مقام افاضه فيض و رافت است و بنده در مقام طغيان و تمرد است.
حضرت حجة الله فى الارضين عجل الله تعالى فرجه در دعاى افتتاح مى‏فرمايد:
تو مرا مى‏خوانى من كناره مى‏كنم از تو، و روى مى‏گردانم و تو مرا دوست دارى، من تو را دشمن دارم.
وَ أَسْأَلُكَ كُلَّمَا شِئْتُ مِنْ حَوَآئِجِى وَ حَيْثُ مَا كُنْتُ وَضَعْتُ عِنْدَكَ سِرِّى
سئوال مى‏نمايم من تو را هر چيزى كه مى‏خواهم از حاجات خود هر جا كه بوده باشم، مى‏گذارم نزد تو راز و سر خودم را.
فَلا أَدْعُو سِوَاكَ وَ لا أَرْجُو غَيْرَكَ
پس نمى‏خوانم من سواء تو را و اميد ندارم من غير تو را.
لَبَّيْكَ لَبَّيْكَ تَسْمَعُ مَنْ شَكَآ إِلَيْكَ وَ تَلْقَى مَنْ تَوَكَّلَ عَلَيْكَ وَ تُخَلِّصُ مَنِ اعْتَصَمَ بِكَ وَ تُفَرِّجُ عَمَّنْ لاذَ بِكَ
ايستاده‏ام در خدمت تو، مى‏شنوى كسى را شكايت نموده است به سوى تو ملاقات مى‏كنى كسى را كه تفويض كار خود به سوى تو نموده است، خلاص مى‏كنى تو كسى را كه چنگ زده است به تو، و مى‏گشايى از كسى كه ملتجى‏ء به تو شده است.
إِلَهِى فَلا تَحْرِمْنِى خَيْرَ الآخِرَةِ وَ الاولَى
اى خداى من منع مكن تو مرا از خوبى آخرت در دنيا.
لِقِلَّةِ شُكْرِى
از جهت كمى ثناء من تو را.
وَاغْفِرْ لِى مَا تَعْلَمُ مِنْ ذُنُوبِى
بيامرز مرا آن چه كه مى‏دانى از گناهان من.
إِنْ تُعَذِّبْ فَأَنَا الظَّالِمُ الْمُفَرِّطُ الْمُضَيِّعُ الاثِمُ الْمُقَصِّرُ الْمُضَجِّعُ الْمُغْفِلُ حَظَّ نَفْسِى
اگر عذاب كنى تو مرا پس منم ظالم تفريط كننده ضايع كننده گناه كار تقصيركننده، خوابنده، غفلت كننده، نصيب خود را.
وَ أنْ تَغْفِرْ فَأَنْتَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ
و اگر بيامرزى تو مرا پس تويى مهربان‏ترين مهربانى دارندگان.
اللهم اغفر لنا.

دُعَآئِهِ عَلَيْهِ السَّلامُ فِى الالْحَاحِ‏