انسان كامل
اين مقام امانت ، مقام خلافت الهى است كه انبيا و اوصياى خداوند واجد آن بودند. اين مقام را به همه موجودات عرضه كردند، آنها اظهار عجز نمودند، ولى انسان به خاطر خصوصيتى كه داشت اين مقام منيع را پذيرفت . مقام خلافت الهى از مناصب حقانى انسان كامل است . همين انسانى كه به لحاظ جنبه بشريت داراى حوائج و گرايشهاى طبيعى و مادى است ، خوراك ، مسكن ، زوج و... مى خواهد، او حامل مقام خليفه اللهى هم هست . قل انما اءنا بشر مثلكم يوحى الى ...⁽²¹⁸⁾.
انسان كامل كه خليفه الله است ، داراى مقام عصمت است ؛ عصمت مطلق و طهارت تام . هيچ گونه شرك جلى و خفى در انسان كامل وجود ندارد. او در تمام شؤ ون ، معصوم است . انسان با توجه به اين كه جنبه طبيعى و مادى دارد و داراى اين نيازها و گرايشهاست ، اشرف از ملائكه خداست . در وجود ملائكه ، نياز مادى نيست و امكان گناه نيز براى آنها نيست . ولى انسان كامل با حيثيت مادى داراى مقام عصمت مى شود و اين داراى ارزش و كمال آفرين است . انبيا و اوصيا و اولياى خدا انوار تابان حق هستند. زمين و آسمان براى انسان كامل آفريده شده است .
انسان كامل و خليفه الله كسى است كه با هدايت خاص و دستور خداوند تعالى ، جوامع بشرى را به خير و صلاح و ابديت و انسانيت و صدق و صفا دعوت مى كند. لكن بشر جاهل ، همه امكانات مادى و معنوى را عليه او بسيج مى كند. بشريت جاهل هميشه در مقابل دعوت اصلاحى انبيا ايستادگى مى كند، لكن نبى و وصى با كمى عده و عده همه عالم را تهديد مى كند و يك تنه در مقابل همه مى ايستد. قيام ، كار و مسؤ وليت ولى و نبى و وصى است . قيام در برابر مقابل آتشهاى درونى نفسانى و آتشهاى بيرونى و فساد و تباهى ، كار نبى و وصى و ولى است . كسى مى تواند بشريت را اصلاح كند كه خودش صالح و پاك باشد.

در برابر انبيا
دشمنان انسانيت همواره در برابر انبيا و انسانهاى الهى موضع گيرى كرده اند. دشمن آرام نمى نشيند، به انسانيت و صلاح بشريت علاقه مند نيست . وقتى نبى يا وصى يا ولى ، مردم را دعوت به ابديت و انسانيت و كمال و عدالت مى كند، كفار، مشركين ، منافقين ، فساق و فجره و جهال ، همه عليه او متحد مى شوند و قيام مى كنند. لكن خداوند، خليفه خود را نصرت مى دهد و او را دعوت به استقامت مى كند. فاستقم كما اءمرت ...⁽²¹⁹⁾. ولى افسوس كه اكثر مردم تابع هواى نفس و جاهلند. به خاطر تربيتهاى غير صحيح و گرايشهاى مادى به دشمنان بشريت مى گرايند. خداوند در قرآن كريم همواره اكثر مردم را نادان خوانده است .
به هر حال انسان داراى استعداد بالقوه اى است كه مى تواند به مقام خليفه اللهى نائل گردد. وعاء وجودش ، وسيعترين وعاء است كه مى تواند اين منصب عظيم و سنگين را تحمل كند. انبيا و اوصيا بر مردم عطوفت داشتند، نصيحت و دلسوزى مى كردند. انبيا و اوصيا براى بشريت عدالت ، دوستى ، سازندگى و صفا را به ارمغان مى آوردند و دشمنانشان كه انسانهاى جاهلند آتش ، فتنه ، خرابكارى ، فساد، قتل ، غارت و زشتى به جامعه مى آوردند. انبيا و اوصيا بستگى تام به خداوند دارند، لذا همه نيروهاى طبيعت هم در خدمت انسان كامل است . اساسا حركت كلى جهان در خدمت خليفه الله است . مزاج عالم بدى ، زشتى ، فساد، دروغ و تباهى را قبول نمى كند. همان گونه كه مزاج انسان غذاى مسموم و بدمزه را نمى پذيرد.

منصب انسان كامل
از مناصب خليفه الله ، قيام و دعوت كلى جهان به سوى عدل و انسانيت و صلاح و پاكى است . انسان هر اندازه كمال پيدا كرده باشد و علما و عملا رشد نموده باشد، به همان اندازه به مقام خلافت الهى نزديك و از اين منصب بهره مند خواهد شد. شعاع دعوت انبيا بستگى به مقامات و مسؤ وليتهاى آنان دارد. هر كس نمى تواند ادعاى دعوت به صلاح كند. قيام ، منصب انسانهاى كامل است . انبيا و اوصيا و اوليا (عليه السلام ) سختى كشيدند، خون دل خوردند، زجر ديدند؛ لكن خسته نشدند. انبيا و اوصيا و اوليا (عليه السلام ) از اين كه مردم اصلاح نمى شدند و به راه صحيح و مستقيم الهى رهنمون نمى گشتند، غصه مى خوردند و ناراحت مى شدند. آنان پدران ناصح و دلسوز بشريتند.

علوم نورى ، حركت روحانى مى خواهد، احتياج به حركت جسمانى ندارد. لازم نيست انسان از محل خودش براى كسب آن حركت و مسافرت كند، بلكه با حركت روحانى به اين علوم نائل مى شود. اين علوم اختصاص به اهل علم ندارد. غير اهل علم هم مى توانند از اين علوم استفاده كنند. اين در صورتى است كه مبادى و مقدمات آن مهيا باشد و به حسب اعتقاد و اخلاق و عبادات ، كفر و الحاد نداشته باشد، خودش را ساخته باشد، زبان ، زبان خدا باشد، زبان دروغگو نباشد؛ وگرنه به اين علوم نورى نمى رسد و راهى به آن پيدا نمى كند. بايد اعتقادات ، اسلامى باشد. بايد از آلودگيها نجات پيدا كرد و داراى اخلاق كريمه شد.
مبادى اين علوم از انبياست . تمام علوم به علم انبيا و اوليا و اوصيا باز مى گردد. براى نيل به آن ، آدم بايد خودش را درست كند. اين علوم ، اختيارى نيست . اگر مبادى درست شد، اين علوم غرس مى شود و تا ابد روشن مى شويد. مثل رعبى كه خدا در قلوب كفار قرار مى دهد. اساس اين علوم ، اخلاص در عمل و طهارت و پاكدامنى است . هر كس اين مسير را نرود پشيمان مى شود و ضرر مى بيند. والعصر ان الاءنسان لفى خسر⁽²²⁰⁾.

حكمت هاى جارى
جوانى و نشاط موقت ، بالاخره از انسان گرفته مى شود و ديگر از لذات دنيا نمى تواند استفاده كند، ولى هميشه از لذات روحانى بهره مند است . انسان بايد خود را به آن لذات برساند. لذات روحانى نصيب زبان هرزه و چشم هرزه نمى شود. بايد خود را اصلاح كرد. از مبادى شروع كنيد. اگر خود را در حد خودتان اصلاح كنيد، با همان مى فهميد كه خدايى هست .
ما اخلص عبدلله عزوجل اءربعين صباحا الا جرت ينابيع الحكمه من قبيله على لسانه ⁽²²¹⁾؛ اگر چهل روز مرد خدا شديد، در قلب شما حكمت جارى مى شود. اگر از تخيلات شيطانى و اوهام صرف نظر كرديد و مرد خدا شديد به اين نائل مى شويد. اگر در قلب حكمت پيدا شد، در لسان و زبان هم حكمت پيدا مى شود. اگر قلب جهنمى باشد، زبان و دست و پا و چشم ، همه جهنمى است . قلبكه مورد افاضات الهى است ، غير از قواى دماغيه است . اگر قلب اصلاح شد، اگر به طور كامل هم نائل نشديد، فى الجمله نائل مى شويد. خداوند همه را موفق كند كه خود را اصلاح كنيد. خداوند همه را به لطف خود هدايت كند و ايمان عطا كند تا از مكتب اسلام كمال استفاده را ببريد.

تقدير موجودات
فضا و قدر و تقدير در شبهاى احيا، آن شب مورد احترام ، يكى از مباحث اسلام است و به حسب موازين اسلامى ، مورد قبول و تسلم است ؛ گرچه عده اى از جهال آن را انكار مى كنند. تقدير الهى عبارت است از: اعطاء كل شى ء ما يناسبه .؛ يعنى به هر موجودى آنچه مناسب اوست اعطا شود. ذات اقدس الهى ، تقدير هر موجودى را به وجه احسن و اكمل قرار داده است . در تقدير هيچ نقصى نيست . پس خرابى از كجا به وجود مى آيد؟ نواقص مربوط به كجاست ؟
تقدير شمس و قمر همان مسيرى است كه مشاهده مى كنيم ، مسيرى كه شب و روز و فصول اربعه را پديد مى آورد. اين تقدير براى احياى جهان ماده بسيار موثر است . ذلك تقدير العزيز العليم ⁽²²³⁾. تقدير شمس و قمر، تقديرى است مسخر حق ، و به نفع جهان ماده و اجتماع است . اين تقدر، تقدير عزيز عليم است . خاك معادن را به سوى جواهر نفيس حركت مى دهد. درختان را به سوى شاخ و برگ و ميوه دار شدن حركت مى دهد. حيوانات حركت مى كنند. علفهاى بى مقدار را مصرف مى كنند و براى شما شير، كره ، ماست و... مى دهند. زنبور عسل چقدر به اجتماع كمك مى كند! آيا مى توان پذيرفت تقدير الهى كه براى حيوانات ، گياهان ، معادن ، زمين ، شمس و قمر و تمام موجودات احسن است ، براى انسان ((نا احسن )) است ؟ يا اينكه كه اين تقدير براى انسان هم به وجه احسن است .

تقدير احسن
اگر انسان تقدير را خراب كند، خرابى تقدير، تقدير الهى نيست . تقدير الهى ، تقديرى است كه درختان راميوه دار مى كند. اما آيا مى توان باور كرد كه تقدير الهى در مورد انسان ، تقديرى است كه بايد از انسان ، معاويه و يزيد بسازد؟! آيا مى توان گفت : خداوند تعالى كه تقدير هر موجود را به وجه احسن قرار داده است ، تقدير انسان را نااحسن قرار داده است ؟! تقدير الهى در مورد انسان ، تقدير احسن است ؛ تقديرى است كه نبوت و ولايت در آن است ، صلاح و خير و سعادت است . ولى اين سوء اختيار بشر است كه راه حق را تعطيل مى كند و راه شيطان را پيش مى گيرد. و راه شيطانى جز فساد و تباهى ، چيزى تحويل اجتماع نمى دهد.
گرچه انسان جنبه حيوانى هم دارد، ولى اگر تقدير خداى تعالى را كه جهت روحانيت و جهت نورانيت و نفس ناطقه در انسان است ، اعمال كند، از صلحا و سعدا مى شود، از اتقيا و اوليا مى شود. اگر انسان در مسير شيطان حركت كرد، اين تقدير حق نيست . نام آن را تقدير خدا نگذار! خدا به تو نورانيت و قوه عاقله داده است ؛ منتها يك اختيارى هم داده است . مى خواهى از مسير شيطان حركت كن و مى خواهى از مسير حق حركت كن . اگر از مسير حق حركت كردى ، از صلحا و سعدا و اتقيا و اوليا هستى و اگر از مسير شياطين حركت كردى ، فرعون ، نمرود و شداد هستى .

اختيار در تقدير
انسان در اين تقدير، مختار است . تمام موجودات عالم در تقدير الهى ، حركت اضطرارى دارند؛ يعنى شمس و قمر نمى تواند از مسير الهى حركت نكنند؛ در اين مسير مضطر هستند، ولى انسان ، اختيار دارد. مساءله جبر و تفويض را - كه سالها مورد بحث است و زمان ائمه (عليه السلام ) هم مورد گفتگو بوده است - مى توان از همين جا حل كرد. حركت نبات ، حركت شمس ، حركت معادن ، حركت اضطرارى است ، ولى انسان ، مختار است . تقدير شما، تقدير احسن است . اين ، آخرين نمونه وجود است كه خداى تعالى به انسان عطا كرده است .
هنگامى كمه قوه عاقله و نورانيت و روحانيت و اسلام ، همه تعطيل شود و انسان تابع هوى و هوس گردد و خود را با يك لذت موقت مبتلا كند، اين تقدير حق نيست . به تو گفته اند: از لذات مادى هم استفاده كن ، ولى تا آن جا كه حدود را ضايع نكنى و حدود و حقوق الهى محفوظ باشد. جهات مادى نيز بايد حفظ شود، ولى نه به آن گونه كه آدمى هر چه مى تواند بكند و به بى بند و بارى كشيده شود. انسان بايد از اختيار خوب استفاده كند، به تاريخ گذشته نگاه كند كه سالكان راه حق چه كسانى بوده اند و سالكان راه شيطان كيانند. انسان بايد نتايج را ببيند، برزخ را ببيند، قيامت را ببيند، نتايج اعمال را ببيند، ظلمتها را ببيند و آثار مردان خدا را ببيند.
تقدير انسان ، تقدير احسن است ولى ما جاهل و نادانيم و اين تقدير را خرابش مى كنيم . تقديرى كه بايد با نورانيت و جنبه الهى حركت كند و به اندازه استعدادى كه دارد، لااقل يك مرد صالح خدا باشد. نمى گويم : از ماديات دورى كن . استفاده از ماديات هم به مقدارى كه حقوق الهى و حقوق مردم را مراعات كنى ، اشكال ندارد.
حركت شما، مثل حركت معادن نيست . اختيار، دست خود شماست . يكى پيامبر مى شود، يكى امام معصوم مى شود، يكى فقيه مى شود، اگر اين بشر به ريسمان الهى بسته نشود و با حق ارتباط نداشته باشد، خودش باشد، اسفل از پشه و مگس و نظير آنهاست ؛ ولى اگر رابطه با حق پيدا كرد، ازليت و ابديت پيدا مى كند. در دستگاه خدا اقتصاد هم هست ، علم هم هست . تصور نكنيد كه مى خواهيم سر شما شيره بماليم . اگر رو به خدا شويد، مورد عنايت الهى هستيد.