موجودات عالم اعم از جماد و نبات و حيوان ، همه در مسير تكاملى كه خداوند براى آنها مقدر كرده است ، حركت مى كنند و به كمال مطلوب نائل مى شوند. معادن بايد حركت كنند و خود را به جواهر نفيس برسانند، طلاق و نقره و آهن و سرب شوند. آنها در اين مسير حركت مى كنند و اين حركت تعطيل نمى شود. گياهان نيز در مسير تكاملى خود حركت مى كنند و شاخ و برگ و ميوه در اختيار شما قرار مى دهند. خاك گندم مى شود و اين به قدرت الهى است . همه در مسيرى كه بايد بروند مى روند. در دستگاه اينها شيطنت و خيانت و سرقت نيست . تمام شيطنتها، خيانتها و سوء نيتها مربوط به انسان است . همه موجودات همان آثارى را كه خدا برايشان قرار داده است از خود برجاى مى گذارند و همه كارشان روى حساب است . تمام موجودات ، حركتشان اضطرارى است . معدن بايد به سوى جواهر نفيسه حركت كند و جز اين نمى تواند.
اين انسان است كه خداوند به او اختيار داده است . او به اختيار خود ((ولى )) مى شود. در راه حق و هدايت و راه ايمان و راه خدا حركت مى كند و صالح و كامل مى شود و با سوء اختيار خود سفيه ، آدم كش و سفاك مى شود. انا هديناه السبيل اما شاكرا و اما كفورا⁽²²⁹⁾؛ ما راه را نشان داديم . اختيار راه بهشت و جهنم با خود شماست . چرا اين بشر، راه حق را تعطيل مى كند و راه باطل را انتخاب مى كند؟ جرا به دستگاه الهى احترام نمى كند؟ زيرا نافهم است . خرس ، شكار خود ر زير بهمن مى گذارد. شعور حيوانى دارد كه گوشت را جايى ببرد كه فاسد نشود، ولى شعور انسانى ندارد. نفس ناطقه الهى ندارد تا حركت انسانى كند، وگرنه در فهم و شعور حيوانى خوب است . مى گويند: بهترين انجيرها را شغالها از درخت مى چينند و در مزرعه ، تمام خربزه هاى خوب را جدا مى كنند، ولى آثار انسانيت و نفس ناطقه الهى را ندارند والا خربزه شناسى و گوشت شناسى را حيوانات هم وارد هستند.

حكومت بر ماده
انسان بايد حاكم بر ماده باشد. كلما دخل عليها ذكريا المحراب وجد عندها رزقا...⁽²³⁰⁾؛ هرگاه زكريا، داخل محراب مريم مى شد، مى ديد كه مائده آسمانى نزد اوست . گفت : اين مائده از كجا آمده است ؟ گفت : خدا رسانده است . مائده را خدا مى رساند؛ ولى نه براى هر كس ، نه براى هر غارتگر. مائده را براى مريم مى فرستد. گمان نكنيد كسى كه در مسير حق قرار گرفت و در راه خدا حركت كرد از ماده و ماديت محروم است ، بلكه خدا براى او مى رسان . در مائده اى كه براى پيامبر نازل شد، پيامبر دعا كرد: اللهم اءئتنى باءحب خلقك اليك حتى ياءكل معى من هذا الطير⁽²³¹⁾؛ خدايا بهترين خلق خودت را سر سفره برسان كه در اين پرنده بريان شده با ما شركت كند. ناگاه ديدند على (عليه السلام ) پيدا شد. مائده را خوردند و به كسى ندادند. اين مائده بهشتى ، مال پيامبر خدا و على است .
انتهاى راه حق و باطل را شنيده ايد كه آخر راه شيطان چيست و آخر راه حق چيست ؟ فرعون وقتى ديد موقع خطر است گفت : ءامنت ⁽²³²⁾. گفتند: وقت آن گذشت ، بايد به سفل السافلين بروى . چرا اين انسان ، راه حق را تعطيل و راه باطل را انتخاب مى كند؟ چرا اهل راه حق كم هستند؟ اءكثرهم لا يعلمون . چون درك طبيعيات و ماديات براى انسان سهل و آسان است . ولى ايمان به خدا و هدايت را افهام نمى توانند درك كنند. چون بايد حركتى بكنند تا بفهمند. و آن حركت ، حركت تهذيب و حركت تزكيه اى است . انسان بايد خود را از بديهاى نفس اماره پاك كند، تا با دستگاه خدا آشنا شود. اگر بفهمد دستگاه خدا راست است و حقيقت دارد، دستگاه خدا را تعطيل نمى كند. دستگاه خدا، دستگاهى است كه اين جهان و برزخ و قيامت به درد انسان مى خورد. اگر انسان در مسير شيطان قرار گيرد و روزى يك معصيت و يك جنايت بكند، ببينيد بعد از هشتاد سال چقدر مى شود.

جبران مشكلات
آنان كه بنده حق هستند، اگر جوانى و حواس و عمرشان از بين رفته است و قواى بدنى آنها از كار افتاده است ، اگر با دستگاه خدا آشنا شده باشند، جبران همه مشكلاتشان مى شود. چون درك مى كنند كه دستگاه خدا همه چيز را براى انسان فراهم مى كند. ولى بايد تزكيه كرد و دست و زبان و چشم و شكم را در اختيار خود داشت . بايد شاكر خدا بود. شكر خدا؛ يعنى نعمتهاى خدا را در همان راه بايد صرف كرد كه خدا مى خواهد؛ نه اين كه فقط بگويد شكر الله . شكر خدا اين است كه نيرويت را در راه خدا صرف كنى ، صرف بطالت نكنى .
اگر ارتباط با خدا پيدا كردى ، از تمام ارتباطها بى نياز مى شوى . من اءصلح ما بينه و بين الله اصلح الله ما بينه و بين الناس ⁽²³³⁾. اگر ارتباط با خدا درست شد، ارتباطهاى انسانى هم درست مى شود. كلك و حقه بازى ، كارى را درست نمى كند. ما نمى گوييم از مردم كناره گيرى كنيد و معتزل باشيد؛ بلكه در اجتماع باشيد و براى رضاى خدا كار كنيد. در اجتماع بياييد و ناراحتى هاى اجتماع را ببيند و بچشيد.
پيامبر خدا مورد تهمت بود. حضرت مريم مورد تهمت بود: ما كان اءبوك امر اءسوه و ما كانت اءمك بغيا⁽²³⁴⁾؛ مريم ! پدر تو مردى بدى نبود و ما در تو هم بد كار نبود. خيال مى كردند مريم هم مثل خودشان است . مريم الهى است . آن وقت خدا مى گويد: برويد سراغ بچه در گهواره : قال انى عبدالله ، ءاتانى الكتاب و جعلنى نبيا⁽²³⁵⁾. حرفهايى مى زند كه انسان صد ساله هم بلد نيست . اين گونه تهمتها به مريم نمى چسبد.
آنچه نافع است ، تحول علمى است . اگر آلودگى و توطئه و فساد و غيبت را كم كنيد، خيلى نافع است . انسان را به راه خدا نزديك مى كند و به خودتان خدمت كرده ايد.

انسان - بما هو انسان - انسانى كه مجرد از اكتساب آلودگيهاست ؛ مثل آدم ابوالبشر - صلوه الله و سلامه عليه - كه آلودگى اصلاب و ارحام و آلودگى به معصيت و كفر و ضلالت دنيا را ندارد، اول انسانى كه خدا آفرينش كرده است . اين چنين انسان دو راه در پيش رو دارد؛ راه حق و راه باطل .
راه حق عبارت است از ايمان به خدا و هدايت به راه حق و اطاعت خدا و استفاده از جهان ماده و لذائذ مادى ؛ ولى محدود به حدودى . از ماديات تا جايى بايد استفاده كرد كه عصيان خدا در آن نباشد؛ حقوق ديگران از بين نرود و حدود الهى ضايع نشود. اگر انسان در اين مسير قرار گرفت ، مورد تاءييد خداست و ايمان او افزايش مى يابد، هدايت مى شود و از اوليا و صلحا مى گردد. راه ديگر، اين است كه از ماديات بدون قيد و شرط استفاده كند؛ مال مردم باشد يا مال خودش ، حق ديگران ضايع شود يا نشود، معصيت خدا در آن باشد يا نباشد، براى او فرقى ندارد. اين راه ، راه باطل است .
انسان كه خداوند در او هم نفس را به وديعه گذارده است و هم عقل را، مختار است كه يكى از اين دو راه را انتخاب كند: يا دنبال بندگى و اطاعت خدا برود، يا اين كه بدون قيد و شرط در ماديات سير كند و مرتكب هر كارى بشود. انسانى كه آلودگى پيدا نكرده است ، فطرش بر هدايت و ايمان است و تجاوز به حقوق و حدود ديگران بر خلاف مقتضاى فطرت اوست . على (عليه السلام ) مى فرمايد: انى ولدت الفطره ⁽²³⁶⁾ من مولود فطرى انسان هستم .

شقاوت
انسانهاى شقى مولود فطرى نيستند. شايد شقاوت ، شبيه اعتياد به مواد افيونى باشد. با اين كه اين اعتياد، مقتضاى نفوس بشرى نيست ، بعضى به آن مبتلا هستند و در اثر مسامحه به آن عادت پيدا كرده اند. معاصى خدا و كفر و ضلالت نيز همين طور است .
مقتضاى نفوس بشرى اين نيست كه كافر باشند و ضلالت پيدا كنند. ثم كان عاقبه الذين اءساؤ ا السواى اءن كذبوا بايات الله و كانوا بها يستهزئون ⁽²³⁷⁾. وقتى گفتيد: اين دروغ طورى نيست ، اين غيبت هم بد نيست ، نتيجه آن انكار دستگاه خداست . وگرنه موجودى كه خدا آفريده است ، موجودى نيست كه معصيت بخواهد؛ بلكه فطرت انسان ، فطرت هدايت و ايمان و عبوديت است . انسان با معصيت خدا اين فطرت را از دست مى دهد. وقتى دروغ مى گويد و معصيت خدا مى كند، مى گويد: عقاب نشديم و ضررى هم به ما وارد نشد. بايد گفت عقاب و ضرر اين كار اين است كه بدبخت شدى و صلاحيت براى رحمت الهى ندارد.
گمان نكنيد رحمت الهى فقط همين لباس و غذا و مشتهيات نفسانى است . رحمت الهى ، رحمتى است كه انبيا و اوليا داشتند. پيامبر خدا به درخت مى گفت : سبز شو! سبز مى شد. حضرت عيسى به مرده مى گفت : زنده شو! زنده مى شد: و تخرج الموتى باذنى ⁽²³⁸⁾. اينها الطاف خداست . اولياى خدا كه منبع اين آثار بودند، همه را از بندگى خدا پيدا كرده اند. انسان اگر نورانى باشد به صورت هر يك از ائمه كه نگاه مى كند، خوشحال مى شود و از بعضى صورتها بد حال مى شود. اين منشاءو جهت الهى دارد. سيماى اوليا خدا، جاذب و جالب است . بسيارى بودند كه براى سوء قصد خدمت پيامبر خدا مى رسيدند، ولى وقتى سيماى حضرت را مى ديدند عوض مى شدند. بنابراين ، همه رحمت الهى اقتصاد نيست . رحمت الهى ، قرآن است و حاكميت خدا بر تمام كره زمين ، كه روزى اين چنين خواهد شد.

علو همت
بركات خدا زياد است . در اين جهان همه چيز هست و هر كس به حسب همت خودش از آن استفاده مى كند. يكى به اقتصاد مى رسد و مى گويد: كار درست است ، بعضى به مقدارى معلومات مى رسند، مى گويند: كار تمام است و ما از رفقا جلوتر هستيم . و اين اشتباه انسان است . اگر مى خواهيد مقايسه كنيد؛ با تمام بشر مقايسه كنيد كه نسبت به آنها صفر هستيد. همت عالى براى انسان در دنيا و آخرت نصيب او مى شود.
اين دنيا كه تمام شد، تازه اول كار انسان است . او را رها نمى كنند. انسان وقتى از دنيا مى رود يا ظلمت محض است و يا موجود نورانى . اگر انسان نورانى باشد من احتمال مى دهم يكى از سترهاى بشر در آن نشئه نور است . نور به طورى او را احاطه مى كند كه خود نور، ساتر معايب او باشد. و اگر موجود ظلمانى باشد، عريان است و خودش خجالت مى كشد.