1 - قوم <12>

اول دسته و گروه و جماعتى از مردم ، گفته شده فقط بر گروهى از مردان دلالت دارد و دليل هم كلام خداست :

((لا يسخر قوم من قوم ... و لا نساء من نساء: ))گروهى گروه ديگر را مسخره ننمايد و نه زنانى زنان ديگر را.⁽⁴⁵⁾

دوم : بلند شدن و براى انجام كارى تصميم گرفتن :⁽⁴⁶⁾ ((يقيمون الصلوة ))- حالت فعلى ((قوم )) منظور است . -

قوم به گروه و جماعتى گويند كه ارتباط اجتماعى با يكديگر را دارند بيشتر ممكن است پيوند خونى و نسبى هم داشته باشند. اگر چه غير آن نيز صادق است و بر غير مردان نيز دلالت دارد. قوم موسى ارتباط نسبى با حضرت موسى داشته اند ولى قوم لوط بعيد به نظر مى رسد چون لوط خواهرزاده يا برادرزاده حضرت ابراهيم بوده كه از بابل به فلسطين مهاجرت كردند و پيامبرى چند شهر را بعهده گرفت . نويسنده جامعه از ديدگاه نهج البلاغه كه تحقيق جامعى درباره اين واژه نموده است مى گويد:

((... احتمالا بتوان استنتاج نمود كه واژه ((قوم )) در اصل براى گروهى از انسانها كه در حد واحدى اشتراك دارند وضع شده است سپس در معناى آن توسعه داده شده و به دسته اى از انسانها كه داراى جهت واحدى مشتركى باشند. اطلاق گرديده است . با توجه به آنكه عنصر مشترك مذكور لزوما نسب نمى باشد.)) ⁽⁴⁷⁾

قرآن امت هاى گذشته را به عنوان قوم متذكر شده است :((كذبت قبلهم قوم نوح و عاد و فرعون ذوالاتاد و ثمود و قوم لوط و اصحاب الايكة اولئك الاحزاب : ⁽⁴⁸⁾ ))((قوم نوح و عاد - قوم هود - فرعون صاحب ميخها - ستونها و يا قدرت - و ثمود - قوم صالح پيامبر - و قوم لوط و اصحاب ايكه امت شعيب - قبل از آنان - مشركان قريش - تكذيب كردند و آنان احزاب بودند.))

واژه قوم در نهج البلاغه نيز استفاده شده كه در نامه شماره 9 درباره قريش ‍ آمده است : ((فاراد قومنا نبينا و اجتياح اءصلنا...:))قوم ما بر آن شدند تا پيامبرمان را به قتل رسانند و ما را از بيخ و بن براندازد... ⁽⁴⁹⁾ و بيان ديگر حضرت : ((ان قوما استشهدوا فى الله المهاجرين و الانصار ⁽⁵⁰⁾ ))(( گروهى در راه خدا از مهاجران و از انصار شهيد شدند)) دليل بر معناى قوم بدون ارتباط نسبى و خونى مى باشد. بلكه مشخصه مشترك آنان عقيدتى است .

2 - قريه <13>

قريه از ((ق ر ى )) گرفته شده كه به معنا جمع كردن يا گرد آوردن آمده است مثل قرى الماء: آب را در حوض گرد آورد. راغب مى گويد: ((قريه نام جايى است كه مردم در آن جمع مى شدند. به مردم نيز قريه گويند.)) ⁽⁵²⁾

قرية الانصار: مدينه منوره ؛ در قرآن هم به طايف و مكه معظمه قريتين گفته شده است : ((و قالوا لولا نزل هذا القرآن على رجل من القريتين عظيم : ))⁽⁵³⁾ چرا اين قرآن بر مردم بزرگ از اين دو شهر نازل نگرديد؟

همچنين به شهر ام القرى نيز مى گويند چون شهر مركزى است براى روستاها و قريه هاى اطراف خود. ⁽⁵⁴⁾ بنابراين قريه هم براى روستاها - مناطق كم جمعيت - و هم براى شهرها - مناطق پرجمعيت - به كار رفته است . مى توان گفت در فارسى كشور، شهر و روستا، هر سه را شامل مى شود؛ يا به عبارت بهتر كلمه (( سرزمين )) كه معناى فراگير براى كشور، شهر و روستا مى باشد معادل ((قريه )) در قرآن است و نبايد معناى قريه در ذهن ما به فارسى ((ده )) و روستا)) تبادر مى كند، معناى قرآنى ((قريه )) بگيريم . نظر ما به خلاف راغب كه بر مى گويد به مردم نيز قريه مى گويند، در قرآن هر جا قريه استفاده شده اكثرا منظور مردم آن محل مسكونى است و الا نفس ‍ قريه ظلم و ستم يا تكلم تمى كند؛ ((و تلك القرى اءهلكناهم لما ظلموا )): مردم آن قريه ها را كه هلاك كرديم به خاطر ظلم و ستمشان بود. ⁽⁵⁵⁾ و اساءل القرية : از اهل قريه بپرس .⁽⁵⁶⁾

3 - قرن <14>

((راغب قرن را جماعتى مى داند كه در زمان واحد نزديك به هم زندگى مى كنند. جمع آن قرون است . طبرسى فرمود: قرن مردم هر زمان است و آن از نزديك بودن در يك زمان متخذ شده قاموس و اقرب گفته : قرن هر امتى است كه هلاكت شده و احدى از آنها باقى نمانده است ولى قيد هلاكت شدن مورد تصديق قرآن نيست بلكه اعم است ...بهر حال مراد از قرن و قرون در قرآن ، زمان نيست خواه صد سال باشد يا كمتر و بيشتر)). ⁽⁵⁸⁾

همانطور كه گفته شده در قرآن قرن به مفهوم زمانى آن در قرآن نداريم هر كجا قرن يا قرون كه جمع آن است آمده منظور امت ها و قوم ها مى باشد.

قرآن نيز در سوره احقاف بعداز يك ((فعل )) هم ((قرون )) بكار برده و هم ((جن و انس )) آورده ، بعلاوه كلمه ((امم )) - جمع امت - را استفاده كرده كه مى رساند ((قرن )) و ((امت )) از جهتى يك معنا را مى رساند:...((قد خلت القرون من قبلى ))...((اولئك الذين حق عليهم القول فى امم قد خلت من قبلهم من الجن و الانس ...)): (آيه 17 و 18) ((بطور يقين پيش از من قرنها گذشتند... آنانند كه درست آمده بر ايشان گفتار و سخن درباره امت هايى كه گذشتند پيش ازايشان جن و انس ...)) ابن كثير در تفسير آيه ضمن آنكه شاءن نزول آيه 17 را درباره عبد الرحمن فرزند خليفه اول مى داند ((قد خلت القرون من قبلى ))را ((قد مضى الناس ))((به قد تحقيق مردم سپرى شدند))، گرفته است . - ((قرون )) يعنى : ((ناس )). ⁽⁵⁹⁾

طبرسى در ((جوامع الجامع )) قرن را چنين توضيح مى دهد: ((هر امتى كه در يك زمان قرين و همجوار يكديگر باشند را قرن گويند)) به آيه 6 سوره انعام استناد مى كند: ((اءلم يرواكم اءهلكنا من قبلهم من قرن مكناهم فى الارض ...)): آيا نديدند چقدر قبل از آنان امتى را كه در زمين به شان امكانات داده بوديم ، هلاكت كرديم ...)) ((كم اهلنا من امة )). ((و انشاءنا من بعد هم قرنا آخرين )): و بعد از آنان قرن ديگرى را آفريديم . يعنى : ((و خلقنا من بعد هلاكهم امة اخرى )): بعد از هلاكت آنان امت ديگرى را آفريديم . ⁽⁶⁰⁾ در ذيل آيه 31 مومنون : ((ثم انشاءنا من بعدهم آخرين )): ((قرنا آخرين : عاد، قوم هود هستند.)) ⁽⁶¹⁾ قرآن در كنار اقوامى كه ذكر مى كند كلمه ((قرون )) را آورده است كه گوياى معناى اقوام و امتها مى باشد: ((و عادا و ثمودا و اصحاب الرس و قرونا بين ذلك كثيرا⁽⁶²⁾ : ))و قوم عاد و ثمود و اصحاب رس و اقوام و امتهاى بسيار ديگرى بين اينها را به كيفر كردارشان هلاكت كرديم .

بنابراين كلمه قرن به معناى مردم ، قومها و امتها استفاده شده است .

در نهج البلاغه نيز كلمه قرن و قرون به كار رفته كه معناى امتهاى گذشته را مى دهد: ((و ان لكم فى القرون السالفة لعبرة ، اين العمالقه ...⁽⁶³⁾ :))((در امتهاى گذشته براى شما تجربه ها و عبرتهايى است ، كجايند عمالقه ...)) شبيه اين بيان را حضرت در خطبه 192 فرموده است : ((فاعتبروا بما اصاب الامم المستكبرين من قبلكم ⁽⁶⁴⁾ : ))((پند و عبرت گيريد از آنچه به امتهاى قبل از شما رسيده است .))

نكته ديگرى كه از طرز تلفظ ((قرى )) و ((قرن )) به ذهن مى رسد، اين است كه هر دو واژه يكى بوده اند. بعضى آنرا ((قرن )) تلفظ كرده اند و برخى ديگر آن را ((قرى )) خوانده اند معناى هر دو نيز شبيه به يكديگر است : ((جمع كردن ))، ((مجموعه اى ، از چيزى )) كه كم كم براى جوامع انسانى اقوام و امت ها كاربرد پيدا كرده است . از اين لغات در هر زبانى با اندك تفاوتى در حروف يا تلفظ داريم .

بخش نخست : معانى واژه هاى مورد بحث : انقراض پس از بحث امت و فروع آن به واژه انقراض و واژه هاى جايگزين آن مى پردازيم ؛ انقراض از ريشه ((قرض )) گرفته شده و به باب انفعال رفته است كه مطاوعه و پذيرش آن را مى رساند.

راغب : در مفردات آنرا به سه وجه آورده آورده است :

وارد كردن هلاكت بر چيزى .⁽⁷⁴⁾

در قرآن از واژه فوق نيز براى نابودى و انقراض استفاده شده است ؛ درباره اقوام منقرض شده ، از قوم نوح گرفته تا قوم رس و امت هاى ديگر، مى فرمايد: ((...و كلا ضربنا له الامثال و كلا تبرنا تتبيرا )): ⁽⁷⁸⁾ و از هر كدام مثال ها براى او زديم و همه را نابود كردنى .