امت در لغت <6>

- راغب در مفردات :

- اءم : قصد مستقيم : قصد، عزم پايدار يا پابرجا. ((امت )) هر جماعتى است كه چيزى مثل دين يا زمان يا مكان آنها را جمع كند. فرق نمى كند آن عامل تجمع مردم ، اختيارى يا غير اختيارى باشد؛ جمع امت ، امم است . ⁽²¹⁾

به تفصيل قصد ورود در كتب لغت را نداريم فقط آن را اندازه كه روشن شود راجع به امت چه توضيحى مى تواند جامع باشد كفايت مى كند. واضح و روشن است كه اءم : (اصل و مادر)، امت : (جامعه )، امام :، (مقتداى پيشرو)، اينها از يك ريشه گرفته شده اند.

-معجم مقاييس اللغه :

اءم : يك اصل است كه از چهار معناى فرعى منشعب شده است .

-ريشه و بنيان : الاصل

-مرجع : المرجع

-جماعت : الجماعة

-دين : الدين

و بعد از آن سه معناى اصلى دارد.

-پيكر و اندام : القامه . ان فلانا لطويل القامه : فلانى قد بلند است .

-دوره اى از زمان بطور محدود: الحين

- قصد و عزم : القصد.

و نقل كرده است :

امة الرجل : بدنه و وجهه : بدن انسان و چهره اش . كه همان پيكر و اندام از فرق سر تا پا را مى گويد.⁽²²⁾

- لسان العرب :

اءم : قصد.

معانى ديگرى نيز دارد:

- دوره اى از مردم : قرن من الناس .

- قد و صورت انسان : القامه و الوحه . (همان معناى كتاب مقاييس است .)

- محدوده اى از زمان : الحين

(معناى حين و قرن من الناس هر دو محدوده اى از زمان است و يك معنا به حساب مى آيد.)

نتيجه <7>

اگر به معناى جامعه گرفته شود، جامعه بى اصل و بى هدف نمى تواند باشد. اگر به معناى مرجع گرفته شود هم اصل را مى رساند و هم هدف و قصد را.

اگر به معناى جماعت ، گروه و دسته اى از مردم باشد همان جامعه است در شكل كم و اندك آن .

اگر به معنى دين باشد، دين داراى اصل و هدفى است .

اگر به معناى حين باشد، مى توان گفت امتى در اين دوره از زمان از لحظه اى شروع به زندگى و به برهه اى از زمان ختم شده اند؛ دوران يا دوره ، بى اصل و بى هدف نمى شود. و حتى اگر به معناى قد و قامت انسان هم باشد داراى اصل و هدفى است ، لذا معناى اصلى امت : ((بنيان هدفدار)) است . معانى ديگر منبعث از معناى اصلى مى باشد.

به نظر ما امت - به مفهوم اصطلاح اجتماعى آن - يعنى : ((دسته و گروه يا جمعى از مردم كه افكار و انديشه مشترك ، هدف و قصد مشخصى - البته بطور نسبى - در يك يا چند زمينه نزديك به هم دارند كه مى شود آنان را همانند يكديگر دانست و به يكى از مشخصه هاى نسبى ، زمانى و مكانى ، اعتقادى و اجتماعى نسبت داد)). لذا نظر راغب را بطور نسبى مى پذيريم و الا همه جا يك امت ، يك دين نداشته است .

امت در قرآن <8>

- براى تمام افراد بشر: ((كان الناس امة واحدة فبعث الله النبيين ... ))⁽²³⁾

- براى افراد يك جامعه شهرى يا منطقه اى و سرزمينى : ((كذلك ارسلناك فى امة قد خلت من قبلها امم ...))⁽²⁴⁾

- براى گروهى از افراد يك جامعه يا امت : ((و لتكن منكم امة يدعون الى الخير...((ع ⁽²⁵⁾ ، ((و لما ورد ماء مدين وجد عليه امة من الناس ‍ يسقون ...))⁽²⁶⁾

- براى قبايلى در يك منطقه يا در دل يك امت يا به عبارتى امت هايى در يك امت بزرگتر: ((قيل يا نوح اهبط بسلام منا و بركات عليك و على امم ممن معك ...))⁽²⁷⁾

- براى فردى از افراد يك جامعه : ((ان ابراهيم كان امة قانتا لله حنيفا...))⁽²⁸⁾

- جامعه جنبندگان و جانداران : ((و ما من دابه فى الارض و لاطائر يطير بجناحيه الا امم اءمثالكم ...))⁽²⁹⁾

- براى نشان دادن يك روش اعتقادى يا دين و شريعت به معناى عام آن : ((انا وجدنا آباءنا على امة و انا على آثار هم مفتدون . ))⁽³⁰⁾

- براى ارائه محدوده اى از زمان ، دوران ، حين :

((و قال الذى نجا منهما و ادكر بعد امعة ...))⁽³¹⁾

((لئن اخرنا عنهم العذاب الى امة معدودة ...))⁽³²⁾

در قرآن آيه اى نداريم كه امت را فقط از لحاظ دينى و اعتقاد توحيدى ملاك قرار داده باشد⁽³³⁾ بلكه امت هم براى مؤ منان بكار رفته و هم براى مخالفان پيامبران : ((و همت كل امة برسولهم لياخذوه و جادلوا بالباطل ...))⁽³⁴⁾ ، و حتى به جنبندگان و جانداران ديگر نيز اءمت گفته شده است .

نتيجه <9>

لذا ملاحظه مى شود يك امت بزرگ بنى اسرائيل به امت هاى دوازده گانه قطعه قطعه شد و سپس به امت هاى بعدى تقسيم شدند. هم امت صالح بودند و هم غير صالح . همين نكته را از آيه : ((و من قوم موسى امة يهدون بالحق ...: ⁽³⁷⁾ ))((از قوم موسى امتى بودند كه به حق هدايت مى كردند))، برداشت مى كنيم .

لذا لفظ امت فراگير است ، فوق زمان و فوق مكان كاربرد دارد، هم چنين شامل افراد و جمعيتى در يك مقطع زمانى و مكانى نيز مى شود، قصد و هدف در اين نوع كاربرد بطور مشترك نيز تا حدودى منظور شده است (همانطور كه قبلا گفته شد نسبى است ): مثلا امت يهود از اين جهت كه موسى پيامبرشان است ، از آغاز تاكنون يك امت هستند، از اين جهت كه در سرزمين هاى مختلف زندگى مى كنند، امت ها محسوب مى شوند و از جهت زمانى نيز در طول تاريخ به جامعه هايى تقسيم شده اند كه آنها نيز هر كدام يك امت به حساب آمده اند.

جوامع اسلامى از اين جهت كه همه مسلمانند يك امت اسلامى به حساب مى آيند و از اين جهت كه به نژادهاى مختلف تقسيم مى شوند ديگر يك امت نيستند، با جهت اشتراكى ديگر يا با مشخصه ديگرى به آنها امت مى گويند، مثلا امت عرب ، امت فارس ، و...

مى شود گفت : درباره كاربرد قرآنى امت غير از معناى اصلى به عنوان يك جامعه فقط آنچه ملاك قرار مى گيرد، يك مشخصه خواهد بود تا بتوان افرادى را به عنوان امت به حساب آورد حتى اگر يك خانواده يا يك دسته از مردم باشد. حال ، يا مشخصه مشترك افراد، نسبى و قبيلگى ، زمانى ، مكانى ، عقيدتى ، و يا شغلى است و لازم نيست همه اين مشخصه ها يكجا جمع شوند، گر چه اگر جمع هم شدند، باز بيرون از واژه ((امت )) نخواهند بود و قرآن براى هر يك از آنها اين ((واژه )) را ((اصطلاح )) كرده است . اما آنجايى كه لفظ امت به زمان محدودى برمى گردد - كه در آيه 45 سوره يوسف و 8 هود آمد - يعنى به عنوان وسيله سنجش زمان بكار رفته است . چيزى مانند مقدار زمانى كه نسلى از مردم زندگى كنند. البته به اندازه يك دوره از حيات يك امت نبوده است . به آيات قبل از آيه مذكور عنايت فرماييد:

يوسف به همبندش كه گمان برد آزاد مى شود، فرمود؛ نزد صاحبت مرا بياد آور. شيطان هم كارى كرد كه او سفارش يوسف را فراموش كند. لذا چند سالى يوسف - بعد از آزادى رفيقش - در زندان ماند. قرآن اصطلاح ((بضع سنين : چند سال )) يعنى زير چند ده سال را بكار مى برد و در آيه 45 كه مى گويد: بعد امة يعنى چند سال بعد: ((بضع سنين )). منظور اين است كه امت اصطلاح ديگرى براى آن شد. لذا به اندازه دوران حيات يك امت نيست و احتمال ديگر اين كه ((بضع سنين )) هم براى حضرت يوسف يك عمر طول كشيده و هم براى رفيق او، كه شايد به ذهنش ‍ آمده ؛((آه ! چند سال است كه يوسف گفته مرا فراموش نكن ...)) زمان طولانى ، بطور ذهنى و خيالى به اندازه عمر يك امت به حساب آمده است . البته نكته اول قانع كننده تر مى باشد، در آيه 8 سوره هود كه امت بمعناى حين يا محدوده اى از زمان بكار رفته آنهم بطور شمارش شده يعنى تعداد زمانى ؛ به عبارت ديگر اوقاتى چند؛ باز مشاهده مى كنيم در اينجا به اندازه عمر يك امت محسوب نشده است .

آيه 23 سوره زخرف كه يك روش اعتقادى يا دين و شريعت را مى رساند قابل توجيه به معناى امت بعنوان گروهى از مردم نيست .

اما آيه 120 سوره نخل كه حضرت ابراهيم را امت قلمداد كرده ، به نظر ما معناى اصلى امت يعنى ((بنيان هدفدار)) لحاظ شده است . چون آن پيامبر مبارزه اى با بت پرستى را آغاز كرد كه تا قبل از آن سابقه نداشته و در حقيقت پايه گذار مكتب توحيد است و بناى جامعه اى را ايجاد كرد كه در حقيقت خود بنيان آن بود. به همين جهت در آيه 123 همين سوره تاءكيد بر پيروى از روش - ملة - ابراهيم است . فقط يك نكته درباره آيه 45 سوره 0يوسف و 8 سوره هود و آيه 23 سوره زخرف مى ماند كه وجه اشتراك را براى پيوند با معناى امت بعنوان مجموعه اى از افراد يا گروهى از مردم را پيدا كنيم و آن عبارت است از اينكه بگوييم بر اساس دلالت تضمينى يا تسميه جزء به كل است . بدين علت به ((دوره اى از زمان )) و ((روش و دين )) امت گفته مى شود كه هيچ گروه و دسته اى از مردم به عنوان امت بيرون از زمان نيستند و هيچ جامعه اى بدون شريعت و عقيده نمى شود تصور كرد. لذا به دوره اى از زمان و روش و عقيده نيز امت مى گوييم .

برداشتى كه تاكنون از بيان مطالب فوق مى توان داشت اين است ؛ بيش از چهار معنا براى واژه امت در قرآن پيدا نكرديم :

1- بنيان هدفدار.

2- جامعه و جماعتى از مردم يا جانداران - با توضيحى كه داده شد -.

3- دوران و دوره اى از زمان

4- دين و شريعت به معناى عام آن .⁽³⁸⁾

به نظر ما چون امت از لفظ اءم گرفته شده كه معناى اصلى اش ((بنيان هدفدار)) است ، ديگر معانى از جهتى با آن وجه مشتركى دارد و آن عبارت است از اين كه هر كدام به نوبه خود يك نوع اساس و بنيان مى باشد. لذا با ((بنيان هدفدار)) از لحاظ لفظ مشترك است و مى توان گفت شايد به طور مجاز براى آن سه معناى ديگر در قرآن بكار رفته است .

امت در نهج البلاغه <10">