هيئت بطلميوس‏

اين فرضيه به وسيله دانشمند مزبور در يك قرن و نيم قبل از ميلاد به وجود آمد و حدود 1500 سال بر افكار و جوامع علمى حكومت كرد و هواداران آن به اندازه‏اى فرضيه‏هاى او را محكم و استوار مى‏پنداشتند كه آيات ، و احاديث و رواياتى كه بر خلاف نظريه بطلميوس بود، تاويل و توجيه مى‏كردند.

از نظر او زمين، كره‏اى، ساكن و ثابت و مركز كرات ديگر مى‏باشد. دور زمين كره آب، دور آن را كره هوا و كره هوا را كره آتش فرا گرفته است. سپس ستارگان سيار هر كدام در فلكى به ترتيب ماه، عطارد، زهره، خورشيد، مريخ، مشترى و زحل وجود دارند. فلك زحل را نيز فلك هشتم بزرگى احاطه كرده كه همه ستاره‏هاى ثواب كه مانند ميخ بر پيكر آن كوبيده شده و پس از فلك ثواب، فلك نهم ناميده مى‏شود كه همه افلاك در شكم وى قرار دارد و اين افلاك بسان يك پياز، طبقات آن، محيط بر يكديگر است و پوست آن، محيط بر همه است.

هر يك از سيارات، سير مخصوصى دارد كه تابع سير فلك خود بوده و بر خلاف جهت سير فلك اطلس حركت مى‏كند.

اين بود خلاصه نظريه بطلميوس كه حدود 1500 سال در جوامع علمى با قدرت هر چه تمامتر حكومت كرد، سپس به وسيله چهار دانشمند بزرگ، ساس آن متزلزل گرديد:

1. كپرنيك لهستانى: وى مركزيت زمين را جدا تكذيب كرد و كره آتشين و فروزان خورشيد را مركز سيارات معرفى نمود و از اين راه، طومار افلاك نه گانه درهم پيچيده شد.

2. كپلر منجم و رياضى دان آلمانى: وى موفق شد اثبات كند كه هر سياره‏اى در گردش خود به دور خورشيد، يك مسير بيضى شكل را طى مى‏كند هر سياره‏اى هر چه به خورشيد نزديك‏تر باشد، حركت آن سريعتر است.

3. گاليله ايتاليايى: او با اختراع دوربين كوچك، از نظرهاى دو دانشمند پشتيبانى كرد و نظرياتى درباره سيارات ابراز نمود. وى به وسيله دوربين، ستارگان نامرئى بسيارى كشف كرد كه تا آن زمان شناخته نشده بودند، و كهكشان آسمان را با ستارگان انبوه تفسير نمود.

4. نيوتن: وى با اثبات قانون جاذبه عمومى و قانون گريز از مركز گردش ستارگان را تحت يك قانون كلى گنجانيد و معتقد بود كه قانون جاذبه عمومى به ضميمه قوه گريز از مركز، بر تمام اجرام آسمانى حكمفرماست و در هر يك از اجرام بالا اين دو قوه به طور متعادل وجود دارد.

منظور از جاذبه عمومى، اين است كه تمام اجسام يكديگر را جذب مى‏كنند و هيچ موجودى از جاندار و غيره از اين قانون مستثنا نيست، و نيروى جاذبه با فاصله دو جسم، نسبت معكوس دارد؛ يعنى هر چه فاصله اجسام كمتر باشد، جاذبه آنها بيشتر مى‏شود، و اگر فاصله آنها بيشتر باشد، جاذبه آنها كمتر مى‏گردد.

اگر تنها در اجسام نيروى جاذبه بود، در اين صورت اجسام و اجرام آسمانى بايد به هم بخورند و انتظام از بين برود، ولى در پرتو قانون گريز از مركز، تعادلى به وجود مى‏آورد. قوه گريز از مركز در تمام اجسامى كه حركت دورانى دارند موجود است، هنگامى كه آتش گردان را مى‏چرخانيم، احساس مى‏نماييم كه دست ما را مى‏كشد، اين همان نيروى كريز از مركز است.

در سايه اين دو قانون، ميليونها منظومه شمسى و كهكشان و سحابى در فضا به طور معلق تحقق پذيرفته و بدون ستون، از سقوط و اصطكاك آنها جلوگيرى به عمل آورده است.

اين بود اجمال هيئت نوين عصر حاضر؛ چيزى كه هست شماره سيارات با كشف سه ستاره ديگر به نامهاى اورانوس، نپتون و پلوتون، به نه شماره رسيده است و آينده نيز روشن نيست.

قرآن مجيد متجاوز از ده قرن قبل از نيوتن، به اين حقيقت علمى در دو جاى قرآن تصريح كرده و مى‏فرمايد:

الله الذى رفع السموات بغير عمد ترونها؛ ⁽²¹⁾

خداوندى كه آسمانها را بدون ستون مرئى برافراشته است.

توضيح اين كه مفسران جمله بغير عمد ترونها را چنين تفسير مى‏كنند:

1. جمله ترونها صفت عمد كه جمع عمود است باشد و ضمير در ترونها به عمد برگردد، نه به سماوات؛ در اين صورت معناى جمله چنين خواهد بود: خداوندى كه آسمانها را برافراشت بدون ستونى كه ديده شود و در حقيقت، آيه ستون مرئى را نفى مى‏كند، نه اصل ستون را. اين نظر را بسيارى از مفسران مانند ابن عباس و غيره اختيار كرده‏اند،⁽²²⁾ و احاديثى كه از پيشوايان ما رسيده، كاملا آن را تاييد مى‏كند.

حسنى بن خالد از امام هشتم، على بن موسى الرضا (عليه السلام) نقل مى‏كند كه آن حضرت فرمود:

اليس الله يقول: بغير عمد ترونها؟ فقلت: بلى قال: ثم عمد لكن لاترونها؛ ⁽²³⁾

آيا خداوند نمى‏فرمايد كه بدون ستونى كه ديده شود؟ گفتم: آرى چنين است. فرمود: در آسمانها ستونهايى وجود دارد، ولى ديده نمى‏شوند.

مويد اين نظر، روايتى است كه از امام اميرمومنان (عليه السلام) نقل شده كه فرموده است:

هذه النجوم التى فى السماء مدائن مثل المدائن التى فى الارض، مربوطه‏كل مدينه الى عمود من نور؛ ⁽²⁴⁾

اين ستارگان كه در آسمانند، شهرهايى هستند مانند شهرهاى روى زمين و هر شهرى با شهر ديگر، با ستونى از نور مربوط مى‏باشد.

روى اين نظر بايد ديد منظور از ستونهاى نامرئى كه ستارگان را از سقوط و اصطكاك حفظ مى‏نمايد چسيت. آيا جز آن نيروى مرموز ناپيدايى است كه نيوتن و دانشمندان ديگر، نام آن را جاذبه عمومى نهاده‏اند، و عبارتى رساتر و همگانى‏تر از ستون نامرئى مى‏توان پيدا كرد؟

قرآن در رساندن اين حقيقت علمى، تعبيرى را انتخاب نموده كه در تمام ادوار، براى بشر قابل درك فهم باشد، حتى در آن دورانى كه بشر به واقعيت اين ستون نامرئى پى نبرده بود، از اين عبارت مى‏فهميد كه اين كاخ بى ستون، ستونهايى نامرئى دارد كه بسان ستونهاى عمارت، اين كاخ برافراشته را حفظ مى‏نمايد.

قرآن مجيد در آيات ديگر نيز به وضع آسمانها و زمين اشاره كرده آن جا كه مى‏فرمايد:

ان الله يمسك السموات و الارض ان تزولا؛ ⁽²⁵⁾

خداوند، آسمانها و زمين را از اين كه از محل خود بيرون بروند نگاه مى‏دارد.

و اين كه خداوند نگاهدارنده آسمانها و زمين است، مانع از آن نيست كه يك رشته عوامل طبيعى، به فرمان خدا در حفاظت آنها موثر باشد.

امام اميرمومنان (عليه السلام) در برخى از خطبه‏ها به اين حقيقت علمى درباره زمين تصريح كرده مى‏فرمايد:

وارساها على غير قرار، وقامها بغير قوائم، ورفعها بغير دعائم؛ ⁽²⁶⁾

زمين را بدون تكيه گاه، استوار ساخت و آن را بدون پايه، به پا داشت و بدون ستون برافراشت.

اسرار آفرينش كوهها

1 - 10. والقى فى الارض رواسى ان تميدبكم وبث فيها من كل دابه و انزلنا من السماء ماء فانبتنا فيها من كل زوج كريم؛

در زمين كوههايى بسان لنگرها پديد آورد تا شما را از اضطراب حفظ كند و در آن از همه جنبندگان منتشر ساخت، و از آسمان آبى نازل كرديم و از هر نوع گياه زيبايى رويانيديم.

11. هذا خلق الله فارونى ماذا خلق الذين من دونه بل الضالمون فى ضلال مبين؛

اين است كه آفرينش خداوند، به من نشان دهد معبودهاى ديگر چه آفريده‏اند؟ ولى ستمگران در گمراهى آشكارند.

در برابر كسى بايد به سر حد بندگى، خضوع و اظهار تذلل نمود كه يكى از شرايط را دارا باشد:

1. معبود از نظر علم و قدرت و ديگر كمالات وجودى به حدى برسد كه وجدانهاى بيدار براى ستايش او برانگيخته شود، و در مقابل جمال نامحدود و كمال نامتناهى او، بى اختيار سر تعظيم فرود آورد؛ و خضوع و كوچكى در مقابل جمال و زيبايى و كمال موجودى، آن هم به صورت نامحدود، امرى قهرى و غير اختيارى است.

2. گذشته بر كمال و جمالى كه دارد، لطف و كرم وجود او شامل انسان‏ها گردد و نعمت‏هاى او در اختيار بشر قرار گيرد.

اظهار كوچكى در برابر ولى نعمت و احساس خضوع در برابر افراد كريم، فطرى و قهرى است.

هرگاه ملاك عبادت و خضوع تا سر حد بندگى، به يكى از اين دو موضوع است جز خدا، كسى شايسته عبوديت و بندگى افراد نيست، زيرا خداوند جهان، موجود نامحدودى است كه براى كمال و جمال و صفات او حد و مرزى نيست. او موجودى است كه وجود او از خود او مى‏جوشد و صفات و همه كمالات وى مربوط به خود اوست و از جايى اخذ و كسب نكرده است.

اگر موجوداتى در جهان، كمال و جمالى دارند، همگى به حكم قانون عليت و معلوليت از او گرفته و خود فاقد وجود و هر نوع كمالى مى‏باشند. اگر بنا باشد در برابر ولى النعمى سجده كنيم و او را تا سر حد بندگى بپرستيم، جز خدا ولى نعمتى وجود ندارد كه در برابر او خضوع و بندگى كنيم، زيرا سرچشمه تمام نعمتهاى ريز و درشت اوست و هركسى هر چه دارد از خوان كرم او گرفته و به ديگرى تعارف مى‏كند.

خداوند در نخستين آيه مورد بحث، چهار موضوع را يادآور مى‏شود كه هر يك حاكى از قدرت بى پايان و كمال نامحدود اوست و در عين حال يادآور نعمتهاى بى كران او مى‏باشد؛ از اين جهت در آيه بعدى نتيجه مى‏گيرد كه جز او كسى شايسته عبادت و پرستش نيست. اينك موضوعات چهارگانه:

1. كوهها را آفريد تا ما را از حركات ناموزون زمين حفظ كند، چنان كه مى‏فرمايد:

والقى فى الارض رواسى ان تميدبكم؛

در زمين كوههايى بسان لنگر پديد آورد، تا شما را از اضطراب حفظ كند.

2. در زمين موجودات جاندارى آفريده و در نقاط مختلف آن پخش كرد، چنان كه مى‏فرمايد:

وبث فيها من كل دابه؛

در روى زمين از جنبندگان منتشر ساخت.

3. از آسمان آب نازل كرديم، چنان كه مى‏فرمايد:

وانزلنا من السماء؛

از آسمان آب نازل كرديم.

4. در روى زمين از هر گياه زيبايى رويانيد، چنان كه مى‏فرمايد:

فانبتنا فيها من كل زوج كريم؛

در آن جا از هر گياه زيبايى رويانيديم.

اينك درباره هر يك از موضوعات چهارگانه، به طور فشرده سخن مى‏گوييم.

1. اسرار آفرينش كوهها

اسرار مرموز كوهها بيش از آن است كه در اين مقام بگنجد. تنها در آيه مورد بحث به راز مهمى اشاره مى‏نمايد و مى‏فرمايد:

كوهها بسان لنگرهاى كشتى، شما را از حركات ناموزون زمين حفظ مى‏كند و مضمون همين آيه در سوره ديگر نيز وارد شده است. ⁽²⁷⁾

و در آيه ديگر، كوهها را ميخهاى زمين معرفى كرده و مى‏فرمايد: والجبال اوتاداً. ⁽²⁸⁾

اميرمومنان در نخستين خطبه نهج‏البلاغه مى‏فرمايد: وتد بالصخور ميدان ارضه؛

زمين را با كوه از لرزش بازداشت.

و در برخى از سخنان اميرمومنان، كوهها به لنگر كشتى نيز تشبيه شده، چنان كه مى‏فرمايد:

وعدل حركاتها بالراسيات من جلاميدها؛ ⁽²⁹⁾

حركات زمين را وسيله لنگرهاى از سنگ تعديل نمود.

در آيه مورد بحث، از كوهها به لفظ رواسى تعبير آورده كه جمع راسيه به معناى لنگر است.

در زبان عرب گفته مى‏شود:

راست السفينه: اى وقفت على الانجر.

يعنى روى لنگر ايستاد و انجر همان معرب لنگر است.

بنابراين بايد ديد مقصود از لنگر بودن كوهها چيست، و چگونه كوهها براى زمين، حكم لنگر را دارند.

در اين نظرهاى مختلفى بيان شده است كه ما دو نظر را يادآورى مى‏كنيم و معترفيم كه كشف اين راز، نياز به دقت بيشترى دارد، و شايد در آينده، بشر نحوه لنگر بودن كوهها را بهتر از اين دريابد.

1. ممكن است كه اين حركات ناموزون كه كوهها مانع از بروز آن است، معلول جاذبه نيرومند ماه باشد كه مى‏تواند در پوسته زمين جزر و مدى مانند جزر و مد درياها به وجود آورده و همواره در حركت و اضطراب باشد.

ولى عامل مانع از بروز اين نوع حركات ناموزون، همان كوههاست، زيرا كوهها در حقيقت در حكم يك زره محكم فولادين را دارند كه دور تا دور زمين را احاطه كرده و با توجه به ارتباط و پيوندى كه از زير به هم دارند، يك شبكه نيرومند سر تاسرى را تشكيل مى‏دهند.

اگر اين زره محكم و اين شبكه نيرومند، كره زمين را نپوشانده بود پوسته روى زمين از يك قشر نرم و لطيفى همچون خاك و شن تشكيل يافته بود، مسلما به آسانى تحت تاثير جاذبه نيرومند ماه واقع مى‏شد و حركات ناموزونى مانند جزر و مد درياها در آن به وجود مى‏آورد. با اين كه قشر محكمى پوسته زمين را پوشانيده، باز حركات خفيف جزر و مد در آن پيدا مى‏شود و هر بار حدود سى سانتيمتر پوسته زمين به تدريج بالا و پايين مى‏رود. ⁽³⁰⁾

2. ممكن است عامل اين حركات ناموزون، همان مواد مذابى باشد كه هسته مركزى زمين را تشكيل مى‏دهد و دل زمين مملو از گازهاى متراكمى است كه با شدت هر چه تمام‏تر بر آن فشار مى‏آرود. زلزله‏هاى خطرناكى كه ضررهاى جبران ناپذيرى به وجود مى‏آورد، به عقيده گروهى از دانشمندان، نتيجه عمل حرارت و گازهاى درونى است كه با شدت خارج مى‏شوند.

در اين صحنه متلاطم، يگانه عاملى كه از متلاشى شدن و تفرق قطعات زمين مانع مى‏گردد، همان كوههاست، زيرا ريشه‏هاى كوههاى سنين كه در اعماق زمين فرو رفته و قطعات زمين را در بر گرفته و آنها را به هم اتصال مى‏دهد، و بسان ميخها كه قطعات تخته را به هم متصل مى‏سازد و از انفكاك و جدايى جلوگيرى مى‏كند، قطعات زمين را از تفرق و پاشيدگى باز مى‏دارد.

شايد آيه والجبال اوتاداً ⁽³¹⁾

كوهها را ميخهاى زمين قرار داديم.

اشاره به همين حقيقت باشد كه بيان گرديد.

اميرمومنان در ستايش و بيان عظمت كاخ آفرينش چنين مى‏فرمايد:

ووتد بالصخور ميدان ارضه؛ ⁽³²⁾

زمين را با كوههايى كه حكم ميخ را دارند، از لرزش بازداشت.

و يا در جاى ديگر مى‏فرمايد:

و عدل حركاتها بالراسيات من جلاميدها؛ ⁽³³⁾

حركات زمين را به وسيله كوههاى استوار كه از صخره‏هاى بزرگ تشكيل يافته‏اند، تعديل نمود.

شايد فرموده على (عليه السلام) ناظر به اين حقيقت باشد، تو گويى كه كوهها بسان لنگر كشتى است كه حركات آن را تعديل مى‏نمايد.

2. پخش جاندار در روى زمين‏

يكى ديگر از مظاهر قدرت خداوند، وجود حيات و زندگى در روى زمين و دل درياهاست.

دابه در لغت عرب به جنبنده مى‏گويند، كه در نتيجه با حى و زنده مساوى و برابر است.

پيدايش حيات در روى زمين، در گرو شرايط بى شمارى است. كه فقدان يكى از آنها مايه امتناع تحقق زيست در اين كره خاكى است.

شماره اوضاع و احوالى كه حيات را در زمين پديد آورده، از حد فكر بشر بيرون است، و تصور اين كه همه اين شرايط بر حسب تصادف پيدا شده و جمع وجور گشته‏اند، دور از خرد و از نظر احتمال ممتنع و در سر حد صفر است.

از باب نمونه، به توضيح يك شرط مى‏پردازيم:

استقرار حيات در روى زمين، بر اثر حرارت متناسبى است كه از خورشيد به زمين مى‏رسد، حرارت كنونى تنزل مى‏كرد و سرعت حركت برمدار آن نصف مى‏شد و طول مدت زمستانى دو برابر مى‏گرديد و همه موجودات يخ مى‏زدند.⁽³⁴⁾

تنظيم اين شرايط به اين شكل متناسب، گواه بر دخالت تدبير كلى در نظام آفرينش مى‏باشد.

3. اوست كه از آسمان نازل مى‏كند

سماء در جمله وانزلنا من السماء به معناى مطلق بلندى است.

اتفاقاً يكى از معانى سماء همان بلندى است.

ابن عباس مى‏گويد: سماء عبارت است از چيزى كه علاك و أظلك، يعنى چيزى كه بالاتر از تو قرار گيرد و بر سر تو سايه بيندازد.

چون ابرهايى كه از دريا بر مى‏خيزد، در نقطه مرتفعتر از ما قرار مى‏گيرند و پس از يك رشته فعل و انفعال به صورت قطرات باران به دشت و دمن مى‏ريزند، خداوند در اين مورد لفظ سماء را به كار برده و فرموده: وانزلنا من السماء ماء.

البته سماء در قرآن معانى ديگرى نيز دارد؛ مثلا، در همين آيه مورد بحث (آيه دهم سوره) به معناى اجرام و ستارگان به كار رفته است، چنان كه فرمود:

خلق السموات بغير عمد ترونها؛

آسمانها (اجرام و ستارگان) را بدون ستونى كه ببيند آفريد.

البته سماء در قرآن معانى ديگرى نيز دارد كه يكى از كليدهاى حل آيات مربوط به آفرينش آسمانها اين است كه بدانيم سماء در قرآن در يك معنا به كار نرفته است.

آيات مربوط به خلقت و آفرينش آسمانها، از مباحث شايان دقت قرآن است و پرده بردارى از رازى كه در اين آيات وارد شده است، در گرو اين است كه مجموع آيات در يك جا گردآورى گردد، سپس با تامل و تدبير در مفردات و جمله‏هاى آيه‏ها، هدف قرآن روشن گردد.

4. گياهان روى زمين‏

گياهان روى زمين كه به صورت مخملهاى سرسبز، سطح زمين را پوشانيده است، خود آيتى بزرگ بر مبدأ آفرينش و دخالت تدبير در سازمان خلقت مى‏باشد.

ساختمان گياهان و سلولهاى مختلف آنها كه به شكلهاى كروى بيضى، شش ضلعى، دوكى و استوانه‏اى مى‏باشند، گواه بر عظمت خلقت آنها، و دليل بر مداخله نيروى عظيمى در آفرينش آنها مى‏باشد.

نه تنها ساختمان سلولهاى آنها اعجاب هر دانشمند محقق را مى‏انگيزد، بلكه آنچه مربوط به پيدايش گياه و تكامل آنهاست، از قبيل نمو، توليد مثل، تقسيمات سلول، ساختمان ساقه و برگ و گل و...، همه و همه گواه بر علم و شعور آفريدگار آنهاست.

از اين جهت مى‏فرمايد: فانبتنا فيها من كل زوج كريم.

آيا با مطالعه احوال ستارگان و اجسام بزرگ معلق در فضا، كه از سقوط و اصطحكاك مصون و محفوظ مى‏باشند، انسان به عظمت خلقت آنها و به عظمت خالق و آفريننده جهان پى نمى‏برد.

آيا شايسته است با وجود چنين مركز قدرت در برابر مخلوقهاى ناتوان او به عنوان پرستش، سر تعظيم فرود آورده و موجودات بى اثر و بى خاصيت را شريك او بدانيم.

عبادت و پرستش، شايسته آن ذات با كمال است كه خالق جهان و جهانيان مى‏باشد، نه موجوداتى كه توانايى آفريدن چيزى را ندارند.

از اين جهت، در يازدهمين آيه مورد بحث مى‏فرمايد:

هذا خلق الله فارونى ماذا خلق الذين من دونه؛

اين است آفرينش خداوند، (ولى) به من نشان دهيد معبودهاى ديگر چه آفريده‏اند.

و در آيه ديگر در نكوهش معبودهاى باطل كه قادر به انجام دادن كارى نيستند، چنين مى‏فرمايد:

ان الذين تدعون من دون الله لن يخلقوا دباباً ولو اجتمعواله و ان يسلبهم الذباب شيئاً لا يستنقذوه منه ضعف الطالب و المطلوب؛ ⁽³⁵⁾

آنان را كه جز خدا مى‏خوانيد (و مى‏پرستيد) نمى‏توانند مگسى را بيافرينند، هر چند دست به دست هم بدهند و اگر مگس چيزى از آن بگيرد، توانايى بر گرفتن آن ندارند. چقدر دعوت كننده و دعوت شده ناتوانند!

لقمان و سپاسگزارى‏

12. ولقد اتينا لقمان الحكمه ان اشكر لله و من يشكر فانما يشكر لنفسه و من كفر فان الله غنى حميد؛

ما به لقمان حكمت عطا كرديم و دستور داديم كه شكر خدا را به جا آورد. هركس خدا را سپاس كند، نتيجه آن به خود او بر مى‏گردد. هركس كفران نعمت كند (خدا را ضرر نمى‏زند) خداوند بى نياز و شايسته ثناست.

مى‏گويند: در دوران حكومت حضرت داود (عليه السلام) در خانواده‏اى كه نسب آن به حضرت ابراهيم (عليه السلام) منتهى مى‏گشت، كودكى سيه‏فام چشم به دنيا گشود. سپس بر اثر داشتن ملكات فاضله، هوش سرشار، عقل و تدبير فوق العاده، تجربه و پختگى، بيان شيرين و منطق محكم، به نام لقمان حكيم معروف گرديد. خصوصيات زندگى او درست ضبط نگرديده، ولى سخنان حكيمانه وى زينت بخش صفحات كتابهاى اخلاق و تفسير و تاريخ است. آنچه مسلم است، روزگارى غلام بوده و آقايى داشته، ولى اين نكته چندان روشن نيست كه چگونه كودكى كه در خاندان نبوت به دنيا آمده بود، بالاخره غلام زر خريد شده است.

از اين جهت، برخى از مفسران معتقدند كه وى غلام حبشى يا مصرى بوده و در ميان بنى اسرائيل بزرگ شده و داراى كمالات اخلاقى و فضايل روحى زيادى بوده است.

لقمان حكيم بود، نه پيامبر

برخى از روايات حاكى است كه لقمان با آن همه كمالات، به مقام پيامبرى نرسيده بود. از پيامبر اسلام نقل شده كه آن حضرت فرمود: لقمان، پيامبر نبود، بنده‏اى بود فكور و خوش عقيده، او خدا را دوست مى‏داشت، خدا نيز او را دوست داشت و بر او منت نهاد و حكمت به او آموخت.⁽³⁶⁾

حماد بن عيسى از حضرت صادق (عليه السلام) نقل مى‏كند كه آن حضرت چنين فرمود:

لقمان در سايه حسب و نست، ثروت و مال، نيرومندى و زيبايى به آن مقام بلند نرسيد، لكن او مردى بود كه در اطاعت خدا استقامت داشت، گرد محرمات نمى‏گشت، آرام و با وقار و تيزبين بود، در هر موضوعى عميقانه فكر مى‏كرد، از هر حادثه‏اى درس عبرت مى‏گرفت، كمتر خنده و مزاح مى‏كرد، از اقبال دنيا خوشحال نمى‏شد، و از پشت كردن آن اندوهناك نمى‏گشت، فرزندان زيادى داشت و در مرگ آنها زمام بردبارى را از دست نداد.

يكى از صفات جميله او اين بود كه هرگاه دو نفر با يكديگر اختلاف پيدا مى‏كردند، تا صلح و صفايى ميان آنها بر قرار نمى‏ساخت، از پاى نمى‏نشست. مجالست دانشمندان و بزرگان را مغتنم مى‏شمرد. براى داد رسان و داوران و زمامداران، تاسف مى‏خورد كه چگونه فريب مقام و منصب چند روزه دنيا را مى‏خورند.⁽³⁷⁾

و در حديث ديگر مى‏خوانيم: